Va shaxslararo mojaro

vertikal - menejerlar va bo‘ysunuvchilar o‘rtasida; gorizontal - bir xil maqomga ega bo‘lgan xodimlar o‘rtasidagi munosabatlar; diagonal - bir ishlab chiqarish bo‘linmasi rahbarlarining boshqasining oddiy xodimlari bilan munosabatlari.
2. Maishiy munosabatlar- ta`tilda va uyda mehnat faoliyatidan tashqari shakll
3. Iqtisodiy munosabatlar - moddiy va ma`naviy mahsulotlar bozori bo‘lgan ishlab chiqarish, egalik qilish va iste'mol qilish sohasida amalga oshiriladi. Bu erda odam ikkita o‘'zaro bog‘liq rolda harakat qiladi - sotuvchi va xaridor.
4. Huquqiy munosabatlar - qonun bilan belgilanadi. Ular ishlab chiqarish, iqtisodiy, siyosiy va boshqa ijtimoiy munosabatlarning sub'ekti sifatida shaxs erkinligi o‘lchovini belgilaydi. Qonunchilik qoidalariga asoslangan bu munosabatlar katta ma’naviy yuk yuklaydi.
5. Axloqiy munosabatlar - tegishli marosimlar, urf-odatlar, urf-odatlar va odamlar hayotini tashkil etishning boshqa shakllarida mustahkamlangan. Bu shakllar mavjud shaxslararo munosabatlar darajasidagi xulq-atvorning axloqiy me`yorini o‘z ichiga oladi, bu odamlarning ma`lum bir jamoasining axloqiy o‘'zini o‘zi anglashidan kelib chiqadi.
6. Diniy munosabatlar ma`lum bir jamiyat yoki ijtimoiy guruhga xos bo‘lgan e`tiqod va din t`'siri ostida shakllangan kishilarning o‘zaro ta`sirini aks ettiradi. Bu munosabatlar insonning o‘zini- o‘zi bilish va takomillashtirish ehtiyojidan, borliqning oliy ma`nosini anglashdan, kosmos bilan aloqalarini tushunishdan, tabiatshunoslik tahliliga mos kelmaydigan sirli hodisalarni tushuntirishdan kelib chiqadi. Bu munosabatlarda hissiyotlar, sezgi va e`tiqodga asoslangan voqelikni aqliy aks ettirishning irratsional tamoyillari ustunlik qiladi.
7. Siyosiy munosabatlar hokimiyat muammosi atrofida. Ikkinchisi avtomatik ravishda unga ega bo‘lganlarning hukmronligiga va unga yetishmayotganlarning bo‘'ysunishiga olib keladi. Jamoatchilik munosabatlarini tashkil etish uchun mo‘ljallangan hokimiyat odamlar jamoalarida yetakchilik funksiyalari shaklida amalga oshiriladi. Uning absolutizatsiyasi, shuningdek, uning to‘liq yo‘qligi jamiyatlarning hayotiy ta'minoti uchun zararli.
8. Estetik munosabat odamlarning bir-biriga nisbatan hissiy va psixologik jozibadorligi va tashqi dunyoning moddiy ob`yektlarining estetik aks etishi asosida yuzaga keladi. Bu munosabatlar juda sub`yektivdir.
Shaxslararo munosabatlarning markazida hissiy tajribalar. Umumiy psixologiya kursidan ma`lumki, ular bo‘lishi mumkin ijobiy, salbiy va neytral. Shuning uchun, agar hissiy tajribalar shakli shaxslararo munosabatlarni tasniflash uchun asos bo‘lsa, unda biz bu haqda gapirishimiz mumkin. ijobiy, salbiy va neytral shaxslararo munosabatlar.
