Valentlik nazariyasi

Sintaktik valentlik
Demak, ma’lum bo’ladiki, leksemaning lisoniy valentligi ikkiyoqlama, ma’noviy tomoni unga qanday leksema birika olishi me’yori, chegarasini ko'rsatsa, sintaktik tomoni birikuvchi so‘zning qanday Grammatik qo‘shimchani olishini belgilaydi.
Garammatik shakl valentligi
Leksemaga grammatik shakl qo'shilganda ularning birikuvchilari sirasida jiddiy o‘zgarish yuz beradi. Shoirman so‘z shakli — man shaxs-son qo‘shimchasi bilan birikmasdan oldin, ya’ni shoir leksemasi sifatida men olmoshi bilan birikish ehtiyojiga ega emas edi.
Shaxs-son ma’nosini ifodalovchi (-man) qo‘shimchasini qabul qilgach, shunday ehtiyoj tug‘ildi. Bu ehtiyoj, zarurat -man qo‘shimchasida mujassam u II shaxs birlik son shaxs/son qo‘shimchasining sintaktik ehtiyoji, kengayish talabi, ya’ni valentligi.
Grammatik shakl o‘zi qo‘shilib kelgan leksemaning lisoniy (ma’noviy va sintaktik) valentligini yo kengaytiradi yoki cheklaydi.
Masalan , egalik qo‘shimchasi o‘zi qo‘shilib kelgan ism turkumiga mansub so‘zga qaratqich kelishigi shaklida turgan boshqa ism bilan qaralmish – qaratuvchi aloqasiga kirishish imkoniyatini beradi.
Garammatik shakl valentligi
Demak, o‘zi qo‘shilib kelgan so‘zning sintaktik imkoniyatini kengaytiradi. So‘z shakl ma’noviy va sintaktik valentligi shu so‘zshakl uchun asos bo‘Igan leksema lisoniy valentligidan keng. Shunday hodisani orttirma nisbat morfemasi bilan o‘tim siz fe’l leksema birikishida ko‘rish mumkin.
Masalan, majhul va o'zlik nisbat shakli o'timli fe’lni o'timsizlashtiradi, uning vositasiz to'ldiruvchi bilan birikish imkoniyatini cheklaydi. Bunga amin bo'lish uchun kitob leksemasining grammatik shaklsiz va Grammatik shakllangan holatida valentlik imkoniyatini taqqoslash kifoya

Qiziq	Kitoblar
Katta
Badiiy
Ko’p
Qiziq	Kitobcha
Badiiy
O’nta
Ko’p

Garammatik shakl valentligi
Ayon bo‘ladiki, yuqoridagi jadvalda kitob leksemasining birikuv imkoniyati ko‘plik son shakli -lar va kichraytirish qo‘shimchasi – cha hisobiga toraygan. Quyidagi gaplarda esa leksemaning biriktirish imkoniyati kengayganligiga amin bo‘lamiz:
1. Halim kitob o'qidi. 2. Halim ukasiga kitob o’qitdi.