Va yarimotkazgichli asboblar texnologiyasi
Download 94.09 Kb. Pdf ko'rish
|
1016 — 1017 sm -3 gacha). Bunday moddani a-Si:N deb qisqa belgilanadi. Shunday ot-Si:N ni an’anaviy donor (P, As) va akseptor (B) kirishmalar bilan legirlab, elektron yoki kovak olkazuvchanlik hosil qilish mumkin. Bunda olkazuvchanlik kattaligini o ‘n tartib oraliqda takroran o'zgartirish mumkin. Bunday moddada p-n o lish hosil qilish mumkin. Amorf kremniy pardasiga ftor kiritilganda ham vodorod kiritilgandagi effektga erishish mumkinligi aniqlandi.Bir vaqtda vodorod hamda ftor b o ig an a - Si pardalarida mahalliy holatlar zichligi yana ham kichik boiadi (<10 16 sm 3) va elektr xarakteristikalari yuqori termik barqarorlikka ega boiadi. Yana bir qator gidrillangan (vodorodlangan) amorf yarimolkazgichlar sintez qilingan. Ular orasida: a-Sii_xCx:H, a-Sii_xGex:H, a -S i|.xN x:H, a-Sij _xSnx. H . a-Si:H amorf yarimolkazgichlar arzon? ulami olish texnologiyasi nisbatan sodda: qalinligi bo^icha bir jins yupqa pardalarni past temperaturalarda, katta yuzali turli va arzon tagliklarda o'stirish mumkin. a-Si:H pardalar o'stirishning eng tarqalgan usuli biqsima razryadning yuqori chastotali plazmasida monosilanni parchalashdir. Kremniy manbai sifatida yo toza SiH 4 monosilan, yoki SiH 4 ning aigon bilan 10% li aralashmasi ishlatiladi. Jarayonni ishchi reaktorda past bosimda ( 1 -rlOO Pa) o'tkaziladi. Asosiy tagliklar zanglamaydigan p o la t va kvars shishadan yasalgan plastinalar va tasmalar shaklida b oiadi. Qatlamlar o‘sishi tezligi odatda 1 ,5 nm s4 , lekin u gazsimon fazadagi SiH 4 miqdori oshgan sayin oshib boradi. Pardalar tagliklarga 250-300°C temperaturada olkazilganda 106 taqiqlangan zonadagi mahalliy holatlar zichligi eng kam bo‘ladi. p-tur o'tkazuvchanlikli pardalar olish uchun gaz fazasiga bor gidridlari (ko'pincha diboran) dozalangan miqdori kiritiladi, л-tur olish uchun fosfm yoki arsin kiritiladi. Legirlanmagan a-Si:H pardalar solishtirma qarshiligi 10 7 -1 0 10 Orasm, taqiqlan zonasi kengligi 1,5-1 ,8 eV. Mahalliy holatlar zichligi 10 16- 10 17 sm-3, spektming ko‘rinadigan sohasida yorug'likni yutish koeffitsienti Ю4- 10 5 sm-1. Krishmalar kiritib (legirlab) 10 2 Om ^.sm -1 o'tkazuvchanlikli p-v a л-tur qatlamlar olish mumkin. a -S i qatlamlarida vodorodning miqdori 5-8% (atom %)ni tashkil qiladi. Ammo, bo‘sh holatlami to'ldirishda «Ю 20 sm -3 vodorod ishtirok qiladi. a-Si pardalariga qo’shimcha ravishda flor kiritilsa, ularning termobarqarorligi ortadi. Bunda qatlamiarni (pardalarni) SiF 4 +H 2 aralashmani plazmaviy parchalash yo‘li bilan o ‘tqaziladi. Qatlamiarni legirlashda BF 4 (p-tur) yoki PF 5 (л-tur) qo'shimchalar kiritiladi. Vodorod va ftor kiritilgan pardalarni uzoq vaqt quyosh yoritib turganda ham tuzilishi 0 ‘zgarmaydi. a-S i pardalarini plazmaviy o'tqazish texnologiyasini takomillashtirish bo‘yicha ko‘p ishlar qilmmoqda. Plazmaviy o ‘tqazish usulida boshqa amorf yarimo‘tkazgichlar ham olinadi. “Gidridlangan” a-SiC amorf qatlamlarini «250°C temperaturada SiH 4 +CH 4 