1. Shaxslararo ijobiy munosabatlar ("odamlarga nisbatan"). Sevgi - boshqalardan ajralib turadigan va sub`yektning hayotiy manfaatlari markazida joylashgan ob`yektga yuqori darajadagi hissiy ijobiy munosabatda ifodalangan shaxslararo munosabatlarning eng murakkab turi. Sevgi boshqa shaxsga nisbatan jinsiy ehtiyojlar (erkak yoki ayol) va jinsiy bo‘lmagan ehtiyojlar (ota-ona, bolalar, oilaning boshqa a`zolariga bo‘lgan muhabbat), jonsiz narsalar va tushunchalar (shahar, vatan, san`at va boshqalar) ob`y'ekti sifatida namoyon bo'lishi mumkin. ); Yaqinlik- o‘zaro qoniqish va o‘z pozitsiyasida xavfsizlik tuyg‘usiga erishishga qaratilgan o‘zaro moslashuvchan hatti-harakatlarda ifodalangan ikki kishi o‘rtasidagi shaxslararo munosabatlar turi; Do‘stlik- bu barqaror individual-selektiv shaxslararo munosabatlar bo‘lib, ishtirokchilarning o‘zaro bog‘lanishi, boshqa odamlar bilan muloqot qilish istagi, o‘zaro his-tuyg‘ularning o‘zaro umidlari va afzalligi bilan tavsiflanadi. U o‘zaro tushunish, ishonch, faol o‘zaro yordam, o‘zaro manfaatdorlik, samimiylik va his-tuyg‘ularning befarqligi asosida qurilgan munosabatlar- beqaror, chuqur emas, balki do‘stona munosabatlar;
2. Neytral shaxslararo munosabatlar (“odamlardan”). Autizm(begonalashish) - shaxsning atrofdagi voqelik bilan aloqadan voz kechishi va o‘z tajribalari dunyosiga sho‘ng‘ishi. Bu ruhiy kasalliklar (shizofreniya) bilan va normal psixika bilan og‘ir psixologik travma bo‘lsa kuzatiladi; Befarqlik- jabrlanganlar va muhtojlarga yordam ko‘rsatmaslikda namoyon bo‘ladigan shaxslararo munosabatlar shakli.
3. Shaxslararo salbiy munosabatlar (“boshqalarga qarshi”). Negativizm- bu shaxslararo munosabatlarning o‘ziga xos shakli bo‘lib, talablar va umidlarga zid bo‘lmagan, salbiy рatti-harakatlarda namoyon bo‘ladi. Boshqalarni yoqtirmaslik- kamsitish, irqchilik va hokazolarda namoyon bo‘lishi mumkin bo‘lgan odamlarga salbiy munosabat. Nafrat- sub‘yektni faol salbiy his qilishda namoyon bo‘ladigan, uning ehtiyojlari, e`tiqodlari, qadriyatlariga zid keladigan hodisalarga qaratilgan shaxslararo munosabatlarning doimiy shakli. Agressiya – jismoniy yoki ruhiy zarar yetkazish, odamlarga zarar yetkazish yoki ularni yo‘q qilishga qaratilgan hatti-harakatlarda namoyon bo‘ladigan shaxslararo munosabatlar shakli. Zamonaviy jamiyatni shaxslararo munosabatlarsiz tasavvur qilish qiyin. Ertalab uyg‘onganimizdan to uyquga qadar butun umrimizni muloqotda o‘tkazamiz. Internet, telefon, xatlar - bularning barchasi aloqa vositalari bo‘lib, ularsiz odam qila olmaydi. Shaxs shunday yaratilganki, agar u kimdir bilan muloqot qilmasa, qisqa vaqtdan keyin u aqldan ozadi.
Muloqot jarayonidagi o‘zaro ta’sirning ikki xil turi ajratiladi:

