Вазирлиги фарғона политехника институти

СИНОВ САВОЛЛАРИ

1. 
   Системанинг динамик бурчак ҳарактеристикаси ҳақида тушунча?
   
2. 
   Актив қувватнинг ҳақиқий узатилиш чегараси ва уни аниқлаш?
   

7 - ЛАБОРАТОРИЯ ИШИ

ЭЛЕКТР СИСТЕМАНИНГ ДИНАМИК ТУРҒУНЛИГИГА УЗАТИЛАЁТГАН АКТИВ ҚУВВАТНИНГ, СИСТЕМ ПАРАМЕТРЛАРИНИНГ, ҚИСҚА ТУТАШУВ ТУРИ ВА

ВАҚТИНИНГ ТАЪСИРИНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ

I. ИШДАН МАҚСАД:
Магистрал тармоқларда ишловчи икки занжирли параллел электр узатиш линияларининг бирида қисқа туташув бўлганда Синхрон Генераторни барқарор ишлашини текшириш


II. НАЗАРИЙ ҚИСМ
Ишларни тайёрлаш ва бажариш пайтида қуйидагилар зарур:
- Курс учун тавсия этилган дарсликлардан, маърузалар ва қўшимча адабиётлар материалларидан фойдаланиб, электр энергиясини узатиш тизимида қисқа туташув пайтида синхрон генераторнинг барқарорлик муаммоларини ўрганиш.
- Жадвалдан генераторнинг номинал параметрлари, электр узатиш линиясининг кучланиши диаграммада кўрсатилган тизимнинг трансформаторлари ва чизиқларининг турларини танланг.
7.1-жадвал

Вариант номери	Ug, кВ	Ul, кВ	Ус, кВ	Р, МВт	cосж	л, км
1	2	3	4	5	6	7
1	15,75	500	121	200	0,6	200
2	10,5	330	242	125	0,65	250
3	6,3	220	121	32	0,7	170
4	11	115	230	16	0,75	130
5	6,6	115	330	16	0,8	220
6	10,5	500	230	125	0,85	250
7	11	330	330	200	0,9	100
8	11	220	121	200	0,95	150
9	11	115	115	12	0,62	100
10	10,5	115	121	25	0,67	200
11	6,3	500	230	125	0,72	250
12	15	330	330	200	0,77	100
13	8,5	121	500	200	0,82	150
14	11	115	330	40	0,87	200
15	10,5	115	121	40	0,92	150
16	10,5	500	115	125	0,97	200
17	11	330	115	200	0,6	250
18	10,5	220	230	200	0,65	200
19	10,5	115	330	63	0,7	140
20	11	115	115	63	0,75	250
21	11	500	121	125	0,8	100
22	15,75	330	115	200	0,85	150
23	10,5	220	121	40	0,9	160
24	10,5	115	330	80	0,95	150
25	13,5	115	230	15	0,62	200
26	10,5	500	121	250	0,67	150
27	15,75	330	242	200	0,72	220
28	6,6	220	121	40	0,77	200
29	11	115	121	10	0,82	250
30	11	115	230	10	0,87	150
31	11	500	121	250	0,92	170
32	11	330	242	125	0,97	130
33	11	220	121	40	0,6	170
34	10,5	115	230	6,6	0,65	180
35	6,6	115	230	6,3	0,9	160

L₁

U_c

Т₂

В₂

L₂

В₁

Т₁


7.1-расм. Энергия системасининг схемаси
- Тизим элементларининг паспорт маълумотлари асосида симуляция учун ишлатиладиган элементларнинг параметрларини ҳисобланг. Шуни таъкидлаш керакки, модел мутлақ ва нисбий бирликларда элементларнинг параметрларидан фойдаланади. Электр занжири элементларининг параметрларини ҳисоблаш методологияси дарсликларда ва "МатЛАБ атроф-муҳитининг энергия тизимлари элементлари каталоги" услубий қўлланмасида келтирилган. Дастлабки маълумотлар сифатида генераторнинг паспорт хусусиятларидан ва танловга мувофиқ танланган тизим элементларининг хусусиятларидан фойдаланинг.
Экспериментал тадқиқотлар
Экспериментал тадқиқотлар ўтказиш учун қуйидагилар зарур:
1 Тадқиқот учун намуна тайёрланг.
1.1 Л2 чизиғининг кириш қисмида қисқа туташув пайтида генераторнинг барқарорлигини текшириш учун компуютер моделини очинг (7.2-расм).
- Тизим элементлари параметрларининг ойналарини кетма-кет очиб, вариантга мувофиқ олдиндан ҳисобланган қийматларни киритинг.