aralashmani plazmaviy parchalash yo‘li bilan olinadi. Legirlovchi kirishma manbalari: BjHg va PH 3 <»a-Sii_xG ex:H pardalarini SiH 4 +GeH 4 aralashmani parchalash yo‘li bilan olinadi. Bunday pardalarda tarkiblovchilar miqdorlari nisbatini (x) o ‘zgartirish taqiqlangan zona kengligini o ‘zgartiradi. Masalan, a-Si[_xCx:H uchun Eg= l, 1+1,8 eV, a -S ii.xSnx:H uchun — 1 , 1 + 1 ,4 eV. Qiziqadi yangi modda mikrokristall kremniy (mk Si; H ), a -S i dan farqli ravishda, biqsima razryad quvvati katta («120+150 W) bo‘lganda olinadi. Bu holda material kristallchalari o ‘rtacha o ‘lchami 6 nm bo'lgan 107 “mikrokristaH” tuzilishga ega boiadi. Uning taqiqlangan zonasi kengligi 1,8-1,9 eV, o4kazuvchanligi a-Si nikidan yuqori (20 O rn^sm '1). a-Si:H pardalarning tarkibi, tuzilishi va xossalari biqsima razryad plazmasida kechadigan fizik-kimyoviy jarayonlar tabiatiga bogiiq. Gazsimon fazada eng kimyoviy faol zarralar SiHx monosilan radikallari, kremniy va vodorod boiadi. Bu dissotsiatsiya (parchalanish) mahsulotlari taglik sirtiga tomon diffuziyalanadi va xemosorbsiya oqibatida o'sayotgan pardaga tiziladi. Olkazish sharoiti, avvalo gaz oqimi tezligi va plazmaning yuqori chastotali quwati parda o£sishida qatnashadigan zarralar tarkibiga muhim ta ’sir qiladi. Bu tarkibda SiH va SiH 2 boglanishlar ham boiishi mumkin. Vodorod miqdori 5-8% boigan a-Si da SiH boglanishlar ko‘proq bolsa, bunday parda eng yaxshi fotoelektrik xarakteristikalarga ega boiadi. Qaralgan usullardan tashqari, yana bir qator usullar sifatli a-Si; H pardalar olishda qollanilm oqda. Amorf kremniy pardalariga yuqori vakuum sharoitida 20- 25 keV energiyali vodorod ionlari kiritilsa yaxshi natijalar olinadi. Bunday pardalar kuchli yoruglik ta’sirida barqaror. Reaktiv changlash y o li bilan ham sifatli a-Si;H pardalar olinadi. a-Si;H pardalar (qatlamlar) o'stirishda gazsimon fazadan kristallash an’anaviy usullari keng qoilaniladi. Ular orasida — past bosimli reaktorlarda monosilanni piroliz qilish usuli, bunda pirolizdan keyin vodorodli plazmada qizdirish yoki ionlar kiritish yoli bilan “gidridlanadi”; - yuqori tartibli silanlarni (40%SiH4+ 30% Si2H2+15%Si3Hs+ 10% Si4Hio) piroliz qilish usuli; -gazsimon fazanig yuqori temperaturagacha qizdirilgan silanni gomogen parchalash usuli, bunda pirolizdan keyin ancha past temperaturali taglikaka kremniyni olqaziladi; - silanni gaz fazada ultrabinafsha nurlanish ta’sirida parchalash usuli. Sanab olilgan usullar biqsima razryaddagiga nisbatan 1-2 tartib qa- dar (10-100 marta) a-Si pardalari o‘sish tezligini oshiradi. Bunday par- 108 dalar samarali legirlanadi (erishiladigan o4kazuvchanlik ~ 0 ,l0 r r r 1 srrr1) va tashqi ta ’sirlarga yuqori bardoshli. a-Si:H ning tuzilishi xususiyatlari kamroq o'rganilgan. Elektron mikroskopiya usuli bilan aniqlanishicha, plazmaviy o‘tqazishning muayyan sharoitida a-Si:H pardalarida ustunsimon tuzilish shakllanadi, ul0-20 nm diametrli va taxminan o'sish yo'nalishiga parallel o ‘qli ustunchalardan iborat, IQ spektrometrik tekshirishlar bunday