1. 
   Kooperatsiyaga asoslangan o‘zaro ta’sir — kommunikativ jarayon ishtirokchilarining umumiy maqsad yo‘lida o‘z kuchlarini birlashtirishidan iborat. Kooperatsiyaning bir necha turi farqlanadi: avtomatik (instinktid), an’anaviy, spontan (muhabbat, do‘stlik kabi munosabatlar asosida), direktiv (majburiy hamkorlik hukm suruvchi joylarda), shartnomaviy (rasmiy kelishuvlar asosida). Kooperatsiya— birgalikdagi faoliyatning zaruriy elementidir.
   
2. 
   Raqobatga asoslangan o‘zaro ta’sir—kommunikativ jarayon ishtirokchilarining shaxsiy yoki guruhiy maqsadlarga erishish uchun o‘zaro kurash sharoitida bir-biriga ta’sir ko‘rsatishidan iborat. Bunday o‘zaro ta’sirda tomonlaming shaxsiy faolligi odatda yuqori bo‘ladi. Shunday bo‘lsa-da, u kooperatsiya bilan ma’lum darajada bog‘liqdir. Chunki raqobat davomida ham muayyan qoidalar o‘rnatilishi talab etiladi. Aks holda o‘zaro kurash urushga aylanib ketishi mumkin¹. Muloqotga kirishuvchilaming o‘zaro yaqinligi bilan, bir-birlari bilan muloqotdan qoniqish hosil qilganligining yuksak darajasi, javob tariqasidagi his-tuyg‘ular va afzallikning o‘zaro taxmin qilinishi bilan belgilanadigan o‘zaro munosabatlar va o‘zaro birgalikdagi harakatning barqaror individual — tanlash tizimi sifatidagi do‘stlik kishilar munosabatining alohida shakli sifatida yuz beradi.
   

Do‘stona muloqot o‘rnatish va do‘st tutinish muammosi o'spirinlik yoshida, ayniqsa, dolzarb masalaga aylanadi. Pedagoglarning kuzatishlari, o‘spirinlarning sir saqlanadigan kundaliklari, ularning «Do‘stlik va muhabbat to‘g‘risida»gi mavzularda o‘tkaziladigan suhbatlarga qiziqishlari ana shundan dalolat beradi. Do‘st orttirishga bo‘lgan ehtiyoj o'spirinlik yoshi uchun xos xususiyat hisoblanadi. 0‘spirin odatda do‘stona muloqotning o'lchovi haqida yetarli darajada aniq-ravshan tasavvurga ega bo'lmaydi, bu yoshda u ko‘proq intiladigan alohida juftlashgan holda do‘stlashuvdan ko‘ra ko‘proq o‘z tengdoshlari bilan kengroq ma’nodagi muloqotga kirishishni taqozo etadigan o‘rtoqlik ancha keng tarqalgan bo‘ladi.
Tadqiqotlardan ma’lum bo‘ldiki, o'zaro do‘stona yaqinlik belgisiga ko‘ra birlashgan ulfatlar, muayyan bir kasb atrofida guruhlarga ajrala boshlaydi. Do‘stlik muloqoti o‘matgan yoshlarning o‘zlari qaysi kasbni egallash niyatida ekanliklarini aniqlagach, bo‘lg‘usi kasb haqidagi, uning imkoniyatlari va istiqbollari, unga tayyorlanish yo‘llari kabilar haqidagi axborot bilan bir-birlarini boyitgan holda olib boradigan yashirin kasb tanlash ishi yuz beradi. 0‘spirinlarda juftlashgan tarzdagi do‘stona muloqot andozasi, garchi doim bo‘lmasa ham, ko‘pincha jinslar o‘rtasida yuz beradigan ishqiy munosabatlarda, ilk yoshlik muhabbatining dastlabki ko‘rinishlarida kurtak yozadi.
Muloqot muvaffaqiyatli bo‘lishi uchun u albatta qayta aloqaga ega bo‘lishi — sub’yekt o‘zaro ta’sir natijalari haqida axborot olishi kerak. Kommunikator o‘zi uzatgan axborotni retsipiyent qanday qabul qilishini va qanday munosabatda bo‘layotganligini qayta axborot ma’lumotlariga asoslanib bilib oladi. Muloqotda suhbatdoshni yoki tinglovchini idrok etish bir-birini tushunishning asosiy shartidir. Agar o‘qituvchi o'quvchilar uni qanday idrok etayotganligini, tushunayotganligini anglay olmasa pedagogik muloqot yaxshi bo‘lmaydi. Ayniqsa, ma’ruza o‘tayotganda bu juda muhimdir. Radio-televideniyeda so‘zlayotgan kishi teskari aloqani ololmay qiynaladi, ba’zan fikrlari chalkashib ketishi, odatdagi ohang yo‘qolishi mumkin. Agar hamsuhbatni ko‘rish orqali idrok etish imkoniyati bo‘lmasa, qo‘l barmoqlari va yuz harakati orqali bo‘ladigan imo-ishoralar kambag‘allashib, harakatlar erkinligini yo‘qotib qo‘yadi. Hamsuhbatning fe’l-atvorini idrok etish chog‘ida olinadigan signallar shaxsning keyingi harakatlari va fikrlarini to‘g‘rilab borish uchun asos bo‘ladi. Umuman hamsuhbatni yoki tinglovchini idrok etish muloqot vaqtida o‘zaro hamjihatlikka erishishmng muhim sharti bo‘lib hisoblanadi. 0‘qituvchining ma’ruza vaqtida teskari aloqaga ega bo‘lishi laboratoriya va amaliy mashg‘ulotlardagiga qaraganda qiyin. Demak, shaxslararo idrok etish jarayonida teskari aloqa xabar beruvchi vazifani va o‘zini o‘zi boshqarish vazifasini bajaradi. Kishining jismiy qiyofasidagi ayrim belgilar (yuzlari, qo‘llari, yelkalari), o‘zini tutishi, qo‘llari va gavdasini qimirlatib imo-ishora qilishi, so‘zlash ohangi axborot tashuvchilar sifatida xizmat qiladi.
Trening — inglizcha «maxsus rejim, mashq» degan ma’noni bildiradi. Kishilarda muloqot malakalari tasodifan yoki ta’lim mahsuli sifatida shakllanib boradi. Masalan, o‘quvchilami to‘liq mufassal va aniq javob berishga, o‘zidan kattaga muomala qilganda o‘midan turishga o‘rgatib boriladi.
Ijtimoiy-psixologik trening ikki xil vazifani:

