Vazirligi’ samarqand davlat universeteti mirzaxodjayev A. B., Sharifov Sh. S., Boboqulov S. B

KIRISH

Taklif etilayotgan o’quv qo’llanma asosan universitet talabalari uchun mo’ljallangan. Makroiqtisodiyot, iqtisodiyotning ajralmas qismi sifatida (economiks) eng dinamik va qiziqarli iqtisodiy fanlardan biridir. Iqtisodiyot fanining, shu jumladan makroiqtisodiyotning ijtimoiy fanlar tizimidagi o’rni muhim, chunki u ijtimoiy takror ishlab chiqarish asoslarini, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning hal qiluvchi motori va farovonlikni oshirishning asosiy omilini o’rganadi.

Makroiqtisodiyot o’quvchilarga uy xo’jaligi, korxona, korporatsiya iqtisodiyoti qanday ishlashi va rivojlanishi, qanday boshqaruv qarorlari zarurligi to’g’risida bilim beradi. O’quv qo’llanmada makroiqtisodiyotning asosiy tarkibini eng aniq belgilaydigan mavzularga e'tibor qaratilgan. Ishda iqtisodiy hodisa va jarayonlarni grafikli, matematik va jadvalli tahlil qilish shakllaridan keng foydalanilgan.
O’quv qo’llanmaning asosiy vazifasi talabalarga kursni o’rganishda, shuningdek kurs va davlat imtihonlariga tayyorgarlik ko’rishda yordam berishdir. Shu bilan birga, mualliflar qo’llanma makroiqtisodiy muammolarga qiziquvchi keng kitobxonlar uchun foydali bo’lishiga umid qilmoqda.Bundan tashqari o’quv qo’llanma nazariy xarakterga ega va uslubiy komponentni (muhokama uchun savollar, topshiriqlar, testlar va hk.) o’z ichiga oladi.
O’quv qo’llanmaning o’ziga xos xususiyati - o’quv materialini taqdim etishning maksimal darajada aniqligi va aniqligi.
O’quv qo’llanmadan ―Mintaqaviy iqtisodiyot‖, ―Mehnat iqtisodiyoti‖, ―Jahon iqtisodiyoti va xalqaro iqtisodiy munosabatlar‖,
―Moliya‖, ―Institusional iqtisodiyot‖, ―Ijtimoiy soha iqtisodiyoti‖,
―Infratuzilma iqtisodiyoti‖, ―Makroiqtisodiy tahlil va prognozlash‖,
―Loyihalar tahlili‖ kurslarini o’rganishda foydalanish mumkin.
3

I BOB. MAKROIQTISODIYOT FANIGA KIRISH

1. 
   
   Asosiy makroiqtisodiy masalalar. Makroiqtisodiyot fanining predmeti
   

Makroiqtisodiyot - milliy ishlab chiqarish, ishsizlik va inflyatsiya umumiy darajasini o’rganadi; iqtisodiy tizimning xususiyatlari bilan shug’ullanadi, umuman mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish omillari va natijalarini o’rganadi.

Mustaqil ilmiy yo’nalish sifatida makroiqtisodiyot 30-yillarning boshlarida shakllana boshladi. XX asr,mikroiqtisodiyotning shakllanishi XIX asrning so’nggi yillariga to’g’ri keladi (L. Valras, K. Menger, A. Marshall). Makroiqtisodiyotning asoslarini Jon Maynard Keyns yaratgan.
J. Keyns o’zining "Bandlik, foizlar va pullarning umumiy nazariyasi" (1936) kitobida barqaror ishsizlik darajasi va bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish quvvatlaridan to’liq foydalanmaslik imkoniyatini isbotladi, ammo shu bilan birga davlatning to’g’ri moliyaviy va pul-kredit siyosati ishlab chiqarishga ta'sir qilishi mumkin. shu bilan ishsizlikni kamaytirish va iqtisodiy inqirozlar davomiyligini qisqartirish. Binobarin, Keyns butun iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish zarurligini asoslab berdi. Makroiqtisodiyot va davlat siyosatida Keyns iqtisodiy nazariyasi hukmronlik qildi. Urushdan keyingi davrdan 1960 yillarga qadar, makroiqtisodiy siyosatning har qanday tahlili Keyns postulatlariga asoslangan edi. Keyns tomonidan ishlab chiqilgan g’oyalarni uning izdoshlari - J. Xiks, A. Xansen, P. Samuelson ishlab chiqdilar.
Biroq, yangi nazariy o’zgarishlar Keyns makroiqtisodiy nazariyasining avvalgi ahamiyatini pasaytirdi. Keynschilikning eng og’ir tanqidini M. Fridman boshchiligidagi monetaristik oqim namoyish etdi.
"Makroiqtisodiyot" atamasi ilmiy muomalaga nisbatan yaqinda kiritilgan, ammo umumiy iqtisodiy tendentsiyalarni makroiqtisodiy tahlil qilishning o’zi ko’p asrlar davomida markaziy o’rinni egallab kelgan. Shunday qilib, fransuz iqtisodchisi- fiziokrat F. Kene o’zining "Iqtisodiy jadval" asarida (1758) iqtisodiyotda birinchi marta ijtimoiy
4
takror ishlab chiqarishni ijtimoiy mahsulotning tabiiy va qiymat elementlari o’rtasidagi muvozanat nisbatlarini aniqlash nuqtai nazaridan tahlil qilishga urindi.
Makroiqtisodiy tahlilning ayrim nuqtalari ingliz iqtisodchisi D. Yumning to’lovlar balansiga monetaristik yondashuvida asarlarida mavjud. Ijtimoiy takror ishlab chiqarishni tahlil qilishda makroiqtisodiy yondashuvni Karl Marks o’zining "Kapital" ning (1885) 2-jildida bayon qilgan modelida ishlatgan bo’lib, unda jami ijtimoiy mahsulotning tabiiy-moddiy va qiymat tuzilmalari o’rtasidagi yozishmalardan kelib chiqqan.
Makroiqtisodiyot aniq maqsadlarga ega va tegishli vositalardan foydalanadi.
Maqsad tizimi quyidagi elementlarni o’z ichiga oladi.