pardalarda vodorodning notekis taqsimlanishini aniqladi: ustunlar ichida asosan mono va digidrid guruhlar, oraliq sohalarda ko‘ndalang bog‘lanishli polimer zanjirchalar (SiH 2 )n bo‘ladi. Ustunsimon tuzilishning tafsiliy tavsifi borasida ham ancha tadqiqotlar amalga oshirilgan. Ustunsimon tuzilish hosil bo'lishi sabablari; taglik sirtiga yomon ishlov berish, pardalar o‘sishi sharoitining nom a’qul bo'lgani, pardalarni legirlash. a-Si:H pardalarning qo‘llanishi eng asosiy sohalaridan biri yer ustidagi quyosh energetikasidir. a-Si:H tomonidan ko‘zga ko‘rinadigan yorug‘lik yutish koeffitsienti kristall kremniynikidan bir tartibdan (10 martadan) ham ortiq, optik yutish qatlami qalinligi 0,5-1 mkm. Bu xossalar yupqa pardaviy quyosh batareyalari yaratish imkonini beradi. Taqiqlangan zona kengligi quyosh nurlanishi spektr maksimumiga yaqin, bu esa quyosh energiyasini elektr energiyasiga aylantirish samaradorligini yuqori bo‘lishini taqozo qiladi. cc-Si:H ning yupqa pardalarini olishning soddaligi, arzonligi arzon quyosh batareyalari tayyorlash imkonini beradi. Tajriba ko^satishicha, ot-Si:H asosida tayyorlangan p-i-n tuzilmalar yoki Shottki diodlaridan foydalanish maqsadga muvofiq. p-i-n tuzilmalar asosidagi quyosh batareyalarida turli amorf ya- rimo‘tkazgichning (getero) birlashmalari qo'llanishi muhim natijalar ber- di. Masalan, /?-sohani hosil qilish uchun bor (B) bilan legirlangan a-SiC pardalaridan foydalanildi (a-SiC ning taqiqlangan zona kengligi a-Si nikidan katta). Bu keng zonali deraza /?-qatlamda yoruglik yutilishini juda kama>1iradi va salt yurish kuchlanishini ko'tarish imkonini beradi. 109 Bunday keng zonali derazasi bor quyosh batareyalar FIK 8,5-10,5%ga yetdi va undan ko'proq boiishi kutiladi. Nazariy hisoblar bu batareyalar FIK 18-19% boiishini ko'rsatmoqda. Quyosh batareyalari yetarlicha ko'p miqdorda ishlab chiqarilmoqda. Bu batareyalardan kam energiya talab qiladigan qurilmalarda (qo'l soatlari, mikrokalkulyatorlar, bolalar o'yinchoqlari va h.k.) eng ko'p foydalanilmoqda. Ammo, yuqori energiya talab qiladigan qurilmalarda quyosh batareyalaridan foydalanish sohasida uzluksiz ish olib borilmoqda. a-Si:N pardalarining yana bir ajoyib xususiyati shuki, ularning sirti yaqinidagi sohada elektr maydon ta ’sirida energetik sathlar siljiydi. Bu “maydoniy effekt” maydon hosil qilish yo'li bilan sirt yaqinida o'tkazuvchan kanal paydo qilishi mumkin, bunda zaryad tashuvchilar zichligi 10 3 -10 4 sm -3 qadar hajmdagidan katta. Bu asosda maydoniy tranzistorlar yaratish mumkin. Bu tranzistorlar o'lchami juda kichik (parda qalinligi <1 mkm, manba — zatvor oralig'i 10 mkm, o'tkazuvchan kanal kengligi 100 mkm), ularni tayyorlash uncha qiyin emas. Gidridlangan (vodorodlangan) kremniy kserografiyada yorug'likka sezgir elementlar, birlamchi tasvir datchiklari (sensorlar), uzatuvchi televizion naylar (trubkalar) uchun videokonlar mishenlari tayyorlash uchun yaxshi materialdir. a-Si:H kserografiyada amalda butun ko'rinadigan spektral sohada yuqori yorug'likka sezgirligi, tez