1. 
   Muloqot va pedagogik muomala qonuniyatlarini o‘rganish.
   
2. 
   Pedagogik kommunikatsiya texnologiyasini egallash, kasbiy pedagogik muomala, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishni ta’minlaydi.
   

Psixologik-pedagogik treningning bir shakli ish o‘yinlaridir. Kishilarda samarali muloqot o‘rnatish malakalari tasodifiy ravishda tarkib topadi yoki ta’limning yordamchi mahsuli sifatida yuz beradi (1-sinf o‘quvchisi to‘laqonli javob qaytarishga, kattalar unga murojaat qilayotganda o‘rnidan turishga va boshqalarga o‘rgatiladi).
Ijtimoiy-psixologik trening muammosming nazariy va amaliy tomonlari ajratiladi. Amaliy tomoni o‘quvchilar bilan bo‘ladigan muloqot ko‘nikmalari, malakalarini egallashga va ularni chiniqtirishga qaratilgan mashqlar: darsning barcha bosqichlarida izchillik bilan harakat qilish malakalarini, pedagogik ish davomida mushaklarning zo‘riqishini so‘ndirish malakalarini, ixtiyoriy diqqatni taqsimlash malakasini shakllantirishga, kuzatuvchanlikni namoyon qihshga qaratilgan mashqlami taqozo etadi. Magnitofon yozuvi yordamida teskari aloqadan foydalangan holda o‘tkaziladigan nutq texnikasi va madaniyatiga doir mashqlar, tobora rasm bo‘lib borayotgan videomagnitofon texnikasi bor joylarda o‘quvchilar bilan muloqotga kirishilgan sharoitlarda adekvat (aynan o‘xshash) mimika va pantomimikaning rivojlantirilishini ta’minlaydigan mashqlar alohida ahamiyatga egadir. 0‘zining magnitofon lentasiga yozilgan ovozini tinglayotgan va buning ustiga yana o‘zini videomagnitofon ekranida ko‘rayotgan kishining nutqini, mimikasini va pantomimikasini to‘g‘rilash uchun qulay imkoniyatlarga ega bo‘lishi, o‘zini «tashqaridan turib» xuddi boshqa kishini idrok qilganday idrok etishi ma’lum.
Psixologik-pedagogik trening shakllaridan yana biri tipik vaziyatlarni, masalan, imtihonlarni modellashtiruvchi amaliy o‘yinlardir. Muloqot treningi, ya’ni muloqotni mashq qilish pedagogik ta’lim uchun juda muhim omil bo‘lib hisoblanadi.

1