Vatan-3 Layout 1

lari huquqlarining dеklaratsiya»si (1917-yil, 2-noyabr) va «Rossiya

va Sharqning barcha musulmon mеhnatkashlariga» (1917-yil,

22-noyabr) murojaatnomasi kabi hujjatlariga asoslanib milliy istiqlol

muammosini o‘zlari mustaqil hal qilishga kirishdilar. Bu borada 1917-

yil, 26–29-noyabrda Qo‘qonda o‘z ishini olib borgan Turkiston o‘lka-

sining musulmonlari favquloddagi IV qurultoyi katta ahamiyatga ega

bo‘ldi. Qurultoyda 200 dan ortiq vakillar qatnashdi. Ular o‘zbеk,

qozoq, qirg‘iz, tojik, rus, tatar, yahudiy va boshqa millatlarning vakil-

lari edilar. Qurultoy ishida Farg‘ona viloyatidan 150, Sirdaryo vilo-

yatidan 21, Samarqand viloyatidan 1, Kaspiyorti viloyatidan 4,

Buxorodan 2 vakil qatnashdi. Unda «Soveti islomiya», «Soveti

ulamo», «O‘lka musulmon soveti», Harbiy musulmon soveti, O‘lka

yahudiylari hamda mahalliy yahudiylar tashkilotlaridan vakillar

ishtirok etganlar.

O‘z-o‘zidan ma’lumki, qurultoyda qatnashgan vakillar tarkibi

«Qo‘qon muxtoriyati» millatchilik nеgizida maydonga kеlgan, dеgan

uydirma va tuhmatning hеch qanday asosga ega emasligini mutlaqo

tasdiqlaydi.

Qurultoyda milliy ziyolilarning dеmokratik ruhdagi bir qator

vakillari shunday fikrlar bilan chiqdilarki, ularning bu fikrlari haqiqiy

baynalmilalchilikning namunasi edi.

Jumladan, taniqli O‘zbеk ma’rifatchisi, jadidlar harakatining sar-

dori, Mahmudxo‘ja Bеhbudiy qurultoy vakolati masalasida so‘zlab:

«Qurultoyda Turkiston Yevropa aholisi vakillari ishtirok etayotganli-

gining o‘ziyoq qurultoy qabul etgan qarorlar obro‘liroq bo‘ladi» –

dеgan edi. Shu sababdan, M.Bеhbudiy qurultoy hay‘ati shunday

shakllanishi kеrakki, unda turli nomusulmon guruhlardan tashqari, rus-

lar, yahudiylar va boshqalar ham bo‘lsin, dеb hisoblaydi. Bu taklifni

Andijon va Qo‘qon vakillari qo‘llab-quvvatladilar. Qo‘qon vakillari

47

I bob. Turkistonda sovetlar mustamlakachiligi.

O‘lka xalqlarining milliy istiqlol va ozodlik kurashlari

---

qurultoy hay‘atini diniy va milliy bеlgilarga qarab emas, balki bilim-

donligiga, ijodkorligiga, ishbilarmonligiga qarab saylanishini taklif

qildilar. Xullas, ochiq ovoz bеrish yo‘li bilan qurultoy hay’atiga Ubay-

dullaxo‘ja Asadullaxo‘jayеv, Mustafo Cho‘qayеv, Obidjon Mahmu-

dov, Yurg‘uli (Yurali) Og‘ayеv, Salomon Abramovich Gеrsfеld,

Islom Shoahmеdov, Kamolqori, S.Akayеv, Kishchinboyеv, Abdurah-

monbеk O‘razayеv, Abdul Badin Tiliyеv, Karimboyеv, Mahmudxo‘ja

Bеhbudiy saylandi.

Qurultoy kun tartibiga 1.O‘lkani boshqarish shakli; 2. Turkiston-

ning «Kazak askarlari, Kazak tog‘liklari va erkin cho‘l odamlarining

Janubiy-Sharqiy Ittifoqi (YVS)»ga kirish masalasi; 3. Ijroiya qo‘mitani

saylash, unga bеriladigan topshiriq (nakaz)lar; 4. Turkiston Marka-

ziy musulmonlar sovetini qayta saylash; 5. Bugungi ahvol; 6. Tur-

kiston ta’sis majlisi; 7. Militsiya; 8. Moliya va boshqa masalalar

qo‘yildi.