ishlay boshlashi, mustahkamligi, barqarorligi bilan yuqori baholanadi. Elektrofotografik material sifatida a-Si:H tasvirni yuqori sifatli qiladi va yuqori ajratish qobiliyatini ta ’minlaydi. a-Si:H asosidagi optik datchiklardan videoaxborotni yozib olish, tekstil va metalllurgiya sanoatida nuqsonlarni aniqlash va boshqa maqsadlarda foydalaniladi. a-Si:H asosidagi termoelementlar o'z sezgirligi bo'yicha metall termojuftlardan o'nlab marotaba yuqori. a-Si:H asosidagi tenzo- 110 datchiklar uchun deformatsiyaga nisbatan sezgirlik bir tartib yuqori. a- Si:H va uning geterokompozitsiyalari asosidagi xotira elementlari va yorugiik nurlantiruvchi diodlar ham muhim vazifalarni bajaradi. N azorat uchun savollar 1. Qanday sintez jarayonlari mavjud? 2. Moddalarni olishning bir-biridan farq qiladigan qanday usullari bor? 3. Kimyoviy tiklash jarayonlari qanaqa? 4. Polikristall yarimo‘tkazgichlar qanday olinadi? 5. Kremniy polikristallari qanday olinadi? 6 . Germaniy polikristallari qanday olinadi? 7. Galliy va indiy arsenidlari olish texnologiyasi qanday? 8 . Indiy va galliy fosfidlari qanday olinadi? 9. Amorf yarimo‘tkazgichlar qanday olinadi? I l l 7-BOB. MONOKRISTALLAR 0 ‘STIRISII TEXNOLOGIYASI ASOSLARI Y a rim o ik a z g ic h m onokristallar va epitaksial qatlam lar o ‘stirish qattiq fazadan, suyuq fazadan, gaz fazadan amalga oshirilishi m um kin. Biz quyida bu hollarning har biri haqida t o lxtab o l a m i z . 7.1. Kristallarni qattiq fazadan hosil qilish Bunday jarayonlar uch asosiy yo'nalishda olib boriladi: 1) qattiq fazada va qovushish holida deformatsiyalash qizdiruvi vositasida qayta kristallash: 2) polim er avrilishlar vositasida qayta kristallash: 3) a m o rf holatdan va o £ta to V in g a n qattiq eritm adan qayta kristallash usullari mavjud. Bu joyda qayta kristallash deganda qattiq fazadan kristall o'stirilganda kristall panjarasi simmetriyasi (tuzilishi) o'zgarmasligi (rekristallanish) yoki boshqa simmetriyali yangi kristall panjarasi hosil b o lis h in i tushuniladi. Bu usullarning afzalliklari: materialning suyulish tem p eratu rasid an ancha past tem peratu ralard a kristallar o'stirish imkoniyati kristallar olish texnologiyasini soddalashtiradi; zarur shaklli kristallar olish jarayonlan soddalashadi, chunki, o'sayo gan kristall shakli oldindan tayinlanadi; pas’ tem p eratu rad a diffuziya koeffitsientlari kichik b o lg a n lig i tufayli kirishmalarning o'sayotgan kristalldagi taqsim oti dastlabki m oddadagidek saqlanadi. M azkur usullarning kamchiliklari ham bor: qattiq fazadan kristallashning im koniy markazlari miqdori k o kp b o i a d i . M arkazlar vujudga kelishini va binobarin, yirik y a rim o lk a z g ic h monokristallar o'stirishni boshqarish qiyin. Shuning uchun bu usullar batafsil qaralmaydi. A m o rf holatdan va o l a to 'y in g an qattiq eritm alardan qayta kristallash usullari yupqa epitaksial qatlamli y a rim o lk a z g ic h m oddalar va m ikroelektron asboblar texnologiyasida yetarlicha keng q o lla n is h g a ega b o l m o q d a . 