Vazirligi denov tadbirkorlik va pedagogika instituti mamajanov r. Y., Rajabov t. J., Saidaxmedov e. I kiberxavfsizlik asoslari

4.2-rasm. Biometrik namunalarga misol.
Autentifikatsiya sohasida foydalanish uchun ideal biometrik parametr
quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lishi shart:
- universal bo‘lishi – biometrik parametrlar barcha foydalanuvchilarda
bo‘lishi;
- farqli bo‘lishi – barcha insonlarning tanlangan biometrik parametri bir-
biridan farqlanishi;
- o‘zgarmaslik – tanlangan biometrik parametr vaqt o‘tishi bilan o‘zgarmay
qolishi;
- to‘planuvchanlik – fizik xususiyat osonlik bilan to‘planuvchan bo‘lishi.
Amalda fizik xususiyatni to‘planuvchanligi, insonning autentifikatsiya jarayonga
e’tibor berishiga ham bog‘liq bo‘ladi.
Biometrik tizimlarning eng ishonchligi – ko‘zning rangdor pardasi yoki ko‘z
to‘rpardasi bo‘yicha skanerlash. Hozirda beshta barmoq skaneri va bir vaqtda
barmoq izi va ko‘zning rangdor pardasidan foydalanuvchi kombinatsiyalangan
qurilmalar eng yuqori aniqlikni ta’minlaydi.
Biometrik
atributlar
bo‘yicha
autentifikatsiyalashning
o‘ziga
xos
xususiyatlari va kamchiliklari mavjud:
- biometrika faqat tirik organizmga mo‘ljallangan;

---

- ehtimollik xarakterga ega bo‘lganligi sababli, asboblarning ta’sirchanligini
hisobga olish lozim;
- aksariyat vositalar atrof-muhitga hamda insonning yoshi va sog‘lig‘iga
bog‘liq;
- hozirda barmoq izlari skanerlaridan tashqari barcha vositalar yetarlicha
qimmat;
- davlat tomonidan total nazorat tahdidi xususida foydalanuvchilarda
ishonchsizlikning mavjudligi.
Iste’molchi nuqtai nazaridan biometrik autentifikatsiyalash tizimi quyidagi
ikkita parametr orqali xarakterlanadi:
- FAR (False Acceptance Rate) – foydalanishga yolg‘on ruxsatlar chastotasi;
- FRR (False Rejection Rate) – foydalanishga yolg‘on inkorlar chastotasi.
1- va 2-xil xatoliklar (FAR va FRR ko‘rsatkichlari) o‘zaro bog‘langan: bir
parametr qanchalik yaxshi bo‘lsa, ikkinchisi shunchalik yomon bo‘ladi, ya’ni, bu
yerda teskari mutanosiblik mavjud. Mukammal biometrik tizimda xatolikning
ikkala parametri nolga teng bo‘lishi shart. Afsuski, biometrik tizim ideal emas. Shu
sababli nimanidur qurbon qilishga to‘g‘ri keladi.
Ma’lumotlardan foydalanishni mantiqiy boshqarish
Mantiqiy
boshqaruv.
Avtorizatsiya
(inglizcha avtorizatsiya “ruxsat;
avtorizatsiya”)foydalanishlarni
nazoratlashning
autentifikatsiyadan
o‘tgan
foydalanuvchilar harakatlarini cheklash qismi bo‘lib, aksariyat hollarda
foydalanishni boshqarish modellari yordamida amalga oshiriladi.
Foydalanishni boshqarish subyektning obyektga yo‘naltirilgan faollik
manbai imkoniyatini aniqlashdir. Umumiy holda foydalanishni boshqarish
quyidagi sxema orqali tavsiflanadi (4.3-rasm):
Ruxsat
Natija
4.3-rasm.Foydalanishni boshqarish sxemasi

---

Hozirda tizimlarda obyektlardan foydalanishni boshqarishning quyidagi
usullari keng tarqalgan:
- foydalanishni diskretsion boshqarish usuli (Discretionary access control,
DAC);
- foydalanishni mandatli boshqarish usuli (Mandatory access control, MAC);
- foydalanishni rollarga asoslangan boshqarish usuli (Rolebased access
control, RBAC);
- foydalanishni atributlarga asoslangan boshqarish usuli (Attribute-based
access control, ABAC).
Tizimda ushbu usullarning bir-biridan alohida-alohida foydalanilishi talab
etilmaydi, ya’ni ularning kombinatsiyasidan ham foydalanish mumkin.
Foydalanishni boshqarishning DAC usuli. Ixtiyoriy kirishni boshqarish
(DAC) - ob'ekt egalari guruhi va/yoki sub'ektlar tomonidan aniqlangan kirish
siyosati orqali ob'ektga kirishni ta'minlaydigan yoki cheklaydigan xavfsizlikka
kirishni boshqarishning bir turi. DAC mexanizmi boshqaruvlari foydalanuvchi
nomi va parol kabi autentifikatsiya paytida taqdim etilgan hisobga olish
ma'lumotlari bilan foydalanuvchi identifikatsiyasi orqali aniqlanadi. DAClar
ixtiyoriydir, chunki sub'ekt (egasi) autentifikatsiya qilingan ob'ektlarni yoki
ma'lumotlarga kirishni boshqa foydalanuvchilarga o'tkazishi mumkin. Boshqacha
qilib aytganda, egasi ob'ektga kirish huquqini belgilaydi.