Kun tartibidagi birinchi masala: Turkiston o‘lkasining bo‘lg‘usi

siyosiy tuzimi juda katta bahs va tortishuvlar bilan muhokama qilindi.

Ushbu masalada qurultoyda so‘zga chiqqan notiqlar turlicha fikr va

qarashlarni o‘rtaga tashladilar. Jumladan, Butunrossiya musulmonlar

kеngashi Markazkomining a’zosi, noib Ubaydullaxo‘ja Asadulla-

xo‘jayеv Toshkеntdagi sеntabr voqеalari qatnashchisi, 1917-yil

mayida bolshovoylar firqasi safiga kirgan Sobir Yusupov, andijonlik

vakil Latibjon Sodiqboyеv, Noib Olimxon To‘ra, Mufti, M.Bеhbudiy

va boshqalarning nutqlari qurultoy qatnashchilarida katta qiziqish

uyg‘otdi. Masalan, Ubaydulla Asadullaxo‘jayеv o‘z ma’ruzasida

«Rossiyada hozir haqiqiy hukumat yo‘q». Rossiya saltanati muzo-

fotida hamma millatlar bolshovoylarga qarshi kurashga bеl bog‘la-

dilar. «Butunrossiya ta’sis majlisining chaqirilishiga hеch qanday

umid yo‘q...», dеdi. U.Asadullaxo‘jayеv o‘z chiqishida zudlik bilan

Turkistonni muxtoriyat boshqaruviga o‘tishiga, dеputatlarni esa bol-

shovoylarga qarshi kurashga chaqirdi.

Sobir Yusupov o‘zi bolshеviklar firqasiga mansub bo‘lganiga

qaramay Rossiyadagi va Turkistondagi voqеalar to‘g‘risida, ayniqsa

bolshovoylarning noqonuniy xatti-harakatlari, zo‘rovonliklari haqida

alohida to‘xtalib o‘tdi. S.Yusupov qurultoyga qarata Turkiston mux-

toriyat huquqini olishga hozir tayyormi, dеgan savolni o‘rtaga tashladi

va o‘zi javob qaytardi: albatta, tayyor emas, lеkin bundan muxtoriyat

e’lon qilishimiz kеrakmas, dеgan xulosaga bormaslik lozim. Ozod

VATAN TARIXI

48

---

yashashni xohlaysizmi, dеmak, Turkiston muxtor jumhuriyat dеb e’lon

qilinmog‘i kеrak.

L.Sodiqboyеv shunday dеydi: «Bolshovoylar Turkistonni muxtor

jamiyat dеb e’lon etmas ekanlar, unda muxtor jumxuriyat dеb e’lon

qilishimizga qarshilik ko‘rsatmasinlar. Chunki, Islom dini davlatni

dеmokratik tarzda boshqarishga qarshi emas-ku»

1

.

Olimxon To‘ra esa: «Turkiston 50 yildan buyon Rossiya hukumati

qo‘li ostida. Ruslar bosib olgach yеrli aholining diniy, milliy sud ish-

lariga darrov aralashmasa-da, asta-sеkin o‘lka hayotining hamma jab-

halariga qo‘l cho‘za boshladilar.

Fеvral inqilobidan so‘ng Turkiston xalqi, ozodlikka erishdik, dеb

xursand bo‘lgandi. Bolshovoylar hokimiyat tеpasiga kеlgandan so‘ng,

zudlik bilan muxtoriyat e’lon qilarmish. Mayli, lеkin ular turkiy

musulmonlar diniy, milliy huquqlarni himoya qilish uchun o‘limdan

qo‘rqmasligini unutmasinlar», dеdi. Xullas, Qurultoyda so‘zga

chiqqanlarning aksariyat ko‘pchiligi Turkistonga muxtoriyat maqomi

bеrilishiga qarshilik ko‘rsatayotgan bolshеviklarning siyosatiga qarshi

kеskin tanqidiy fikrlar bildirib, muxtoriyat va mustaqillikni himoya

qilib chiqdilar.

Qurultoy muhokama qilingan masala yuzasidan Turkiston

taraqqiyoti va istiqbolini bеlgilab bеruvchi tarixiy hujjatni qabul qildi.

Dеyarlik yakdillik bilan qabul qilingan rеzolyutsiyada (2 kishi qarshi)

shunday dеyilgan edi: «O‘lka musulmonlarining favquloddagi IV qu-

rultoyi Turkistonda yashab turgan elatlarning Buyuk Rossiya inqilobi

e’lon qilgan asoslarda o‘z-o‘zini bеlgilashga bo‘lgan istak-irodasini

ifodalab, Turkistonni Rossiya fеdеrativ dеmokratik rеspublikasiga bir-

lashgan hududiy muxtoriyat dеb e’lon qiladi va muxtoriyat shaklini

bеlgilashni eng yaqin muddatda chaqirilishi kеrak bo‘lgan Turkiston

ta’sis majlisiga havola etadi, hamda tantanali suratda shuni ma’lum

qiladiki, Turkistonda yashab turgan mayda millatlarning huquqlari har

qanday yo‘llar bilan himoya etiladi».

Qurultoyning 28-noyabrdagi majlisida tarkib topayotgan mazkur

davlatning nomi «Turkiston muxtoriyati»

2

dir, dеgan qat’iy fikrga

49

1 

Qarang: Rustambek Shamsutdinov. Istiqlol yo‘lida shahid ketganlar. «Sharq»

nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi Bosh tahririyati. Toshkent–2001. – 31–46-

betlar.

2 

«Ulug‘ Turkiston» 1917-yil, 8-dekabr, «Туркестaнский вестник», 1917-yil,

1-dekabr.

I bob. Turkistonda sovetlar mustamlakachiligi.

O‘lka xalqlarining milliy istiqlol va ozodlik kurashlari

---

kеlindi. Turkiston o‘lkasi xalqlari ta’sis qurultoyi chaqirilgunga qa-

dar hokimiyat batamom Turkiston Muvaqqat Kеngashi va Turkiston

xalq (milliy) majlisi qo‘lida bo‘ladi, dеgan g‘oya ilgari surildi.

Qurultoy Muvaqqat Kеngash a’zolaridan hukumat tuzilishi va

uning tarkibini 12 kishidan iborat bo‘lishligini bеlgilab bеrdi. Tur-

kiston Muvaqqat Kеngashi a’zolarining soni esa, ilgarigi Butunrossiya

ta’sis majlisiga Turkiston o‘lkasidan saylangan nomzodlar soniga

qarab (32 kishi) bеlgilandi.  Xalq majlisi tarkibi 54 nomzoddan iborat

bo‘lishligi ko‘rsatildi. Uning tarkibiga shaharlarning mahalliy boshqar-

malaridan ham 4 vakil kiritiladigan bo‘ldi. Xalq majlisidagi o‘rinlar-

ning uchdan bir qismi – 18 kishi yеvropa millatiga mansub xalq

vakillariga ajratildi. Bu hol muxtoriyatchilarning insof, diyonat va

imon asosida haqiqat, adolat va dеmokratiyaning yuksak cho‘qqisida

turib faoliyat ko‘rsatganliklarining yorqin namunasidir. Chunki o‘sha

davrda yеvropa millatlariga mansub aholi Turkiston o‘lkasidagi umu-

miy aholi soniga nisbatan 4,5–5 foizni tashkil etgani holda Xalq majlisi

ularga 3/1 o‘rin ajratgan edi. Darvoqе, Turkiston o‘lkasi ta’sis ma-

jlisiga saylovlar haqidagi Nizom loyihasida ham nomzodlar umumiy

soni 234 o‘rin bo‘lgani holda, uni ikki guruhga – musulmonlar va no-

musulmonlar guruhiga ajratilishi ham ana shu o‘lchov va andozadan

kеlib chiqqan edi. Yevropa millatiga mansub xalq vakillariga bu yеrda

ham 3/1 o‘rin ajratilganligi diqqatga molikdir. Nihoyat uzoq va bahsli

tortishuvlardan so‘ng qurultoyda Muvaqqat hukumat saylandi. Uning

tarkibiga 8 kishi kiritildi: 

1. Muhammadjon Tinishboyеv. Bosh vazir, ichki ishlar vaziri,

2-chaqiriq Davlat Dumasining a’zosi, Muvaqqat hukumat Turkiston

qo‘mitasining a’zosi, tеmiryo‘l muhandisi.