7.2-расм. Энергия системасининг MATLAB дастуридаги модели

Трансформатор чиқиш саргиси Т2 трансформаторининг асосий қаршилик қаршилигининг юздан бирига тенг бўлган тармоқнинг ички қаршилигини танланг, бу трансформатор чиқиш сарıмıнıн фазавий кучланишининг бир хил ўрашнинг номинал оқимига нисбати билан тенгдир. Ички қаршилик аргументи 60 га тенглаштирилади.

- генераторнинг қўзғалиш кучланишининг нисбий қиймати бирликка тенг олинади. Генератор турбинасининг кириш механик кучининг нисбий қиймати 0,5 га ўрнатилади.
- Симуляция давомийлигини 3 с га ўрнатинг.
- Симуляция моделини ишга туширинг. Агар моделлашда хатолар бўлмаса, параметр ойнасида генераторнинг номинал кучланишини созланг, унинг терминалларидаги кучланиш (У1 волтаж) ± 1% аниқлик билан генератор маълумотлари жадвалида кўрсатилган номинал кучланишга тенг бўлади.
- Симуляция давомийлигини 6 ... 10 с га ўрнатинг.
- КЗ блок параметрлари ойнасини очинг ва қисқа туташув моментини 3 ... 5 с га созланг. Б1 ва Б2 тугмачаларининг параметр ойналарини очинг ва нормал режимнинг бузилиши рўй берган пайтнинг қийматига қараб, бузилган чизиқни узиш моментига мос келадиган жавоб вақтини 3.1 ... 5.1 с га белгиланг. Бунинг учун қисқа туташувнинг давомийлиги 0,1 с бўлиши керак.
- Симуляция моделини ишга туширинг. Тизимдаги жараёнларни моделлаштириш пайтида генераторнинг эмф ва тармоқ волтажи ўртасидаги ўзгаришлар бурчагини (Делта2 осилоскопининг тўлқин шакли) кузатинг.
- Симуляция охирида асбобларнинг ўқилишини ёзиб олинг (кучланиш У1, У2, У3
Экспериментал маълумотларни қайта ишлаш
Электр энергиясини узатиш тизимининг ишлашини таҳлил қилганда, тизим бўйлаб кучланиш тарқалишига эътибор бериш керак. Ҳақиқий кучланиш қийматлари номинал қийматларга мос келмайди. Чизиқнинг чиқиш волтажи одатда кириш волтажидан каттароқдир. Талабалар бу ҳодисани тушунтиришлари керак.
Генераторнинг ЭЮК ва тармоқ волтажининг фазавий силжиши вақтининг ўзгаришини батафсил таҳлил қилинг. Вақт ўтиши билан ушбу бурчакнинг ўзгариши графигига кўра, генератор ишга тушганда ва нормал иш режимини бузганда ротор ҳолатининг динамикасини аниқлаш мумкин. Ўрнимизни ҳимоя қилиш тезлигининг ошиши билан тизимнинг барқарорлиги ошади. Ҳеч бўлмаганда, синов натижаларига кўра, тизимнинг барқарорлигини таъминлаш шартидан ўрни ҳимоя қилиш тезлигига бўлган талабларни баҳолаш мумкин.
Тизимнинг барқарорлигига генераторнинг параметрлари ва биринчи навбатда роторнинг механик инерцияси таъсир қилади. Роторнинг инертсия моментининг ошиши билан тизимнинг динамик барқарорлиги ошади. Буни роторнинг механик инерциясининг ортиши билан қисқа туташувга узоқ вақт таъсир қилиш билан тизим барқарорлигининг бузилиши содир бўлишига асосланиб хулоса қилиш мумкин. Ҳисоботни тузишда турли хил иш режимлари учун олинган осилограмларни батафсил таҳлил қилиш керак.
Лаборатория ҳисоботида қуйидагилар бўлиши керак:
а) стандарт шаклнинг сарлавҳа саҳифаси;
б) ишнинг мақсади;
c) электр энергиясини узатиш тизими элементларининг схемаси ва параметрлари;
д) иш топшириғининг қисқача мазмуни.
э) тушунтиришлар билан электр энергиясини узатиш тизимининг параметрларини олдиндан ҳисоблашнинг тўлиқ таркиби;
э) электр занжири моделини тузиш принтсипини тушунтириш;
г) Лаборатория қисми натижаларининг графикалар ва тегишли изоҳлар билан тўлиқ мазмуни;
з) Лаборатория натижаларини батафсил таҳлил қилиш;
