Vakillik, vakillik tushunchasi va uni amalga oshirish tarrib qoidalari

Qonun, Davlat Va Huquq Vakillik, Qiymati Vakillik Tushunchasi, Shakllari
Ijtimoiy o'zaro - bu ishlab chiqilgan va odamlar o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri amalga sodir murakkab va tizimli jarayon. Bu holda, u chalkash emas. huquqiy qoidalarga kelayotgan - pastki chiziq ijtimoiy o'zaro deb hisoblanadi. Ular amaldagi qonunlar va turli tarmoqlari va maqsadli yo'nalishga qoidalarga doirasida mavjud. Bundan tashqari, deyarli har doim huquqiy bor. Har qanday inson harakat ularga sabab bo'lishi mumkin. Misol uchun, bir supermarketlar bir oddiy xarid oling. Ko'pchilik hatto bu kichik ish klassik savdo shartnoma ekanligini bilmayman. Lekin ko'proq murakkab munosabatlar, malakali tabiati bor. Ular muayyan asosida sodir huquqiy faktlar va muayyan fanlar faqat berurmiz. Bunday munosabatlar bugun barcha sohalarda topilgan. bu munosabatlar biri vakilligini zikr qilinishi mumkin. Bu institut qonun ko'plab sohalarda topilgan, lekin eng fuqarolik ishlab chiqilgan. Shuning uchun, biz bu sohada hisobga mavjud bo'lgan barcha nazariy o'zgarishlar olib, vakillik, vakillik va dizayn boshqa huquqiy jihatlari shakllari konsepsiyasini ko'ribdi. Rus tilida bir necha ma'nolarga ega tushunchalar bor. Vakillik ulardan biri hisoblanadi. muddatli keng huquqiy sifatida, shuningdek, iqtisodiy va siyosiy sohada bugun ishlatiladi. muayyan huquqiy munosabatlar vakillari - birinchi holda bir kishi boshqa bir ruxsat shu munosabat bilan muayyan huquqiy munosabatlar o'z nomidan harakat qilish uchun. korporativ vakolatxona butunlay boshqacha muassasasi hisoblanadi. keyinchalik bu maqolada ko'rsatilgan bo'ladi, deb o'z vakolatlari delegatsiyasi nuqtai nazaridan shaxslar o'zaro, bugungi kunda juda mashhur. Ikkinchi holatda vakillik deb ataladi mumkin bo'lgan bo'limi, xavfsiz holatga unga bir masofada joylashgan yuridik shaxs, bir qismi. Ushbu turdagi shakllantirish titul hokimiyati manfaatlarini ifodalaydi. Shunday qilib, har ikki hollarda Turkum o'z tuzilishini, xususiyatlari va uni amalga oshirish sub'ekt faoliyat yuritmoqda.Vakillik deb bir shaxsning ikkinchi shaxs nomidan yuridik harakatlarni amalga oshirishiga aytiladi. Ishonchnomaga, qonunga, sud qaroriga yoki vakil qilingan davlat organining hujjatiga asoslangan vakolat bilan bir shaxs (vakil) tomonidan boshqa shaxs (vakolat beruvchi) nomidan tuzilgan bitim vakolat beruvchiga nisbatan fuqarolik huquq va majburiyatlarini bevosita vujudga keltiradi, o‘zgartiradi va bekor qiladi (FKning 129-moddasi).
Vakillikning mohiyati shundan iboratki, unga asoslanib tuzilgan bitimlar faqat vakolat beravchi uchungina muayyan huquq va majburiyatlarni vujudga keltiradi, o‘zgartiradi va bekor qiladi. Vakilning shaxsan o‘zi esa, bitimlar yuzasidan hech qanday huquq va majburiyatlar olmaydi. Kishining shaxsi bilan bog‘liq bo‘lgan, shuningdek, qonunlarda nazarda tutilgan bitimlarni vakil orqali tuzishga yo‘l qo‘yilmaydi. Masalan, nikoh shartnomasiga kirishish, alimentlarni undirish yoki toMash bilan bogMiq majburiyatlar. Vakillik orqali huquq layoqatini amalga oshirish, ya’ni huquqlar olish va majburiyatlarni bajarish mumkin boMmaganligi sababli vakillarning xizmatiga fuqarolar ham, yuridik shaxslar ham muhtoj bo‘ladilar. Jumladan, fuqaro ziga qarashli uy-joyni vakil orqali boshqarish yoki sotishi, tashkilotlar esa, vakillar orqali bir birlari bilan turli shartnomalar tuzishlari mumkin. Muomalaga layoqatli fuqarolargina vakil boMishlari, vakillik qilishlari mumkin. Istisno sifatida ayrim hollarda o‘n olti yoshga topib, pasport olgan fuqaro ham vakil bolishi mumkin. Fuqarolarning faqat bir-birlari uchungina emas, ba’zi hollarda tashkilotlar uchun ham vakil boMishlariga qonun yo‘l qo‘vadi. Masalan, savdo va ta’minot bolimlarining agentlari, mahsulot tayyorlovchi vakil va boshqa xodimlar tashkilotlaming vakillari sifatida ish bajaradilar. Yuridik shaxs faqat o‘z ustavida nazarda tutilgan hoilarda yoki o‘z faoliyatining xarakteriga muvofiq boMgandagina fuqarolarning vakil yoki boshqa yuridik shaxs vakili sifatida harakat qilishi mumkin. Tashkilotlarning mulkiy huquqlarini, shuningdek, fuqarolarning shaxsiy va mulkiy huquqlarini qo‘riqlash maqsadida qonun kimlarning vakil sifatida harakat qila olmasligini belgilaydi. Jumladan, tashkilotning bosh buxgalteriga o‘zi ishlab turgan tashkilot uchun bankdan va moliya organlaridan naqd pul, shuningdek, boshqa tovar, moddiy boyliklar olishga yo‘l qo‘yilmaydi. Savdo korxonalari va boshqa tashkilotlar o‘zlaridan olingan vakolatnomalar yuzasidan hisobot bermagan mansabdor shaxslarni tovar boshqa ashyolarni olish uchun vakil qila olmaydi.
