Vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti samarqand filiali iqtisodiyot

,, Asosiy vositalar hisobi“

mavzusidagi

REFERAT
BAJARDI: Aktamov .A

TEKSHIRDI: Mirzayev .B


Asosiy vositalar to‘g‘risida tushuncha
5-son BHMSga muvofiq, asosiy vositalar korxonalar mahsulot ishlab
chiqarish jarayonida foydalanish, ishlarni bajarish yoki xizmat ko‘rsatish
maqsadida yoxud xo‘jalik faoliyati olib borishda uzoq vaqt davomida ma’muriy va
ijtimoiy-madaniy vazifalarni amalga oshirish uchun saqlaydigan moddiy
aktivlardir.
Asosiy vositalar ba’zan korxona barcha aktivlarining asosiy qismini tashkil
etadi, shuning uchun uning moliyaviy holatini moliyaviy hisobotda ko‘rsatish
uchun katta ahamiyatga ega.
5-son BHMSning 6-bandiga muvofiq asosiy vositalar, agar:
a) korxonada kelgusida aktiv bilan bog‘liq iqtisodiy foyda tushishiga ishonch
bo‘lsa;
b) aktivning qiymati aniq baholangan bo‘lsa, aktiv sifatida tan olinadi.
Korxona asosiy vositalar obekti etirof etishning birinchi shartiga mos
kelishini belgilashda dastlabki etirof etish paytigacha mavjud dalillar asosida
kelgusida iqtisodiy foyda olish ehtimoli darajasini baholashi kerak. Bu korxona
kelgusida olingan aktivga ega bo‘lish, foydalanish va boshqarish bilan bog‘liq
127
barcha haqlar unga tegishli bulishiga ishonch hosil qilishi va mazkur obektga ega
bo‘lish bilan bog‘liq barcha tavakkallikni o‘z zimmasiga olishni bildiradi. Ushbu
iqtisodiy foydani olishning etarlicha yuqori ehtimoli korxonaning aktiv bilan
bog‘liq iqtisodiy foyda ko‘rishi va o‘z zimmasiga tegishli tavakkalchilikni yuklashi
bo‘yicha aniqlikni taqazo etadi. Bunday aniqlik odatda iqtisodiy foyda va
tavakkalchilik butunlay korxonaga o‘tgandagina mavjud bo‘ladi. Ungacha aktivni
sotib olish operatsiyasi odatda muayyan yo‘qotishlarsiz bekor qilinishi mumkin,
shuning uchun aktiv etirof etilmaydi. Asosiy vositalarni etirof egishning ikkinchi
sharti, odatda, buxgalteriya hisobi amaliyotida oson qanoatlantiriladi, chunki
aktivni sotib olishni tasdiqlaydigan almashtirish operatsiyasi natijasida uning
qiymati aniqlanadi. SHu bilan birga, agar aktiv xo‘jalik subektining o‘z kuchi bilan
vujudga kelsa, uning qiymatini ishonchli baholash tashqi taraflar bilan materiallar,
ishchi kuchini sotib olish va asosiy vositani barpo etish jarayonidagi boshqa sarflar
asosida amalga oshirilishi mumkin.
5-BHMSning 4-bandida quyidagi mezonlarga javob beruvchi moddiy
akgivlar asosiy vositalar tarkibiga kiritilishi nazarda tutilgan:
a) bir yildan ko‘proq xizmat muddati;
b) O‘zbekiston Respublikasida belgilangan eng kam ish haqining ellik
baravari miqdoridan ko‘proq qiymatlagi predmetlar, bir donasi uchun.
Korxona rahbari hisobot yilida asosiy vositalar tarkibidagi jihozlarning hisobi
uchun ular qiymatining kam miqdorini belgilash huquqiga ega.
Asosiy vositalar tarkibidagi jihozlarning hisobi uchun ular qiymatining kam
miqdorini belgilashda xo‘jalik subekti rahbari sohaning xususiyatlariga, korxona
ko‘lami hamda korxonaning xo‘jalik operatsiyalari xususiyatiga asoslanishi
mumkin.
SHu 5-BHMSda xizmat muddati va qiymatidan qat’iy nazar quyidagilar
asosiy vositalar tarkibiga kiritilmasligi belgilab qo‘yilgan: a) maxsus asbob va
qurilmalar; b) maxsus va sanitar kiyim, maxsus poyabzal; va yotar joy buyumlari;
v) kanselariya buyumlari; d) oshxona anjomlari, shuningdek, oshxona sochiqdasturxonlari;) qurilish bo‘yicha sarflar qurishmontaj ishlari qiymatiga
128
kiritiladigan vaqtinchalik moslama va qurilmalar; j) foydalanish muddati bir yildan
kam bo‘lgan almashtiriluvchi inshootlar; z) ov qurollari.
SHuni qayd etish kerakki, bozor iqtisodi sharoitidagi buxgalteriya hisobida
markazlashgan rejali iqtisodiyot shart sharoitidan farqli o‘laroq, asosiy
vositalarning yangi obektlari paydo bo‘ladi va hisobga olinadi. Ularga qonun
hujjatlariga muvofiq korxonaga mulk sifatida beriladigan er uchastkasi ham kiradi.
YUqorida ko‘rsatilgan BHMSning 5-bandiga muvofiq asosiy vositalarning
yagona buxgalteriya hisobi inventar obektdir. Malum mustaqil vazifalarni bajarish
uchun mo‘ljallangan barcha moslamalar va ashyolar yoki alohida konstruktiv
jihozlangan uskunalari bo‘lgan obekt inventar obekti, deb etirof etiladi. Masalan,
ishlab chiqarish binosini ishga tushirishda unga, odatda, yong‘indan saqlash,
ventilyasion va isitish tizimlari biriktiriladi. Buxgalter hisobida bunday qurilmalar
bino bilan birga bir inventar obekt sifatida qaraladi. Ammo asosiy binoga
biriktirilgan passajir yoki yuk liftlari, sovutgich kameralari, sanoat pechlari,
odatda, alohida inventar obektlar sifatida qaraladi. Ma’lum ishni bajarishga
mo‘ljallangan va o‘zida bir butunlikni ifodalovchi konstruktiv birikkan
predmetlarning alohida kompleksi ham o‘z navbatida invetar obekti bo‘lishi
mumkin. Konstruktiv birikkan predmetlar kompleksi deganda kompleksga
kiruvchi har bir predmet mustaqil emas, balki faqat o‘z vazifasini kompleks
tarkibida bajarishi natijasida umumiy moslama va xususiyatga ega bo‘lgan bitta
yoki turli vazifaga ega bo‘lgan bitta yoki bir necha predmet tushuniladi. Biroq bitta
asosiy vositaning turli foydalanish muddatiga ega bir nechta mustaqil obekti
bo‘lsa, har bir bunday obekt buxgalteriya hisobida alohida mustaqil inventar obekti
sifatida etirof etiladi. YUqorida keltirilgan misolga qaytsak, faraz qilaylik, foydali
xizmat muddati 40 yilga mo‘ljallangan ishlab chiqarish binosiga ega bo‘lgan
korxonada foydali xizmat muddati etkazib beruvchi tomonidan kafolatlangan va 25
yilni tashkil etadigan zamonaviy yong‘indan saqlash tizimi montaj qilindi. Mazkur
holatda binoning yong‘indan saqlash tizimi asosiy vositalarning alohida inventar
obekti sifatida hisobga olinishi kerak.
129
5.2. Asosiy vositalarning dastlabki qiymatini tashkil qiluvchi xarajatlar
tarkibi
5-BHMSning 9-bandiga muvofiq asosiy vositalar dastlabki qiymati bo‘yicha
baholanadi va buxgalteriya hisobiga kiritiladi. Asosiy vositalarni barpo qilish yoki
sotib olish uchun ketgan barcha sarf harajatlar qiymati, deganda, jumladan,
to‘langan va qoplanmaydigan soliqlar, shuningdek, aktivlarni ishchi holatga
keltirishga bevosita bog‘liq bo‘lgan boshqa har qanday sarf harajatlar tushuniladi.
YAna shuni hisobga olish kerakki, boshqa shart-sharoitlarda qo‘shimcha qiymat
soligi va aksiz solig‘i kabi soliqlar undiriladigan soliqlar hisoblanadi, ya’ni
umumiy tartibda soliq to‘laydigan korxona tomonidan mazkur soliqlar to‘langanda
hisobga olinadi, biroq asosiy vositalarni sotib olish ishga tushirishda yuqorida
ko‘rsatilgan soliqlar ham ularning dastlabki qiymatga qo‘shiladi.
Xo‘jalik yurituvchi subektlar amaliyotida asosiy vositalarning dastlabki
qiymati, odatda, ularning korxonaga kelib tushishi sabablaridan kelib chiqqan
holda belgilanadi. Asosiy vositalarning korxonaga kelib tushishining asosiy
manbalari quyidagilar: obektni oldi-sotdi shartnomasi bo‘yicha sotib olish; kapital
kiritmalar yakunlangandan keyin ishga tushirilgan obektning oldi-berdisi; tasischi
tomonidan ustav kapitaliga qo‘shilgan ulush; tekin tushum yoki davlat subsidiyasi;
ayirboshlash; uzoq mudlatli ijara shartnomasi moddiy-tovar zaxirasi tarkibidan
o‘tkazish; qiymati avval belgilangan asosiy vositalarga kapital kiritmalar;
Inventarizatsiya paytida asosiy vositalarning ortiqcha obektlarini aniqlash.
5-BHMSning 11-bandi haq evaziga olingan asosiy vositalarning dastlabki
qiymatiga kiritilgan quyidagi sarflarni belgilaydi: shartnoma bo‘yicha qurilishmontaj ishlari uchun pudratchilarga va aktivlarni etkazib beruvchilarga to‘langan
summa; asosiy vositalarga egalik huquqini olish bilan bog‘liq ro‘yxatga olish
yig‘imi, davlat bojlari va shu kabi boshqa to‘lovlar; bojxona bojlari va yig‘imlari;
asosiy vositalar obektlarini sotib olish bilan bog‘liq soliqlar va yig‘imlar summasi;
asosiy vositalar obektlarini sotib olish (yaratish) bilan bog‘liq axborot va maslahat
xizmatlari uchun to‘lanadigan summa; asosiy vositalarning obektlarini etkazib
berish tavakkalchiligini sug‘urta qilish bo‘yicha harajatlar; asosiy vositalarning
130
sotib olishdagi vositachilarga to‘lanadigan haq; asosiy vositalarni o‘rnatish, montaj
qilish, sozlash, ishga tushirishga to‘lanadigan harajatlar; aktivni maqsadli
foydalanish uchun ishchi holatga keltirish bilan bevosita bog‘liq boshqa harajatlar;
5-BHMSning 12-bandiga muvofiq qurilish davrida qurilish uchun olingan
uzoq muddatli kredit bo‘yicha o‘tkazilgan foizlar ishga tushirilgan asosiy
vositalarning dastlabki qiymatiga qo‘shiladi. Agar xo‘jalik yurituvchi subekt
asosiy vosita bilan bog‘liq sarflarni to‘lash uchun moliya-kredit tashkilotlaridan
maqsadli kredit olish bo‘lsa, mazkur maqsadli kredit bo‘yicha o‘tkazilgan foizlar
obektning ishga tushirilishi xo‘jalik yoki pudrat usullari bilan amalga
oshirilganidan qatiy nazar, ishga tushirilish jarayoni davomida asosiy vositalarning
ishga tushirilayotgan obekti qiymatiga kiritilishi kerak.
Asosiy vositani ishga tushirish yakunlangan, ya’ni u foydalanishga
topshirilgan bo‘lsa, foiz xarajatlarini kapitallashtirish to‘xtatiladi, asosiy vositalar
obekti foydalanishga berilgandan keyin o‘tkazilgan foizli xarajatlar esa xo‘jalik
yurituvchi subektning moliyaviy faoliyati bo‘yicha xarajatlar (9610 - «Foiz
ko‘rinishidagi xarajatlar" hisobvarag‘i)ga kiritiladi.
Korxonaning o‘z kuchi bilan yaratilgan asosiy vositalarning dastlabki qiymati
sotib olingan aktiv qiymati kabi tamoyil asosida belgilanadi, yani asosiy
vositalarning ushbu obektlarini ishga tushirish bo‘yicha aniq sarflar summasidan
tashkil topadi.
Agar asosiy vositalarning obektlari chet el valyutasiga sotib olinsa, u holda
ularning dastlabki qiymati barcha to‘lanadigan va qoplanmaydigan soliqlar,
shuningdek, aktivni etkazib berish va montaj qilish, o‘rnatish, ishga tushirish
bo‘yicha sarflar va undan maqsadli foydalanish uchun ishchi holatiga keltirish
bilan bevosita bog‘liq har qanday boshqa xarajatlar yuk bojxona deklaratsiyasi
to‘ldirilgan sanaladi O‘zbekiston Respublikasya Markaziy banki belgilagan kurs
bo‘yicha summani chet el valyutasining qiymatiga hisoblash yo‘li bilan milliy
valyuta (so‘mlar)da belgilanadi va buxgalteriya hisobida aks ettiriladi. SHuni ham
ta’kidlash kerakki, asosiy vositalarning sotib olingan obektlari to‘lovlari, moddiytovar zaxiralarini sotib olish bo‘yicha kontraktlarni tayyorlash, ro‘yxatdan
131
o‘tkazish va yopish bilan bog‘liq xarajatlar va bevosita sotib olish bilan bog‘liq
bo‘lmagan boshqa xarajatlar moddiy-tovar zaxiralarining tannarxiga kiritilmaydi,
balki ular hisobot davrida yuzaga kelgan xarajatlar deb etirof etiladi.
YUqorida bayon qilinganidek, asosiy vositalarning boshlang‘ich qiymati
odatda ularning korxonaga kelib tushish sabablaridan kelib chiqib aniqlanadi.
Quyida asosiy vositalarning kelib tushish manbalariga qarab, ularning
boshlang‘ich qiymati shakllanishi, ya’ni uni tan olish uchun maqbul asoslar
keltirilgan.
Asosiy vositalarning kelib tushish manbalariga qarab ularning
boshlang‘ich qiymatini tan olish

№