и) лаборатория иши натижаларидан олинган хулосалар.
Моделлар ва кўрсатмалар тавсифи лаборатория ишлари учун
Электр энергиясини генератордан тармоққа ўтказиш тизимининг динамик барқарорлиги тизим элементлари, генератор ва тармоқ элементларининг параметрларига боғлиқ. Бироқ, зарарнинг табиати ва муддати жуда муҳимдир.
Ушбу лаборатория ишида иккита электр узатиш линияларидан бирининг киришида уч фазали қисқа туташувга электр узатиш реактсиясини кўриб чиқиш таклиф этилади. Ушбу ишларни амалга ошириш учун генератор, кучайтиргич трансформатори, икки паллали электр узатиш линияси, трансформатор ва чексиз электр тармоғини симулятсия қиладиган манбадан иборат модел ишлаб чиқилди. Иккинчи қаторни ажратиш мосламаси Б1 ва Б2 калитлари билан тақлид қилинади, уларнинг жавоб вақти ушбу элементларнинг параметрлар ойнасида ўрнатилади. Чизиқ учта бошқариладиган калит билан қисқартирилади. Қисқа туташув генератори КЗ бирлиги генератори томонидан бошқарилади. Қисқа туташув моменти генератор параметрлари ойнасида ўрнатилади. Оддий иш режимини бузиш давомийлиги КЗ блокининг ишлаш вақти ва Б1 ва Б2 калитларининг ишлаши билан белгиланадиган бузилган линияни ажратиш моменти ўртасида тузилган вақтнинг узунлиги билан белгиланади.
Тизимнинг турли хил назорат нуқталарида волтажни ўлчаш учун рақамли кўрсаткичли ўлчаш мосламалари уланади. Генератор чиқишида ва чексиз катта қувват тизимининг киришида энергия узатиш ёъналишини аниқлаш учун қувват ўлчаш асбоблари киритилган. Энергия узатиш тизимининг барқарорлигини кўрсатувчи асосий параметрлардан бири бу генераторнинг ЭМФ ва чексиз қувват тармоғининг кучланиши ўртасидаги фазавий силжишдир. Ушбу бурчакни ўлчаш учун генераторнинг Делта бурчаги ва генератор чиқишидаги кучланишнинг бошланғич фазаси ишлатилади. Бундай ҳолда, тармоқ волтажининг бошланғич босқичи нолга тенг бўлади. Генератор терминаллари ва генераторнинг Делта бурчаги бўйлаб кучланишнинг бошланғич босқичи йиғиндиси Делта1 исталган фазавий силжишнинг қийматини беради. Ушбу бурчакнинг рақамли қиймати Делта2 рақамли кўрсаткичида кўрсатилади.
Тизим элементларининг параметрларини тўғри ўрнатиш билан модел жуда муваффақиятли ишлайди.
Генератор муайян шароитларда ишлаётганида, динамик барқарорлик уч фазали қисқа туташувнинг давомийлигига боғлиқ. Тизимда уч фазали қисқа туташув кўринишидаги бузилиш генераторнинг ЭЮК ва тармоқдаги кучланиш ўртасидаги ўзгаришлар ўзгаришига олиб келади. Агар фавқулодда ҳолатдаги тизимнинг ишлашига мос келадиган вақт ичида бу бурчакнинг қиймати ўчиришнинг чекланган бурчаги қийматидан ошиб кетган бўлса, роторнинг механик инертсияси туфайли, фазавий силжиш критик қийматдан ошиб кетади ва генератор синхронизмдан чиқиб кетади, тизим барқарорлиги бузилади.
СИНОВ САВОЛЛАРИ
1. Системанинг динамик турғунлик мезонини тушинтирииг?
2. Система динамик туруғнлигига ҳолат параметрининг таъсири?
3. Динамик турғунликни тахлил қилишда қабул қилинган фаразларнинг моҳиятини тушинтиринг?
4. Системанинг нормал ҳолати учун алмаштириш схемасини келтиринг ва қувват характеристикасини қуринг?
5. Системанинг шикастланиш ҳолатларига мос келувчи алмаштириш схемасини келтиринг ва қувват характеристикаларини қуринг?
6. Система динамик турғунлигига киска туташув турининг таъсари?
7. Система динамик туғунлигига қисқа туташув вақтининг таъсири?
ТАВСИЯ ЭТИЛАДИГАН АДАБИЁТЛАР