Sudda voyaga yetmagan shaxslar, vasiylik va homiylik ostidagi shaxslar fuqarolarning vakillari sifatida qatnasha olmaydilar. Sudyalar, tergovchilar, prokurorlar qonuniy vakil sifatida (ota-onalar, farzandlikka olganlar, vasiylar, homiylar) shuningdek, tegishli sud yoki prokuraturaning vakili sifatida qatnashish hollaridan tashqari, sudda vakil bo‘la olmaydilar (FPKning 51 -moddasi). Vakolat beruvchi har qanday shaxs muomalaga layoqatli va muomalaga layoqatsiz fuqarolar ham, shuningdek, yuridik shaxslar ham bo‘lishi mumkin.Tashkilotlarning mulkiy huquqlarini, shuningdek, fuqarolarning shaxsiy va mulkiy huquqlarini qo‘riqlash maqsadida qonun kimlarning vakil sifatida harakat qila olmasligini belgilaydi. Jumladan, tashkilotning bosh buxgalteriga o‘zi ishlab turgan tashkilot uchun bankdan va moliya organlaridan naqd pul, shuningdek, boshqa tovar, moddiy boyliklar olishga yo‘l qo‘yilmaydi. Savdo korxonalari va boshqa tashkilotlar o‘zlaridan olingan vakolatnomalar yuzasidan hisobot bermagan mansabdor shaxslarni tovar boshqa ashyolarni olish uchun vakil qila olmaydi. Sudda voyaga yetmagan shaxslar, vasiylik va homiylik ostidagi shaxslar fuqarolarning vakillari sifatida qatnasha olmaydilar. Sudyalar, tergovchilar, prokurorlar qonuniy vakil sifatida (ota-onalar, farzandlikka olganlar, vasiylar, homiylar) shuningdek, tegishli sud yoki prokuraturaning vakili sifatida qatnashish hollaridan tashqari, sudda vakil bo‘la olmaydilar (FPKning 51 -moddasi). Vakolat beruvchi har qanday shaxs muomalaga layoqatli va muomalaga layoqatsiz fuqarolar ham, shuningdek, yuridik shaxslar ham bo‘lishi mumkin. Vakil o‘zida bo‘lgan vakolatga binoan o‘zini vakil qiluvchiga nisbatan muayyan huquq va majburiyatlarni vujudga keltiradi, o‘zgartiradi va bekor qiladi. Binobarin, vakolat deb vakilning boshqa shaxs nomidan muayyan yuridik harakatlar qilishga va shu bilan u uchun huquqiy oqibatlarni vujudga keltirishga qaratilgan huquq tushuniladi. Vakilning vakolatlari qonunga, sud qaroriga, vakil qilingan davlat organlarining hujjatiga yoki ishonchnomaga asoslangan bo‘lishi mumkin. Vakil o‘z vakolatini vakolat beruvchining manfaatlarini ko‘zlabgina amalga oshirishga majbur. Binobarin, vakil o'ziga vakolat bergan shaxs nomidan, shaxsan o‘ziga nisbatan ham, u ayni bir vaqtda vakili bo‘lgan boshqa shaxsga nisbatan ham bitimlar tuzishi mumkin emas (tijorat vakilligi bo‘lgan hollar bundan mustasno) (FKning 129-moddasi, 3-bandi). Agar shaxs nomidan oshkora harakat qilish uchun hech qanday vakolat bo‘lmasa yoki vakolatli bo‘lsa ham uning doirasidan chetga chiqilgan boisa — bu holda tuzilgan bitimlar bo‘yicha kim nomidan harakat qilgan boisa, mazkur shaxs uchun huquq va majburiyatlar vujudga kelmaydi.FKning 132-moddasida ko‘rsatilganidek, boshqa shaxs nomidan tuzilgan yoki vakolatlardan tashqari chiqib tuzilgan bitim vakolat bergan shaxs keyinchalik ma’qullangan taqdirdagina, uning uchun huquq va majburiyatlarni vujudga keltiradi, o‘zgartiradi va bekor qiladi. Bitim tuzishga vakolat bergan shaxs bitimning ijroga qabul qilinganligidan guvohlik beruvchi harakatlar qilgan holda ham bunday bitim ma’qullangan hisoblanadi. Vakil qiluvchi tomonidan bitimning kelgusida ma’qullanishi u tuzilgan vaqtdan e’tiboran haqiqiy deb hisoblashga huquq beradi. Bitimlar tuzishda vakil o‘z erki bilan harakat qiladi. Bu holda u o‘ziga berilgan vakolatning hajmiga, amaldagi huquqiy normalarning qoidalariga, vakil qiluvchining bergan ko‘rsatmalariga asoslanib ish tutadi. Bitim tuzilishida vakilning erki ham vakolat doirasida ifodalanganligi sababli vakilning jiddiy ravishda yanglishishi, aldanish, qo‘rqitilish yoki zo‘rlik ta’sirida tuzilgan bitim sud tomonidan haqiqiy emas deb topilishi mumkin. Vakil komissionerdan farq qiladi. Agar vakil bitim tuzishda boshqa shaxs nomidan harakat qilsa, komissioner