Vertual olamning insonlarga tasiri kirish

Vertual olamning insonlarga tasiri
KIRISH
Axborot sohasidagi globallashuv qanchalik yuqori cho’qqisiga chiqqaniga bugungi kunda millionlab yoshlarning internetdan internetdan foydalanishga o’tganligi va o’z kasbining ustalarini internet tarmog`i orqali mablag` ishlab topayotganidan ham anglash mumkin. Shunday chigal va murakkab sharoitda biz uchun galdagi yeng muhim vazifalardan biri – yosh avlodning ongi hamda qalbini yot g’oyalardan, mafkuraviy tahdidlardan asrab-avaylashdir. Shuni hisobga olgan holda, internet tizimi orqali ma’naviy targ`ibot ishlarini, jumladan, elektron kitobxonlikni kuchaytirishi zarur. Nega deganda, biz farzandlarimizning ongi, dunyoqarashi asrlar davomida sinovdan o`tgan, yuksak ma’naviyat xazinasi bo`lgan jahon va milliy adabiyotimiz asosida emas, balki qandaydir shubhali, zararli axborotlar asosida shakllanishiga beparvo qarab turolmaymiz [1.592]. Axborotlashgan jamiyatda aholini, ayniqsa yoshlarni kiberjinoyatchilikdan himoya qilish dolzarb vazifalardan biriga aylangan. Inson ma’naviy qiyofasini saqlab qolish, uning axloqiy ongini kiberhujumlardan saqlash dolzarbligicha qolmoqda. Shuni alohida ta’kidlash jozki, hozirgi davrda hech bir mamlakat bunday xavfxatarga qarshi yolg’iz o’zi qarshilik ko’rsatishi juda qiyindir. Bunday sharoitda xalqaro hamkorlikni kengaytirish, globallashuv vositalaridan ayni damda foydalanish, kiberjinoyatchilikka qarshi birgalikda kurashish zaruratga aylandi.
Globallashuv va globalizasiya sharoitida ommaviy madaniyatning kuchayishi , inson ahloqiy dunyosining inqirozi, etosfera sofligining buzilishi muammolari falsafiy jihatdan tahlil qilingan. Virtual reallik ommaviy madaniyatning asosiy quroliga aylanib insonlarni manqurt (zombi)sha aylantirishi, insoniy munosabatlar ziddiyatlar kelib chiqshishiga, behayolik, jangarilik, buzuqlik va vahshiylikni targ'ib qilinishi va oddiy holatga aylanshi maqolaning asosiy muammo obyetkdir. Axborot sohasidagi globallashuv qanchalik yuqori cho'qqisiga chiqqaniga bugungi kunda millionlab yoshlarning internetdan internetdan foydalanishga o'tganligi va o'z kasbining ustalarini internet tarmog'i orqali mablag' ishlab topayotganidan ham anglash mumkin. Shunday chigal va murakkab sharoitda biz uchun galdagi yeng muhim vazifalardan biri - yosh avlodning ongi hamda qalbini yot g'oyalardan, mafkuraviy tahdidlardan asrab-avaylashdir.Shuni hisobga olgan holda, internet tizimi orqali ma'naviy targ'ibot ishlarini, jumladan, elektron kitobxonlikni kuchaytirishi zarur. Nega deganda, biz farzandlarimizning ongi, dunyoqarashi asrlar davomida sinovdan o'tgan, yuksak ma'naviyat xazinasi bo'lgan jahon va milliy adabiyotimiz asosida emas, balki qandaydir shubhali, zararli axborotlar asosida shakllanishiga beparvo qarab turolmaymiz .Axborotlashgan jamiyatda aholini, ayniqsa yoshlarni kiberjinoyatchilikdan himoya qilish dolzarb vazifalardan biriga aylangan. Inson ma'naviy qiyofasini saqlab qolish, uning axloqiy ongini kiberhujumlardan saqlash dolzarbligicha qolmoqda. Shuni alohida ta'kidlash jozki, hozirgi davrda hech bir mamlakat bunday xavf-xatarga qarshi yolg'iz o'zi qarshilik ko'rsatishi juda qiyindir. Bunday sharoitda xalqaro hamkorlikni kengaytirish, globallashuv vositalaridan ayni damda foydalanish, kiberjinoyatchilikka qarshi birgalikda kurashish zaruratga aylandi.Ilmiy tadqiqotlarda hozirgi texnologik inqilob ayni paytda ham ijobiy, ham salbiy natijalarga olib kelayotganligi, chunonchi, kompyuter odamni ijobiy fikrlashdan mahrum qilib qo'yishi to'g'risidagi ba'zi fikrlarga duch kelamiz. Ularning birida shunday fikr bildiriladi: "bugungi odam kompyuter yonida texnik funksiyani bajaruvchiginadir. Boshqacha aytganda, u kompyuterni yemas, kompyuter uni boshqaradi. Kompyuter go'yoki uning tanasining ajralmas bir bo'lagiga aylanib qoladi. Shu bois uning bilimi kam bo'ladi. Unga ko'pgina tarixiy, texnik ko'nikmalarni ijobiy faoliyatning keragi bo'lmay qoladi. Bunday odamni qotib qolgan odam deb atash mumkin" .Yuqoridagi fikrlarga biz to'la qo'shilamiz. To'g'ri, texnika taraqqiyoti bilan inson tafakkuri taraqqiyoti o'rtasida ziddiyatlar bor va ular bundan keyin ham davom