1. 
   Веников В. А. Переходние электромеханические процессы в электрических системах, - М.: Вқсшая школа, 1985 – 536 с.
   
2. 
   Жданов П.С. Вопросы устойчивости электрических систем /Под редакции Л.А. Жукова. – М: Энергия, 1979.- 452 с.
   
3. 
   Аллаев К. Р. Электр тизимларида электр механик Ўтиш жараёнлари, ТошДТУ нашриёти –2006 йил
   
4. 
   Гуревич Ю.Е., Либова Л.Е., Хачатуров Э.А. Устойчивость нагрузки электрических систем.-М.: Энергоиздат, 1981.
   

Қўшимча адабиётлар

1. 
   Анисимова Н. Д. и др. Методика расчета устойчивости автоматизированнқх электрических систем (анализ переходнқх процессов в электрических системах) /Под ред. В.А. Веникова- М.: Вқсшая школа, 1966 – 248 с.
   
2. 
   Портной И.Г., Рабинович Р.С. Управление энергосистемами для обеспечение устойчивости. –М.: Энергия, 1978 – 362 с.
   
3. 
   Переходные процессы электрических систем в примерах и иллюстрациях. Учебное пособие для вузов, под ред. В.А. Строева. М.:Знак 1996. – 224 с,ил.
   

М У Н Д А Р И Ж А

1 - ЛАБОРАТОРИЯ ИШИ 5
ОДДИЙ ЭЛЕКТР ЗАНЖИРИДА УЧ ФАЗАЛИ ҚИСҚА ТУТАШУВДА ЭЛЕКТР МАГНИТ ЎТИШ ЖАРАЁНЛАРИНИ ЭҲМДАН ФОЙДАЛАНИБ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ 5
Модел қуйидаги элементлардан иборат: 5
Уч фазали кучланиш манбаси 3-Phase Source 6
2 - ЛАБОРАТОРИЯ ИШИ 10
УЧ ФАЗАЛИ ҚИСҚА ТУТАШУВ ТОКЛАРИНИ ЭҲМДАН ФОЙДАЛАНИБ ҲИСОБЛАШ 10
3 – ЛАБОРАТОРИЯ ИШИ 15
НОСИММЕТРИК ҚИСҚА ТУТАШУВ ҲОЛАТЛАРИНИ ЭҲМДА ҲИСОБЛАШ УЧУН МАЪЛУМОТЛАРНИ ТАЙЁРЛАШ ВА ҚИСҚА ТУТАШУВНИ ҲИСОБЛАШ 15
5-6 - ЛАБОРАТОРИЯ ИШИ 23
ЭЛЕКТР СИСТЕМАНИНГ СТАТИК ТУРҒУНЛИГИГА СИСТЕМА ПАРАМЕТРЛАРИНИНГ ТАЪСИРИНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ 23
7 - ЛАБОРАТОРИЯ ИШИ 30
ЭЛЕКТР СИСТЕМАНИНГ ДИНАМИК ТУРҒУНЛИГИГА УЗАТИЛАЁТГАН АКТИВ ҚУВВАТНИНГ, СИСТЕМ ПАРАМЕТРЛАРИНИНГ, ҚИСҚА ТУТАШУВ ТУРИ ВА 30
ВАҚТИНИНГ ТАЪСИРИНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШ 30

36,1,34,3,32,5,30,7,28,9,26,11,24,13,22,15,20,17
18,19,16,21,14,23,12,25,10,27,8,29,6,31,4,33,2,35