112 7.2. Kristallarni suyuq fazadan hosil qilish Kristallarni bunday o'stirishning ikki guruh usullari ishlangan b o iib , ular suyulmalarning o'zidan o'stirish va eritm alardan o'stirish usullaridir. 7 .2 .1 . Kristallarni suyulmalardan hosil qilish Bu usullar sanoatda keng qo'llanadi. Ularning unum dorligi yuqori. Jarayonlar kirishmalar deyarli bo'lm agan bir tarkiblovchili tizimda borgani tufayli o'stirish tezligi ancha katta, yetarlicha toza kristallar olinadi. Kristallarni bu usullarda o'stirishda m um kin bo'lgan eng katta tem peraturalar talab qilinadi. Bu esa, b a’zi m uam m olarni keltirib chiqaradi. Xususan, jarayon yuqori tem peraturada borishi uchun quvvatdor qurilm alar b o iish i zarur. Ushbu sharoitda suyulma ifloslanishi ham mumkin. M onokristallarni suyulm adan o'stirishning barcha usullari suyul- maning yo'nalgan kristallanishi jarayonlariga asoslangan. Bunda suyulma A T qadar o 'ta sovigan holda kristalining o'sishi bir fazaviy chegarada amalga oshadi va issiqlik kristallanish frontidan bir yo'nalishda asosan olib ketiladi (II.33-rasm ). Bu jarayonda bitta monokristall hosil b o iad i. Yo'nalgan kristallanish usullari uch guruhga bo linad i: 1) tayyorlama m oddani suyultiriladi va keyin uni bir tom onidan kristallanadi (normal yo'nalgan kristallanish); 2) Suyulgan tayyorlama m oddadan monokristall tortib olinadi (suyulmadan kristallarni tortib olish); 3)H ar bir paytda tayyorlama m oddaning faqat uncha katta bo'lm agan qismi (zonasi ketm a- ket suyultirilib, keyin uni kristallanadi (zonalar qayta kristallanishi usullari). и KN krista ll \ “■ eritm a ~j ^ .. . i 1 kristallanish 1 fro n ti / V Sovuq eritm a i zonasi О ‘sish y o ‘nalishi x II.33-rasm. Suyulmadan yo'nalgan kristallanish usulida kristall o ‘sti- rishda temperatura taqsimoti. 113 7.2.2. Suyulmalarning normal y o ‘na!gan kristallanishi usullari Bu usullarning barchasida suyulmali idish (tigel) devoiiari bilan tegishgan holda kristall o ‘sadi. Kristallanish frontida оЧа sovish hosil qilish uchun suyulmali tigelni isitgichga nisbatan yoki isitgichni tigelga nisbatan jildirib turiladi. Bu ishni, jildirishsiz suyulmali tigelni tem p e ratura gradienti mavjud b o lg a n holda sovitish evaziga ham bajarish mumkin. Norm al yo'nalgan kristallanish jarayoni maxsus ravishda kristallanish markazlari hosil qilmasdan ham o ‘tkazilishi mumkin. Bu holda kristallanuvchi butun m odda jarayon boshida suyuq holatda b o ‘ladi. Tigelning m oddaning suyulish tem peraturasidan past tem peraturadagi sohasi soviganda, qoida tariqasida, bir necha kristallanish markazlari o ‘z- o'zidan hosil bo'ladi. O 'sish jarayoni samaradorligini oshirish uchun bir necha xil tuzilishli tigellar ishlatiladi (II.34-rasm ). Dastavval kristallanuvchi m odda xajmini kamaytirish uchun tigelning bir uchi konus shaklida qilinadi. Bu joyda kristallanish markazi hosil bolishi ehtimolligi ortadi. 