1. Milliy ishlab chiqarishning yuqori va o’sib borayotgan darajasi, ya'ni real yalpi ichki mahsulot (YaIM) darajasi.

   
   

2. Past majburiy ishsizlik sharoitida yuqori ish bilan bandlik.

   
   

3. Erkin bozorlarda talab va taklifning o’zaro ta'siri orqali narxlar va ish haqini aniqlash bilan birlashtirilgan barqaror narx darajasi.

   
   

4. To’lov balansining nol qiymatiga erishish.

   
   

Birinchi maqsad - iqtisodiy faoliyatning yakuniy maqsadi aholini tovar va xizmatlar bilan ta'minlashdir. Milliy ishlab chiqarishning umumiy o’lchovi - bu yakuniy tovarlar va xizmatlarning bozor qiymatini ifodalovchi yalpi ichki mahsulot (YaIM).

Makroiqtisodiy siyosatning ikkinchi maqsadi yuqori bandlik va ishsizlikni pasaytirish. Iqtisodiy sikl davomida ishsizlik darajasi o’zgarib turadi. Turg’unlik bosqichida ishchi kuchiga talab kamayadi va ishsizlik darajasi oshadi. Tiklanish bosqichida ishchi kuchiga talab ortadi, ishsizlik kamayadi. Barchaning munosib mehnatga bo’lgan ehtiyojini qondirish, bu qiyin vazifadir.
Uchinchi makroiqtisodiy maqsad - erkin bozorlar sharoitida narxlarning barqarorligi. Umumiy narxlar darajasining umumiy o’lchovi iste'mol tovarlari va xizmatlarining belgilangan "savat" to’plamini sotib olish xarajatlarini hisobga oladigan iste'mol narxlari indeksidir. To’rtinchi maqsad ochiq iqtisodiyotga taalluqli bo’lib, to’la ish bilan
5
ta'minlanganlik darajasida to’lash balansi bilan umumiy iqtisodiy muvozanatga erishishni anglatadi.
Asosiy makroiqtisodiy maqsadlarning nisbati asosiy makroiqtisodiy maqsadni belgilaydi, bu makroiqtisodiy siyosatning asosiy vazifasini aks ettiradi, uni amalga oshirish ikki shaklda namoyon bo’ladi:

• oraliq makroiqtisodiy maqsadlar;

  
  

• taktik makroiqtisodiy maqsadlar.

  
  

Birinchisi asosiy makroiqtisodiy o’zgaruvchilar qiymatlarini tartibga solsa, ikkinchisi milliy iqtisodiyotni o’zgartiradi. Davlat o’z ixtiyorida iqtisodiyotga ta'sir o’tkazish uchun foydalanishi mumkin bo’lgan tegishli vositalarga ega. Davlat o’z ixtiyorida iqtisodiyotga ta'sir o’tkazish uchun foydalanishi mumkin bo’lgan tegishli vositalarga ega.

Makroiqtisodiy siyosatning quyidagi vositalari ajratib ko’rsatiladi. Soliq- byudjet siyosati, bu iqtisodiyotga ta'sir o’tkazish maqsadida soliqlar va davlat xarajatlari bilan manipulyatsiya qilishni anglatadi. Fiskal siyosatning birinchi tarkibiy qismi - soliqqa tortish, umumiy iqtisodiy vaziyatga ikki jihatdan ta'sir qiladi:

• uy xo’jaliklarining sarflanadigan daromadlarini kamaytirish. Masalan, soliqlar aholining tovar va xizmatlarni sotib olishga sarf qiladigan pul miqdorini kamaytiradi, natijada tovarlarga bo’lgan umumiy talab kamayadi, bu esa YaIMning pasayishiga olib keladi;

  
  

• tovarlar va ishlab chiqarish omillari narxlariga ta'sir qilish. Shunday qilib, foyda solig’ini oshirish firmalar uchun yangi kapital mahsulotlarga sarmoya kiritishni rag’batlantiradi.