boshqa bir shaxs komitent topshirig‘i bo‘yicha va uning hisobiga harakat qilsa ham bitimni o‘z nomidan tuzadi. Vakil vakil qiluvchi tomonidan yuridik harakatlar qilish vakil qiluvchi uchun muayyan fuqarolik huquqlarini vujudga keltirish, o‘zgartirish yoki bekor qilish niyatida bo‘lganligini o‘zi bilan bitim tuzuvchi shaxslarga ochiq ravshan bildirishi lozim. Vakilning bunday niyatda bo‘lganligini vakil harakat qilib turgan vaziyatning o‘zidan ham ko‘rinib turishi mumkin. Masalan, chakana savdo korxonasidagi sotuvchi, kassir va boshqalarning harakatlarini, ularning muayyan bir tashkilot vakillari bo‘lishlarini bildiradi. Vakil bilan vakolat beruvchi o‘rtasida vujudga keladigan huquqiy munosabatlardan vakilning yuridik harakatlari tufayli, jumladan, u tomonidan tuzilgan bitim tufayli, vakolat beruvchi bilan uchunchi shaxslar o‘rtasida vujudga keladigan huquqiy munosabatni ajratish kerak. Agar vakil bilan vakolat beruvchi o‘rtasidagi munosabat (ichki munosabat) shartnomaga masalan, topshiriq yoki mehnat shartnomasiga asoslangan yoxud boshqa turdagi yuridik faktlarga, jumladan: tug‘ilganlik, vasiylik, farzandlikka olish faktlariga asoslangan vakolat beruvchi bilan uchinchi shaxs o‘rtasidagi huquqiy munosabat (tashqi munosabat) vakilning uchinchi shaxs bilan tuzgan bitimi asosida vujudga keladi. Vakolat qanday asoslardan vujudga kelishiga qarab, vakillik ikki turga: qonun bo‘yicha vakillik va shartnoma bo‘yicha, ya’ni ixtiyoriy vakillikka bo‘linadi. Vakillik va uning vakolati normativ akt bilan belgilangan holda bunday vakillik muomalaga layoqatsiz shaxslar: yosh bolalar, ruhiy kasallar, aqli zaiflarning huquq va manfaatlari qo‘riqlanishini ta’minlashga qaratiladi. Sud organlarida vakillik qilish to‘g‘risidagi qoidalar tegishli qonunlar bilan belgilanadi. Ota-onalar, farzandlikka oluvchilar va vasiylar FKning 131-moddasida belgilanganidek, qonuniy vakillar hisoblanadilar. Shartnomali, ya’ni, ixtiyoriy vakillikda vakil va uning vakolati vakil qiluvchining erki bilan belgilanadi. Bunday vakillikda vakil va uning vakolati vakil qiluvchi tomonidan ko‘rsatiladi. Shartnoma bo‘yicha vakillikda mehnat shartnomasiga binoan tashkilot nomidan berilgan vakolatnomaga asosan harakat qiluvchi xizmatchi, masalan, tashkilotlarning yurist maslahatchilari, ta’minot vakillari va boshqalar vakil bo‘lib hisoblanadilar.Topshiriq shartnomasiga binoan berilgan vakolatnomaga asosan harakat qiluvchi shaxslar ham shartnoma bo‘yicha vakil bo‘la oladi. Korxona rahbari korxona nomidan boshqa subyektlar bilan munosabatlarga kirishganda maxsus yozma vakolatnomasiz ish yuritishga haqli. Vakillik shaxsiy ishonchga bog'liq bo‘lganligi tufayli vakolat olgan shaxs qanday harakatlarni qilishga vakil qilingan bo‘.lsa, ularni shaxsan o‘zi bajarishi lozim. Vakil olgan vakolati yuzasidan bu harakatlarni bajarishni faqat ishonchnomada ko‘rsatilgan hollarda yoki vakolat beruvchining manfaatlarini qo'riqlash uchun ma’lum bir sharoitlar tufayli birovga topshirishga majbur boMsagina boshqa shaxsga topshirishga haqli. Vakolatning vakil tomonidan boshqa shaxsga o‘tkazilishi mumkinligi nazarda tutilgan ishonchnoma notarial idora tomonidan tasdiqlanishi lozim. Ishonchnoma FKning 141-moddasida ko‘rsatilganidek, quyidagi hollarda bekor bo‘ladi:
1. Muddat tugashi;
2. Ishonchnoma beruvchi tomonidan bekor qilinishi;
3. Vakolat olgan shaxsning vakillikdan bosh tortishi;
4. Nomidan ishonchnoma berilgan yuridik shaxsning bekor bo‘lishi;
5. Nomiga ishonchnoma bergan yuridik shaxsning bekor bo‘lishi, ishonchnoma beruvchi fuqaroning o‘limi;
6. Muomalaga layoqatsiz, muomala layoqati cheklangan deb topilishi yoki bedarak yo‘qolgan deb topilishi;
7. Ishonchnoma olgan shaxsning o‘lishi, uni muomalaga layoqatsiz, muomala layoqati cheklangan yoki bedarak yo‘qolgan deb topilishi bilan.
Ishonchnoma beruvchi xohlagan paytida uni bekor qila oladi, ishonchnoma oluvchi ham undan bosh torta oladi. Nomidan ishonchnoma berilgan yuridik shaxsning tugashi tufayli ishonchnoma bekor qilingan holda, bunday vazifa vakolat beruvchining huquqini oluvchi shaxslarga ham yuklatiladi. Vakolat beruvchining vafot etishi tufayli ishonchnoma bekor qilingan holda esa bu vazifa uning vorislariga yuklatiladi. Ishonchnoma bergan shaxs uning bekor qilinganligi to‘g‘risida ishonchnoma bergan shaxsni, shuningdek ishonchnoma yo‘naltirilgan uchinchi shaxslarni ham xabardor qilishi kerak. Nomidan ishonchnoma berilgan yuridik shaxs bekor bo‘lgan, ishonchnoma bergan fuqaro vafot etgan, muomalaga layoqatsiz deb topilgan singari holatlarda ishonchnoma bekor bo‘lgani haqida xabardor qilish ishonchnoma bergan shaxs huquqi qabul qilib oluvchilar zimmasiga yuklanadi.Ishonchnoma bekor qilinganidan so‘ng vakolat olgan shaxs tomonidan qilingan harakatlar to‘g‘risida FKning 142— 144-moddalarida mulkning yo‘qolishi yoki zararlanishi sababli ko‘rilgan ziyonlarni jabrlanuvchiga to‘laydi. Ishonchnomaning bekor qilinganligi bilguniga yoki bilishi lozim bo‘lguniga qadar ishonchnoma beigan shaxs tomonidan uchinchi shaxslarga nisbatan qilingan harakatlar ishonchnoma beruvchi uchun yoki uni huquqlarini oluvchilar uchun o‘z kuchini saqlab qoladi. Ishonchnoma olgan shaxs tomonidan uning ishonchnoma bekor qilingan yoki tugatilganini bilganidan yoki bilishi lozim bo‘lgan vaqtdan so‘ng qilingan harakatlar vakolatnoma beruvchi uchun huquq va majburiyat tug‘dirmaydi. Ishonchnoma bekor qilinganidan so‘ng vakolat olgan shaxs yoki uning vorislari (huquq va majburiyat oluvchilar) ishonchnomani darhol qaytarishlari lozim .Tshonchnomani bekor qilinishi bilan bu ishonchnoma yuzasidan boshqa shaxslarga topshirilgan vakolat ham o‘z kuchini yo‘qotadi.
Davlat hokimiyati vakillik organlari — fuqarolarning davlat va jamiyat ishlarini boshqarishdagi ishtirokining vakillik shakli. D.h.v.o. vakillik xususiyati ularning saylov yoʻli bilan tashkil etilishi, masalalar jamoa tomonidan erkin muhokama asosida hal qilinishidan, oshkoralikdan, davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, ular saylaydigan, tasdiqlaydigan yoki tayinlaydigan mansabdor shaxslar vakillik organi oldida masʼul boʻlishidan va hisob berib turishidan, qonuniylikdan, fuqarolarni davlat ishlarini boshqarish ishiga keng koʻlamda jalb etishidan, jamoatchilik fikrini doimo hisobga olishidan iborat. Oʻzbekiston Respublikasida D.h.v.o. tarkibiga oliy vakillik organi — Oliy Majlis va mahalliy vakillik organlari — hokim boshchilik qiladigan viloyat, tuman va shahar xalq deputatlari Kengashlari kiradi. Oliy Majlis fuqarolar tomonidan hududiy saylov okruglari boʻyicha koʻp partiyali saylov asosida 5 yil muddatga saylanadigan 250 nafar deputatdan iborat. 18 yoshga yetgan fuqarolar Oliy Majlisga saylash, 25 yoshga yetgan fuqarolar saylanish huquqiga ega. Deputatlar oʻz saylovchilarining, deputatlikka nomzod qilib koʻrsatgan tegishli siyosiy partiya yoki D.h.v.o.ning vakili hisoblanadi. Oliy Majlisning huquqiy maqomi Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 5-boʻlim 18-bobida, Oʻzbekiston Respublikasining Oliy Majlis toʻgʻrisidagi konstitutsiyaviy qonunida (1994 y 22 sentabr) va Oliy Majlis reglamenta da belgilab berilgan. Mahalliy vakillik organlariga deputatlar 5 yil muddatga 18 va undan yuqori yoshdagi fuqarolar tomonidan saylanadi, saylanish huquqi 21 va undan yuqori yosh qilib belgilangan. Vakil o‘zida bo‘lgan vakolatga binoan, o‘zini vakil qiluvchiga nisbatan muayyan huquq va majburiyatlarni vujudga keltiradi, o‘zgartiradi va bekor qiladi. Binobarin, vakolat deb vakilning boshqa shaxs nomidan muayyan yuridik harakatlar qilishga va shu bilan u uchun huquqiy oqibatlarni vujudga keltirishga qaratilgan huquq tushuniladi. Vakilning vakolatlari qonunga, sud qaroriga, vakil qilingan davlat organlarining hujjatiga yoki ishonchnomaga asoslangan bo‘lishi mumkin. Vakillikning quyidagi turlari mavjud: Umumiy vakillik- bosh ishonchnomaga asoslanadi. Umumiy vakolatlar asosida ish olib boruvchi vakil vakolat beruvchi nomidan muayyan munosabatlarda qonunda belgilangan hollardan tashqari, barcha yuridik xatti-harakatlarni amalga oshirishga haqli bo‘ladi. Maxsus vakillik - vakil ishonchnoma yoki shartnomada ko‘rsatilgan xatti-harakatlarnigina amalga oshira oladi, ya’ni vakilning vakolatlari birmuncha cheklangan bo‘ladi. Jamoat vakilligi- jamoat birlashmalarining o‘z a’zolarining manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan vakilligi. Ma’muriy aktiga asoslangan vakillik - vakillikning ushbu turiga muvofiq, ma’muriy tartibda tayinlangan vakil vakolat beruvchining nomidan harakat qilish majburiyatini oladi. Shartnomaviy vakillik- Vakillikning vujudga kelishi taraflarning o‘z erki, xohish-istagi asosida o‘zaro kelishuvga muvofiq belgilanadi. Qonuniy vakillik - vakolat beruvchining erkiga bog‘liq bo‘lmagan holda normativ hujjatlar asosida vakilga berilgan vakolatlardan kelib chiqadigan vakillik hisoblanadi. Shu bilan birga koma yoki letargik uyqu (uzoq vaqt behush holatda yotish) holatidagi shaxsning “muomala layoqatini to‘xtatib turish” tufayli vaqtinchalik vakil tayinlanishi lozim, bu ham qonuniy vakillikning bir shakli sifatida e’tirof etiladi. Vakil o‘z vakolatini vakolat beruvchining manfaatlarini ko‘zlabgina amalga oshirishga majbur. Binobarin, vakil o‘ziga vakolat bergan shaxs nomidan, shaxsan o‘ziga nisbatan ham, u ayni bir vaqtda vakili bo‘lgan boshqa shaxsga nisbatan ham bitimlar tuzishi mumkin emas – tijorat vakilligi bo‘lgan hollar bundan mustasno. (FKning 129-moddasi 3-bandi). Vakillik vujudga kelish asoslari va mazmuniga ko‘ra bir nechta turlarga bo‘linadi. Vakil o‘zida bo‘lgan vakolatga binoan, o‘zini vakil qiluvchiga nisbatan muayyan huquq va majburiyatlarni vujudga keltiradi, o‘zgartiradi va bekor qiladi. Binobarin, vakolat deb vakilning boshqa shaxs nomidan muayyan yuridik harakatlar qilishga va shu bilan u uchun huquqiy oqibatlarni vujudga keltirishga qaratilgan huquq tushuniladi. Vakilning vakolatlari qonunga, sud qaroriga, vakil qilingan davlat organlarining hujjatiga yoki ishonchnomaga asoslangan bo‘lishi mumkin. Vakillikning quyidagi turlari mavjud: Umumiy vakillik- bosh ishonchnomaga asoslanadi. Umumiy vakolatlar asosida ish olib boruvchi vakil vakolat beruvchi nomidan muayyan munosabatlarda qonunda belgilangan hollardan tashqari, barcha yuridik xatti-harakatlarni amalga oshirishga haqli bo‘ladi. Maxsus vakillik - vakil ishonchnoma yoki shartnomada ko‘rsatilgan xatti-harakatlarnigina amalga oshira oladi, ya’ni vakilning vakolatlari birmuncha cheklangan bo‘ladi. Jamoat vakilligi- jamoat birlashmalarining o‘z a’zolarining manfaatlarini himoya qilishga qaratilgan vakilligi. Ma’muriy aktiga asoslangan vakillik - vakillikning ushbu turiga muvofiq, ma’muriy tartibda tayinlangan vakil vakolat beruvchining nomidan harakat qilish majburiyatini oladi. Shartnomaviy vakillik- Vakillikning vujudga kelishi taraflarning o‘z erki, xohish-istagi asosida o‘zaro kelishuvga muvofiq belgilanadi. Qonuniy vakillik - vakolat beruvchining erkiga bog‘liq bo‘lmagan holda normativ hujjatlar asosida vakilga berilgan vakolatlardan kelib chiqadigan vakillik hisoblanadi. Shu bilan birga koma yoki letargik uyqu (uzoq vaqt behush holatda yotish) holatidagi shaxsning “muomala layoqatini to‘xtatib turish” tufayli vaqtinchalik vakil tayinlanishi lozim, bu ham qonuniy vakillikning bir shakli sifatida e’tirof etiladi. Vakil o‘z vakolatini vakolat beruvchining manfaatlarini ko‘zlabgina amalga oshirishga majbur. Binobarin, vakil o‘ziga vakolat bergan shaxs nomidan, shaxsan o‘ziga nisbatan ham, u ayni bir vaqtda vakili bo‘lgan boshqa shaxsga nisbatan ham bitimlar tuzishi mumkin emas – tijorat vakilligi bo‘lgan hollar bundan mustasno. (FKning 129-moddasi 3-bandi). Vakillik vujudga kelish asoslari va mazmuniga ko‘ra bir nechta turlarga bo‘linadi.
Fuqorolik Kodeksi muomalaga layoqatli shaxslar nomidan vakillik qilishni muomalaga layoqatsiz shaxslar nomidan vakillik qilishdan farqlaydi. Muomalaga layoqatli shaxslar vakillarini o‘z erklaridan kelib chiqib
belgilaydilar. Muomalaga layoqatsiz shaxslar nomidan vakillik esa qonun asosida belgilanadi va ular nomidan vakil sifatida ota-onalar, farzandlikka oluvchilar, vasiy va homiylar harakat qiladi. Agar bir shaxsning ikkinchi shaxs nomidan oshkora harakat qilish uchun hech qanday vakolati bo‘lmasa yoki vakolatli bo‘lsa ham uning doirasidan chetga chiqqan bo‘lsa, bu holda tuzilgan bitimlar bo‘yicha kimning nomidan harakat qilgan bo‘lsa, mazkur shaxs uchun huquq va majburiyatlar vujudga kelmaydi. FKning 132-moddasida ko‘rsatilganidek, boshqa shaxs nomidan tuzilgan yoki vakolatlardan tashqari chiqib tuzilgan bitim vakolat bergan shaxs keyinchalik ma’qullangan taqdirdagina, uning uchun huquq va majburiyatlarni vujudga keltiradi, o‘zgartiradi va bekor qiladi. Bitim tuzishga vakolat bergan shaxs bitimning ijroga qabul qilinganligidan Vakillikning turlari Vujudga kelish asosiga ko’ra Mazmuniga ko’ra ishonchnoma qonun sudning qarori Davlat organing qarori Muomalaga layoqatli shaxslar nomidan Muomalaga layoqatsiz shaxslar nomidan Vakolatsiz vakil
Tijorat vakilligi guvohlik beruvchi harakatlar qilgan holda ham, bunday bitim ma’qullangan hisoblanadi. Vakil qiluvchi tomonidan bitimning kelgusida ma’qullanishi u tuzilgan vaqtdan e’tiboran haqiqiy, deb hisoblashga huquq beradi. Bitimlar tuzishda vakil o‘z erki bilan harakat qiladi. Bu holda u o‘ziga berilgan vakolatning hajmiga, amaldagi huquqiy normalarning qoidalariga, vakil qiluvchining bergan ko‘rsatmalariga asoslanib ish tutadi. Bitim tuzilishida vakilning erki ham vakolat doirasida ifodalanganligi sababli vakilning jiddiy ravishda yanglishishi, aldanishi, qo‘rqitilishi yoki zo‘rlik ta’sirida tuzilgan bitim sud tomonidan haqiqiy emas, deb topilishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 133-moddasiga muvofiq, tadbirkorlar shartnomalar tuzayotganida ular nomidan doimo va mustaqil suratda vakillik qiluvchi shaxs (tijorat vakili) vakilning vakolatlari ko‘rsatilgan yozma shartnoma asosida, bunday vakolatlar ko‘rsatilmagan taqdirda esa ishonchnoma asosida ham ish olib boradi. Tijorat vakili o‘zining ishtirokida tuzilgan shartnomadagi turli taraflarning manfaatlarini faqat bu taraflarning roziligi bilan hamda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa hollardagina ayni bir vaqtdaifodalashi mumkin. Agar taraflar bilan tuzilgan bitimda boshqacha tartib nazarda tutilgan bo‘lmasa, tijorat vakili kelishilgan haqni va topshiriqni bajarish vaqtida qilgan chiqimlarini teng ulushlarda to‘lashni shartnomadagi taraflardan talab qilishga haqli. Tijorat vakili o‘ziga berilgan topshiriqni bajarib bo‘lganidan keyin ham savdo bitimlari to‘g‘risida o‘ziga ma’lum bo‘lgan ma’lumotlarni sir saqlashi shart. Tadbirkorlik faoliyatining ayrim sohalaridagi tijorat vakilligining xususiyatlari qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Tijorat vakilligi vakillikning maxsus turi sifatida e’tirof etiladi. Tijorat vakilligining tadbirkorlik subyektlari uchun quyidagi afzalliklarini ko‘rsatib o‘tishimiz mumkin: Muayyan hududda tijorat vakilligi asosida faoliyat olib borish tadbirkorlik subyektlari uchun filial ochishdan ko‘ra, oson va kam xarajatli hisoblanadi;
Tijorat vakili bilan shartnoma tuzishda u tomonidan tuziladigan
shartnomalar sonidan qat’i nazar ma’lum bir qat’iy summada pul
to‘lanishini nazarda tutadigan shartnoma ham tuzish mumkin;
Tijorat vakili vakolat beruvchi bilan mehnat munosabatlari
asosida bog‘liq bo‘lmaydi;
Tijorat vakili bir vaqtning o‘zida shartnomadagi turli
taraflarning manfaatlarini ifodalashi mumkin.
XIX asrning oxirlaridan boshlab, Evropa davlatlarida tadbirkorlar tomonidan o‘zlarining eng ishonchli xodimlariga deyarli cheklanmagan vakolatlarning berilishi tamoyili kuzatilgan. Bunday xizmatchilar prokuristlar yoki bosh vakil, deb yuritiladi. Tadbirkorning boshqa tijorat vakillaridan farq qilgan holda, prokuristning vakolatlari doirasi va mazmuni qonunda belgilab berilgan (Germaniyaning Savdo tuzuklari, Shveysariya, Avstriya, Bolgariyaning qonunchilik aktlari) va tadbirkorlar tomonidan o‘zgartirilishi mumkin bo‘lmagan. Demak, ushbu normalar imperativ xarakterga ega. Tadbirkor o‘z arizasi orqali prokuristni Savdo riyestrida majburiy ro‘yxatdan o‘tkazishi shart. Bosh vakilning bunday vakolatlarga egaligi unga barcha sud va suddan tashqari ishlarda, shartnoma va boshqa munosabatlarda tadbirkor tomonidan beriladigan ishonchnomasiz ham harakat qilish imkonini beradi. Germaniya va Shveysariya qonunchiligida bunday vakolatlar savdo (tijorat) vakolatlari sifatida baholanadi. Savdo vakolatlari konkret turdagi korxona uchun amalga oshiriladigan yuridik harakatlarga nisbatan tatbiq etiladi (Germaniya savdo tuzuklari 54-modda, Shveysariyaning majburiy qonuni 462-modda). Korxona xizmatchilari tomonidan amalga oshiriladigan vakillikni vakolatlar doirasiga ko‘ra:
Cheklangan vakolatlarga asoslanadigan vakillik;
Cheklanmaydigan vakolatlarga asoslanadigan vakillikka bo‘lishimiz mumkin. Chunki yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, bosh vakilda cheklanmagan vakolatlar mavjud bo‘ladi. Tijorat vakilligi turlari:
Savdo tashkilotining xizmatchisi tomonidan amalga
oshiriladigan vakillik;
Savdo agentlari tomonidan amalga oshiriladigan vakillik;