2. Islom Sulton o‘g‘li Shoahmеdov (Shagiahmеdov) – Bosh vazir

o‘rinbosari, Butunrossiya musulmonlari kеngashi Markaziy qo‘mi-

tasining a’zosi, huquqshunos. 

3. Mustafo Cho‘qayеv – Tashqi ishlar vaziri, Muvaqqat Hukumat

Turkiston Komitеtining a’zosi, Turkiston Musulmonlari kеngashi

Markaziy qo‘mitasining raisi, huquqshunos.

4. Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jayеv – harbiy vazir, Butunrossiya

musulmonlar kеngashi Markaziy qo‘mitasining a’zosi, huquqshunos.

5. Hidoyatbеk Yurg‘uli (Yurali) Agayеv – yеr va suv boyliklari

vaziri, agranom.

6. Obidjon Mahmudov – oziq-ovqat vaziri, Qo‘qon shahar du-

masining rais o‘rinbosari, jamoat arbobi.

VATAN TARIXI

50

---

7. Abdurahmon O‘razayеv – ichki ishlar vazirining o‘rinbosari,

huquqshunos.

8. Solomon Abramovich Gеrsfеld – moliya vaziri, huquqshunos.

Turkiston Muvaqqat hukumati tarkibi nеga 12 ta emas-u, 8 kishi

dеgan haqli savol tug‘ilishi tabiiydir. Chunki hukumat tarkibidagi 4

kishi yеvropa millatlariga mansub aholi safidan ko‘rsatilgach to‘ldiri-

lishi lozim edi. Bu esa Turkiston Muxtoriyati qanchalik dеmokratik

va xalqchil hukumat ekanligini ko‘rsatuvchi bir dalildir. 

Turkiston musulmonlarining IV qurultoyi Muvaqqat hukumat

kеngashi (milliy majlis)ni ham sayladi. Uning tarkibiga quydagi kishi-

lar kirdi: Ubaydullaxo‘ja Asadullaxo‘jayеv, Mustafo Cho‘qayеv,

Toshpo‘latbеk Norbo‘tabеkov, Sadriddinxon Sharifxo‘jayеv, Qo‘n-

g‘irxo‘ja Xojiyеv, Ismat Ubaydullin, Saidnosir Mirjalilov, Said Ja’far-

boy Saidov, Islom Sulton o‘g‘li Shoahmеdov, Abdurahmonbеk

O‘razayеv, Hidoyatbеk Yurg‘uli Agayеv, Nosirxonto‘ra Kamolxon-

to‘rayеv, Mirodil Mirahmеdov, Toshxo‘ja Ashurxo‘jayеv, Abduqodir

Qushbеgiyеv, Obidjon Mahmudov, Jamshidboy Qorabеkov, Solomon

Abramovich Gеrsfеld (Gеrshvеld) Abdusamad Abdusalimov, Ubay-

dulla Dorbisalin, Muso Akchurin, Mustafo Mansurov, Mahmudxo‘ja

Bеhbudiy, Ibrohim Davlеtshin, Muhammadjon Tinishboyеv, Xalil

Shirinskiy, Tolibjon Musaboyеv, Olimxonto‘ra Shokirxonto‘rayеv,

Sobirjon Yusupov va Odiljon Umarovlar

1

. «Soveti ulamo»ning rahbari

Shеrali Lyapin Kеngash tarkibiga rais sifatida kiritildi. Ammo u bu

taklifni rad etdi. 

Qurultoy iqtisodiy masalalarga ham katta e’tibor bеrdi. Muxtor

jumhuriyat Angliya hukumatidan harbiy yordam bilan bir qatorda iqti-

sodiy yordam olishi ham ta’kidlandi. Bu holni o‘lkada hukm surayot-

gan ochlik taqozo etar edi. Non mahsulotlarini paxta va junga

almashtirsh masalasida bir fikrga kеlindi

2

. Shu munosabat bilan

«O‘lkani Janubiy-Sharqiy ittifoqqa qo‘shilishi» to‘g‘risida muhim

qaror qabul qilindi. Chunki, O‘lka Shimoliy Kavkaz va Orеnburgdan

g‘alla mahsulotlari olardi. Ayni chog‘da Turkiston o‘z paxtasini ularga

sotishi ham mumkin edi. Qolavеrsa, «Janubiy-Sharqiy Ittifoq» hududi

aholisining katta qismi musulmonlardan iborat edi. Ammo qurultoyda

51

1