0 ‘sish uchun qulay yo‘nalgan markaz boshqalari o ‘sishini to lxtatadi. Bunday natijaga erishish uchun tigelning bir uchi kapillar shaklda yasaladi (11.34, b,d -rasm) Norm al yo'nalgan kristallanish jarayonini amalga oshirish uchun kerakli anjomlar: -tayin shaklli tigel, u kimyoviy bar- qaror (birikma hosil qilmaydigan, ta ’sir- lashmaydigan) m oddadan tayyorlanadi; -tayin issiqlik maydoni hosil qiladigan pech; -pechning tem peraturasini va tigel yoki isitgichni mexanik ko‘chirishni boshqaradigan tizim. Tigelni suyulma h o ‘llamasligi, u yetarli term ik va m exanik m ustah- kamlikka ega bo4ishi kerak. Tigellarni tayyorlashda ko‘pincha kvars shisha, alum iniy oksidi AI2O 3, sirkoniy dioksidi, toriy dioksidi va b. qo'llanadi. f) II.34-rasm Normal yo‘nalgan kristallanish usulida kristallar o kstirishda qollaniladigan tigellar shakllari. 114 Kristallarni pechlarda turli tem peratura gradienti mavjud b o ig a n sharoitda ham o ‘stiriladi, bunda orasida tem peraturalar farqi b o ig an izotermik sohalar vujudga keltiriladi. Bir soha m oddaning suyulish tem pe- raturasidan yuqorida, ikkinchisi pastda b o ia d i (11.35, я -rasm). Bu sohalar orasida issiqlik almashinuvi juda kam b o iish i choralari ko'riladi. Agar tigelni jildirm asdan pechning tem peraturasini um u miy pasaytirilishi hisobiga kristall o ‘stirilsa, taqsim oti 11.35, Z?-rasmdagidek b o iad i. Norm al yo‘nalgan kristallash bir qator yarim olkazgichlar va dielektrlarning yirik kristallarini olish uchun qollan adi. Qarab chiqilgan usulning asosiy kamchiligi shuki, o 4stirilayotgan kristall va tigelning issiqlikdan chiziqiy kengayish koeffitsientlari har xil b o iish i tufayli bu usulda mukammal kristallar olish qiyin. a) b) II.35-rasm. Normal yo‘nalgan kristal lanish usulida kristallar o ‘stirishda pech- lardagi temperatura taqsimoti. bu holda tem peratura 7.2.3 . Suyulmadan kristallni tortib olish usullari Bu usullar nazorat qilinadigan va qaytalanadigan xossali yarim olkazgichlarning yirik m onokristallarni sanoatda ishlab chiqarishda eng ko‘p q ollanadi. Kristallarni suyulmadan tortib olish asosiy qoidasini birinchi m arta 1916-y. Choxralskiy taklif qilgan. Shuning uchun bu usullar turkum ini um um lashtirib Choxralskiy usuli deyiladi. Bu usulning tavsifini m ukam mal tuzilishli m onokristallar olish bandida keltiriladi. Bu joyda biz Choxralskiy usuli haqida qisqa m a lu m o t beramiz. Bu usul quyidagidan iborat. Sinchiklab tozalangan dastlabki m oddani (poroshok yoki polikristall parchalarini) tigelga solinadi va suyulguncha qizdiriladi. Jarayonni jips yopiladigan kam erada (b o lm ad a) vakuum sharoitida yoki neytral (inert) oksidlovchi yoki tiklovchi m uhitda olkaziladi. So'ngra suyulmaga o'lcham i bir necha mm b o ig a n xamirturush kristall botiriladi. 115 Xam irturushning uchi qisman suyulgan va muayyan tem peratura m aromiga erishilgandan so'ng, suyul- m aning kristallanishi xam irturushdan boshlab yuz beradigan qilib, uni tortib chiqara boshlanadi. Kristalining dia- metrini tortib olish tezligini tanlash yoki suyulmani qizdirish yo'li bilan bosh- qariladi. 10> Download 94.09 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling