Vakuolalarda uchraydigan oziq moddalar azotli yoki azotsiz bo'ladi

Yakka kristallar. Bu kristallar kub, ronibik, peszma va ange shakllarda uchraydi. Yakka kristallami piyozning ustki poʻstida. mingdevona o'simligida ko'rish mumkin. Kristallarning shakli yalduzsimon bo'lsa druz deyiladi. Drazlarni lipa daraxti poyasining po'stloq qismida, bangidevona o'simligi bargids, g'o'za bargida ko'rish mumkin. Kristallning shakllari ninasimon bo'lsa rafid deyiladi. Rafidlami marvaridgal o'simligi bargida, kovrak, ungemiya o'simligining piyoz po'stida ko'rish mumkin. Ba'zan kristallar qumga o'xshash bo'ladi. Bularning esa krasavka o'simligi hargida qunga to'la xalta hujayrami ko'rish mumkin. VAKUOLALAR VA HUJAYRA SHIRASI

Hujayraning shirasi vakuolalarida joylashgan. Vakue" bo'shliq ma'nosini bildiradi. Bir necha yosh hujayralarda vakalar bo'lmaydi Bo'linishdan to'xtab o'sa boshlagan hujayralarda vakuslar vujudga keladi. Hujayraning yoshlik vaqtida vakuslari ko'p mayda bo'ladi. Hujayra qarigach mayday vakuslar bir-biri bilan birlashib katta vakuslarni vujudga keltiradi. Bu katta vakuslar hujayraning markaz qismiga joylashib oladi. Hujayradagi protoplazma va yadrolar esa hujayraning chet qismiga chiqib oladi. Vakuolada suvda erigan moddalar to'planadi. Bo'limib o'sa boshlagan hujayralarda vakuola yumaloq va cho'ziq shaklda uchraydi. Bu vaqtda vakuolalar tarkibida erigan moddalar bo'lgan suv va get holanda kolloid bilan to'lgan boʻladi. Keyinchalik valcuolalar yiriklashib shira bilan to'ladi va hujayra markazini egallab hujayraning 70-90% qismini tashkil etadi.

18

Vakuoladagi shira protoplast ishlab chiqargan moddalar, ya'ni tonoplast (vakuoia membranasi) tanlab o'tkazgan suyuqlikdir. Vakuoladagi suyuqlik hujayra shirasi deyilib, 2-5 pH ga teng bo'ladi, u turli organic va anorganik moddalaring turli miqdordagi eritmasidir. Vakuolani ximiyaviy tarkibi protoplanmaning simiyaviy tarkibidan farq qiladi.

Vakuolalarda uchraydigan oziq moddalar azotli yoki azotsiz bo'ladi.

Azotli moddalardan nazilgan albumin, sho'r suvda eriydigan globulin

oqsillari ham olinadi.
HUJAYRA PO'STI. Hujayra po'sti hujayraga shakl beradi va ikkinch bir hujayradan ajratib turadi. Hujayra po'stini hujayraning tirik qismi bo'lgan protoplast ishlab chiqaradi. Shuning uchun ham bajayra po'sti ichki tomondan o'sib qalinlashadi..

Tabiatda uchraydigan taban o'simliklardan xivchinlilar, zamburug'larning sodda sazilgan vakillari va ayrim suv o'tlarda hujayra po'sti bo'lmaydi. Bunday hujayralarning protoplasti tashqi tomondan yupqa elastic qatlam plazmatika pardasi bilan chegaralanadi. Hujayra po'sti protoplastning hayotiy jarayonida hosil bo'ladi. Hujayra po'sti juda pishiq bo'lsa ham hujayraning o'sishiga va cho'zilishiga xalaqit bermaydi. Chunki ularning tuzilishi va ximiyaviy tarkibi shunga moslashgan.

O'simlik hujayra po'sti, ayniqsa yosh hujayralarning po'sti sellyuloza (kletchatka) deb ataladigan organik moddadan tashkil topgan. Kletchatka (sellyuloza) karbon suvlarining uchinchi gruppasiga kiruvchi polisaxaridlardan tashkil topgan. Formulasi ( C6H1005 )n Sellyuloza suvda erimaydi, bo'kadi va shishadi. Sellyuloza sitoza deb atalgan ferment ta'sirida shakarga aylanadi. Sellyulozaga misol qilib pastani olish mumkin. Paxtaning 90% sellyulozadan tashkil topgan. Sellyulozadan qog'oz, portlovchi moddalar, sun'iy shoyi, kinoplyonka, sinmaydigan oyna va boshqalar olinadi. Ba'zi bir o'simliklaming hujayra po'stida yarim kletchatka bo'ladi. Gemisellyuloza ham karbon suvlariga kiradi. Gemisellyulozani zapas oriq modda sifatida piyorda, kofe urug'ida uchratish mumkin. Urug'larning unib chiqish davrida sellyuloza va gemisellyuloza oziq modda sifatida embrionning o'sib chiqishiga sarf bo'ladi. Ba'zi bir o'simliklarning hujayra po'stida pektin deb ataladigan modda boʻladi. Pektin zapas oziq modda sifatida olmada, qovunda, lavlagi ildiz mevasida bo'ladi.

