Velosipedchilardan qaysi biri uchrashguncha ko‘p masofani va nima uchun bosgani aniqlanadi

Amallar tartibi qoidalarini o’rganish
Murakkab ifodalarda amallarning bajarilish tartibi qoidalari II sinfda o’rganiladi, biroq bu qoidalarning ba’zilaridan bolalar I sinfdayoq foydalanadilar.
Sonlar ustida yoki faqat qo’shish va ayirish, yoki faqat ko’paytirish va bo’lish bajariladigan qavssiz ifodalarda amallarning bajarilish tartibi haqidagi qoida birinchi bo’lib qaraladi. Bolalar shunga o’xshash ifodalar bilan, masalan, I sinfda: 70-26+10, 90-20-15, 42+18-18; II sinfda, masalan, 4 10:5, 60:10 3, 36:9 3 ga duch kelganlarida o’qituvchi bunday ifodalar qanday o’qilishi, yozilishini va qiymati qanday topilishini ko’rsatadi (masalan, 4*10:5 ni quyidagicha o’qiladi: 4 ni 10 ga ko’paytiring, hosil bo’lgan natijani 5 ga bo’ling ). II sinfda “Amallar tartibi” mavzusini o’tish vaqtiga kelib, o’quvchilar bu ko’rinishdagi ifodalarning topishni biladilar. Bu bosqichda ishlashdan maqsad – o’quvchilarning amaliy uquvlarini tayangan holda ularning diqqatini bunday ifodalarda amallarning bajarilish tartibiga qaratish va tegishli qoidalarni tavsiflashdir. O’quvchilar o’qituvchi tanlagan misollarni mustaqil yechadilar va har bir misolda amallarni qanday tartibda bajarganliklarini tushuntiradilar. So’ngra ushbu xulosani kitobdan o’qiydilar yoki o’zlari ifoda qiladilar: agar qavssiz ifodada faqat qo’shish va ayirish (yoki faqat ko’paytirish va bo’lish) amallari ko’rsatilgan bo’lsa, unda ularni yozilgan tartibda (ya’ni chapdan o’ngga) bajariladi.
O’qituvchi darhol bolalarning diqqatini hisoblashda bu qoidaga rioya qilish zarurligiga qaratadi, aks holda noto’g’ri tenglik hosil qilinishi mumkin. Masalan, o’quvchilar quyidagi ifodalarning qiymatlari qanday hosil qilinganini tushuntiradilar: 45-17+15=13, 50:10 5=1, nima uchun ular noto’g’ri, bu ifodalar aslida qanday qiymatlarga ega?
85-(46-14), 60:(30-20), 90:(2 5) ko’rinishdagi qavsli ifodalarda amallar tartibi shunga o’xshash o’rganiladi. O’quvchilar bunday ifodalar bilan ham tanish bo’lib, ularni o’qishni, yozishni va qiymatini hisoblashni biladilar. Bir nechta bunday ifodalarda amallarning bajarilish tartibini tushuntirgandan so’ng, bolalar quyidagi xulosani ta’riflaydilar: qavsli ifodalarda avval qavs ichida yozilgan sonlar ustida amal bajariladi. Shu ifodalarning o’zini qarayotib, ularda amallar yozilgan tartibda bajarilmasligini ko’rsatish lozim: ularning boshqacha tartibda bajarilishi uchun ham qavslardan foydalaniladi.
Navbatdagi qadamda birinchi va ikkinchi bosqich amallarini o’z ichiga olgan qavssiz ifodalarda amallarning bajarilish tartibi qoidasi kiritiladi. Amallarni bajarilish qoidalari kelishilib qabul qilingani uchun o’qituvchi ularni aytib beradi yoki o’quvchilar ularni darslikdan o’qib bilib oladilar.
O’quvchilar kiritilgan qoidalarni o’zlashtirishlari maqsadida mashq qilish uchun mo’ljallangan mashqlar bilan bir qatorda amallarning bajarilish tartibini tushuntirib misollar yechiladi. Amallarning bajarilish tartibida yo’l qo’yilgan xatoliklarni tushuntirishga doir mashqlar ham samaralidir. Masalan, berilgan misollar juftlaridan faqat amallar tartibi qoidalari bo’yicha bajarilgan misollarni ko’chirib olish taklif qilinadi:
20+30:5=10 42-12:6=40 6 5+40:2=50
2+30:5=26 42-12:6=5 6 5+40:2=35
Xatolar tushuntirib berilgandan so’ng ushbu topshiriqni berish mumkin: qavslardan foydalanib amallar tartibini shunday almashtiringki, bunda ifoda berilgan qiymatga ega bo’lsin. Masalan, keltirilgan ifodalardan birinchisi 10 ga teng qiymatga ega bo’lishi uchun uni bunday yozish kerak: (20+30):5=10.
Barcha o’rganilgan qoidalarni qo’llanishga to’g’ri keladigan ifodaning qiymatlarini hisoblashga doir mashqlar juda foydali. Masalan, doskada (daftarlarda) 36:6+3 2 ifoda yoziladi. O’quvchilar uning qiymatini hisoblaydilar. So’ngra o’qituvchi (yoki bolalar) ifodadagi amallar tartibini qavslar yordamida o’zgartiradi:
36:6+3 2 36:(6+3 2)
36:(6+3) 2 (36:6+3) 2
Bunga teskari mashq ancha murakkab bo’lib, lekin qiziqarlidir: qavslarni shunday qo’yingki, ifoda berilgan qiymatga ega bo’lsin:
72-24:6+2=66 72-24:6+2=6
72-24:6+2=10 72-24:6+2=69
Bunday mashqlarni bajara turib, o’quvchilar agar amal tartibi o’zgartirilsa, ifodaning qiymati o’zgarishi mumkinligiga ishonch hosil qiladilar.
Amallar tartibi qoidalarini o’zgartirish uchun II va III sinflarda ifodalarni hisoblashda o’quvchi amallar tartibi qoidalarini har gal bir marta emas, balki ikki, uch marta qo’llanishi mumkin bo’lgan, borgan sari qiyinlashib boradigan ifodalarni kiritish zarur, masalan:
90 8-(240+170)+190, 469 148-148 9+(30100-26909). Bunda sonlarni shunday tanlash kerakki, ular amallarning ixtiyoriy tartibda bajarilishiga imkon bersin, bu esa o’rganilgan qoidalarni ongli ravishda qo’llanish imkonini beradi.