Birjadagi vakillik, agar vakil vakolat beruvchining nomidan harakat qilsa. Tijorat vakiliga to‘lanadigan haq miqdori taraflarning kelishuviga asosan belgilanadi. Vakillik shartnomaga asoslangan holatlarda to‘lanadigan summa miqdori ko‘rsatib o‘tiladi. Tijorat vakilligini sohasiga qarab ham turlarga bo‘lish mumkin. Masalan: Sug‘urta sohasidagi vakillik; Savdo sohasidagi vakillik; Birjadagi vakillik; Qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq vakillik; Ko‘chmas mulk bozoridagi vakillik. Bugungi kundagi tijorat vakilligi bo‘yicha hal qilinishi lozim bo‘lgan muhim masalalardan biri - bu boradagi xalqaro-huquqiy normalarni unifikatsiya qilishdir. Bu boradagi ilk qadamlardan biri, 1983 yil 17 fevralda qabul qilingan “Xalqaro tovarlar oldi-sotdisida vakillik to‘g‘risida”gi Konvensiya bo‘lib hisoblanadi. Bir shaxsning boshqa shaxs nomidan yuridik harakatlarni amalga oshirishi asosan bir shaxs (vakil)ning vakolat boʻyicha tuzgan bitimi; vakolat beruvchiga nisbatan fuqarolik huquq va majburiyatlarini bevosita vujudga keltiradi, oʻzgartiradi va bekor qiladi. Mazkur vakolat ishonchnoma, qonun, sud qarori yoki vakil qilingan davlat organining hujjatiga asoslangan boʻlishi kerak. Fuqarolar fuqarolarga, yuridik shaxslarga V. qilishlari mumkin. Yuridik shaxs faqat oʻz ustavida koʻzda tutilgan hollardagina yoki faoliyat harakteriga muvofiq boʻlgandagina fuqarolar yoki yuridik shaxslarning vakili boʻlishi, muomalaga layoqatli shaxslar oʻzlari tanlagan vakillar orqali bitim tuzishlari mumkin. Bitim oʻz harakteriga koʻra fakat shaxsan tuzilishi mumkin boʻlgan hollar, shuningdek qonunda koʻrsatilgan hollar bundan mustasno. Muomalaga layoqatsiz fuqarolar nomidan bitimni ularning ota-onalari, farzandlikka oluvchilari va vasiylari tuzadi (OʻzR FK, 129—131-moddalar).Muomalaga layoqatli shaxslar o‘zlari tanlagan vakillar orqali bitimlar tuzishlari mumkin, bitim o‘z xarakteriga ko‘ra faqat shaxsan tuzilishi mumkin. Muomalaga layoqatsiz fuqarolar nomidan vakillikni ularning ota-onalari, farzandlikka oluvchilari va vasiylari tuzadilar. Vakilning beruvchiga fuqarolik hukuq va majburiyatlar vujudga keltirishi, oʻzgartirishi va bekor qilishi uchun asos, yaʼni huqukdir. V. ishonchnoma, qonun, sud karori yoki maʼmuriy akt (hujjat) asosida yuzaga keladi. Qoida ta-riqasida, vakil uz V.ini V. beruvchining huquq va qonuniy manfaatlarini koʻzlab, amalga oshirishga majbur. Vakil V. beruvchi shaxe nomidan shaxsan oʻz foydasiga har xil bitimlar tuza olmaydi (tijorat vakilligi bundan mustasno). Vakil amaldagi konunchilik va V. beruvchining topshiriklariga binoan ish koʻradi. Vakil V.siz yoki V. doirasidan chetga chiqib, harakat qilgan takdirda, bunday harakat V. beruvchi uchun hech qanday huquqiy oqibat tugʻdirmaydi, ammo bu harakat V. beruvchi tomonidan maʼqullansa, bu hol uning uchun muayyan huquqiy oqibat tugʻdiradi. V.ni vujudga keltiruvchi asoslarga koʻra, vakillik 2 turga boʻlinadi: 1) qonun boʻyicha vakillik; bunda vakillik va V. meʼyoriy hujjatlar bilan belgilanadi; u muomalaga layoqatsiz shaxs (yosh bolalar, akli zaif va ruhiy kasal)larning manfaatlarini koʻzlab amalga oshiriladi; 2) shartnomaviy vakillik; bunda vakil va uning V.i vakil qiluvchining erki bilan yuzaga keladi. Vakilning V. beruvchiga fuqarolik hukuq va majburiyatlar vujudga keltirishi, oʻzgartirishi va bekor qilishi uchun asos, yaʼni huqukdir. V. ishonchnoma, qonun, sud karori yoki maʼmuriy akt (hujjat) asosida yuzaga keladi. Qoida ta-riqasida, vakil uz V.ini V. beruvchining huquq va qonuniy manfaatlarini koʻzlab, amalga oshirishga majbur. Vakil V. beruvchi shaxe nomidan shaxsan oʻz foydasiga har xil bitimlar tuza olmaydi (tijorat vakilligi bundan mustasno). Vakil amaldagi konunchilik va V. beruvchining topshiriklariga binoan ish koʻradi. Vakil V.siz yoki V. doirasidan chetga chiqib, harakat qilgan takdirda, bunday harakat V. beruvchi uchun hech qanday huquqiy oqibat tugʻdirmaydi, ammo bu harakat V. beruvchi tomonidan maʼqullansa, bu hol uning uchun muayyan huquqiy oqibat tugʻdiradi. V.ni vujudga keltiruvchi asoslarga koʻra, vakillik 2 turga boʻlinadi: 1) qonun boʻyicha vakillik; bunda vakillik va V. meʼyoriy hujjatlar bilan belgilanadi; u muomalaga layoqatsiz shaxs (yosh bolalar, akli zaif va ruhiy kasal)larning manfaatlarini koʻzlab amalga oshiriladi; 2) shartnomaviy vakillik; bunda vakil va uning V.i vakil qiluvchining erki bilan yuzaga keladi.