22

Hujayraning po'sti o'z hayotida bir qancha o'zgarishlarga uchraydi Ba'zi bir o'simliklaming hujayra po'sti probkalanadi, ba'zi birlari shilimshiqlanadi, ba'zi birlari esa mineral moddalar bilan Agar hujayra po'sti lignin deb ataladigan modda bilan to'yinaa hujayra

po'sti yog'ochlanadi. Yog'ochlangan hujayra o'zidan suvni va havoni yaxshi o'tkazmaydi. Shuning uchun ham yog'ochlangan hujayra o'lik bo'ladi. O'tkanuvchi to'qimaning suv naylari, traxeidlari, mexanik to'qima hujayralari lignin moddasi bilan sug'orilgan bo'ladi. Suv naylari orqali suv erigan xoldagi mineral moddalar pastdan yuqoriga, ya'ni ildizdan poyaga, poya orqali bargga boradi, mexanik to'qimalar esa o'simlikka qattiqlik berb turadi. Demak, o'simlik hujayrasi o'lik bo'lsa ham har xil vazifalari bajarib turadi. Lignin tarkibida karbonming miqdori klenchatkaga nisbatan yuqori bo'ladi. Masalan, kletcharkada 44% karbon suvi bo'lsa, ligninda esa 60% bo'ladi. Shuning uchun ham lignin yoquv ashyosidir. Kletchatkaga nisbatan lignin qizil rangga kiradi. Floroglyutsin eritmasi va konsentrlangan xlorid kislota ta'sir ettirilsa lignin qizil rangga bo'yaladi. Lignin safranin deb ataladigan bo'yoqda qizil rangga bo'yaladi.

Kletchatka xlor zink-yod eritmasi ta'sirida xiraroq binafsha rangga bo'yaladi. O'simliklarning ba'zi hujayralari suberin deb ataladigan modda bilan sug'orilib probkalanadi. Probkalangan hujayra o'zidan suvni va havoni mutlaqo o'tkanmaydi. Bu hujayraning ichi havo bilan to'lgan bo'ladi. Probkalangan hujayra o'simliklarning tashqi qismida bo'ladi. Masalan, kartoshka tugsnagining ustki qismida, daraxtlarning poyasi va

shoxlarida Probka (po'kak) asosan eman daraxtidan olinadi. Boshqa o'simliklarda esa hujayrada suberinning miqdori kam bo'ladi. Probka olinadigan eman daraxti Qrim va Kavkazda uchraydi. Probka o'simliklarning tashqi sharoitlaridan, ya'ni issiqdan, sovuqdan

va mikroorganizmlardan saqlab turadi, Probka samolyotsozlikda, muzlatgichlar ishlab chiqarishda va boshqa sohalarda keng miqyosda ishlatiladi. Chunki, probka issiqlikni o'tkazmaydi. Suberin moddasi Sudan 3 eritmasi ta'sirida pushti rangga bo'yaladi. Ba'zi bir o'simliklarning hujayra po'sti, ayniqsa o't o'simliklaming hujayra po'sti kutin dab ataladigan yog'simon modda bilan qoplangan. Kutin moddasini hujayraning protoplasti ishlab chiqaradi. Kutin ham o'zidan suvni va havoni o'tkazmaydi. Katin bargning tashqi tomonidan qoplagan bo'lib kutikula gavati qalin bo'ladi. O'rta iqlimda yashaydigan o'simliklarda esa kutikula qavati yupqa bo'ladi. Ba'zi bir o'simliklarni qurg'oqchilikdan saqlaydi. Shilimshiq modda ayniqsa suv o'tlarida bo'ladi. Gullaydigan o'simliklardan bexi va zig'imning urug'ida ham shilimshiq moddalar bor.

Ba'zi bir o'simliklarning hujayra po'sti xitin moddasi bilan sug'orilgan. Xitin bu azotli birikma bo'lib, zamburug'laring va bakteriyalarining po'stida bo'ladi. Formulasi C18H1305. Xitin moddasi yod ishtirokida qo'ng'ir rangga bo'yaladi. Ba'zi bir o'simliklarning hujayra po'sti mineral moddalar bilan sug'orilgan bo'ladi.

Mineral moddalar bilan sug'onilgan o'simliklarga misol qilib, diatom suv o'tlari va kiyike't, qirqbo'g'im o'simliklarida ko'rish mumkin. Ba'zi bir o'simliklarning, ayniqsa daraxtlarning poyasidan shilimshiq modda oqib chiqadi. Bu modda tashqariga chiqqandan so'ng qotib qoladi. Qotib qolgan moddani elim deyiladi. O'rik elimi farmatsevtika praktikasida emulsiya tayyorlashda ishlatiladi.

Hujayra po'sti ichki tomondan qalinlashadi. Uning ichida qalinlashib qolgan joyi ham bo'ladi. Bu qalinlashib qolgan joyini teshik deyiladi. Hujayralar bir-birlari bilan shu teshiklar orqali aloqada bo'ladi. Ya'ni shu teshiklar orqali bir-birlariga oziq moddalar o'tib turadi. Bu teshiklardan plazma iplari o'tgan bo'ladi.

Shunday qilib, yuqoridagi ma'lumotlardan ko'rinib turubdiki, hujayra tarkibi va po'sti murakkab organik va anorganik birikmalardan tashkil topgan. Shu bilan birga o'simliklar va hayvon hujayrasi bir-biridan farq qiladi, shu bilan birga o'simlik organlaridagi hujayralar ham bir-biriga o'xshamaydi. Bu haqda to'qimalar mavzusida batafsil to'xtalamiz. O'sish va differensirovka

O'simlik hujayra devorining rivojlanishi hujayra o'rta plastinkasini hosil qilib bo'linishidan boshlanadi, bu Goldji pufakchalari fragmoplastga qo'shilish yo'li bilan amalga oshadi. Hujayrs plastinkasi faqat matriks moddalari (hujayra devorining asosi) ya'ni pektinlardan, kam qismi esa oqsillardan tuzilgan. U keyinchalik o'rta plastinka sifatida saqlanadi, shunday ekan hujayra devori asosan uch qavatli. O'rta plastinka fibrilyar skelet saglamaydi, u juda tez parchalanadi. To'qima uni tashkil qiladigan hujayra qismlariga ajraladi (matserasiya sodir bo'ladi; lotincha macerare. yumshoq bo'lish, ilvirash; mashhur misol olma mevasi to'qimasi pishayotganda yumshoqlashadi).

Hujayra bo'linishidan keyin har bir qiz hujayrada yangi hujayra devorlan qavati hosil bo'la boshlaydi. Buning hisobiga plastid birlamchi devor hosil bo'ladi. Ular uzoq muddatli embrional va terroq postembrional bujayra o'sishda, turgor tasirida cho'zilib ishtirok etadi. Bu yerda biz haqiqiy o'sish bilan to'qnashamiz, chunki birlamchi devor qavatlarini yig'lishi hisobiga qalinlashadi va quruq massa kattalashadi. Hujayralar fiziologiyasidan bilamizki hujayra o'sishi hisobiga faqatgina turgor emas, hujayra devari egiluvchanligi ham oshadi, hamda yangi material 24

sintezlanadi, aveolamber matriks moddalari. Skelet fibrillar ham kattalashadi birlamchi devonda ular qunaq massaning H tashkil qiladi. Skelet fabellari (ko'pchilik yashil savo darida va selhaszali yuqori o'simliklarda bo'ladi) egiluvchan, lekin mustahkam Xallas, hujayra o'z-o'zini korsetga bog'laydi, avval elastik, keyin plastik cho'zilmaydigan. Birlamchi hujayra devori holati stabillashadi, u hujayra o'lguncha saqlanadi. Hujayra devon stabil holati saldooderma (grek sakkos-kiyim, derma-seri) deb ataladi.

Shats jixatdan o'xshash bo'lib, ma'lum hir yoki bir necha vazifani bajaradigan hajayralar gruppasiga to'plamiga) to'qima deyiladi. To'qimalar ularni hosil qilgan hujayralarming shakliga qarab parensima hujayralaridan tashkil topgan paronsistik to'qimalar va prezenxima hujayralaridan tashkil topgan prozanximanik to'qimalarga bo'linadi.

Po'stlari bir-biriga rich taqalgan hujayralardan iborat torqma zich to'qima deyiladi, hujayra orqali yaxshi taraqqiy etgan to'qima g'ovak qima deyiladi. To'qima hosil qiluvchi hujayralar po'stlarining kimyoviy tarkibiga qarab yog'ochlashgan, po kaklashgan va xk deb ta'riflanadi. Xujayra po'stlarining qalinligiga qab qalin devorli yoki yupqa devorti to'quna deyiladi. Bulardan tashqari tirik va o'hk hujayralardan tuzilgan qimalar mavjud.