yetadi. Yuksak texnologiya, eng avvalo, inson tafakkuri taraqqiyotining mahsuli. Shu bilan birga bu hosila narsa tafakkurning yeng sirli raqobatchisidir. Ammo bu raqobat salbiy emas, balki ijobiydir. Tafakkur va texnika kashfiyotlari o'rtasidagi raqobat inson tafakkurini orqaga so'rmaydi, aksincha, uni yanada yuksaklikka ko'tarishga undaydi. Inson shu tariqa yanada chuqurroq, yanada kengroq fikrlashga majbur bo'ladi.Ikkinchi tomondan, tafakkur taraqqiyoti tabiat kabi cheksizdir. Uni to'xtatadigan, orqaga buradigan bir kuch dunyoda yo'q. Uning miyasi ham tabiatning ajralmas bir bo'lagi. Shuning uchun u inson va tabiat o'rtasidagi munosabat faollashgan sayin yanada cheksiz, hududsiz rivojlanib boraveradi. Faqat texnika taraqqiyotini yaratuvchilardan yemas, balki ularni ishga soluvchilardan aql-idrok yuksakligi, diyonat hukmi, vijdon amali talab qilinadi. Chunki texnika kashfiyotlaridan ezgu maqsadlar uchun ham, yovuz maqsadlar uchun ham foydalanish mumkin.Zamonaviy aloqa vositalari, jumladan internetdagi ijtimoiy tarmoqlar foydalanuvchilarining munosabatlari va taraqqiyotning bu mahsulidan foydalanish xususida ko'p gapirildi.Yangi virtual olamning rivojlanishi insonda ortiqcha, aqlga sig'mas, hyech bir ahloq qoidalariga to'g'ri kelmaydigan xoxish-istaklarni keltirib chiqarmoqda. Virtual olamda tanishish, do'stlashish va xatto nikoh tuzilish holatlari kuzatilmoqda. Ayni damda ommalashib borayotgan holat virtual nikoh haqida to'xtalsak."Axborotlashgan jamiyat" deb nom olgan XXI asrda global tarmoqdagi xabarlar oqimi va sig'imi yaqin yaqin vaqtlar ichidagi zamonaviy odam bo'lgan Homo Sapiyensni, kommunikasion aloqalar ichidagi inson, ya'ni - Homo Virtusga o'zgartirib qo'yishi mumkinligi haqidagi farazlar tadqiqotchilar o'rtasida qizg'in muhokama qilinmoqda . Hattoki ba'zi tadqiqotlarda "homo virtus", "digital natives", "net generation", "the milleenials" kabi tushunchalar virtual makonda yashovchi ijtimoiy subyekt va virtual borliqdagi axborotning asosiy iste'molchilari, deb ta'kidlanmoqda .Millatimizda, oila tushunchasi muqaddas hisoblanadi. Shu sababdan oilaviy munosabatlarga jiddiy qaraladi. Urf-odatlarimizga ko'ra, kelin yoki kuyovlikka nomzodning nasl-nasabi, salomatligi, ijtimoiy ahvoli obdon so'rab-surishtiriladi. Sovchilik, Maslahat oshi , Unashtiruv , Fotiha to'y kabi urf-odatlarning zamirida baxtli nikoh, mustahkam oila barpo yetish muddaosi yotadi. Afsuski, davrimizga kelib, zamonaviy texnika va axborot vositalari milliy qadriyatlarimizga rahna solyapti. Virtual tanishuv, Virtual do'stlik, Virtual sevgi kabi ijtimoiy tarmoqlardagi munosabatlar sirasiga Virtual nikoh jumlasi ham kirdi. Taassufki, muqaddas nikoh munosabatiga jiddiy qaramaydigan, ma'nan qashshoq bo'lgan kishilar ijtimoiy tarmoqlarda turmush qurib, ajrashishga ham ulgurishyapti.Nikoh insoniy aloqalar ichidagi eng muqaddas aloqadir. Chunki u Allohning amriga muvofiq, Payg'ambarimiz sollallohu alayhi vasallamning sunnatlariga amal qilaroq bir necha mo'min-musulmonlarning ishtiroki va guvohligida amalga oshiriladigan muqaddas aloqadir. Shuning uchun ham boshqa insoniy aloqalardan farqli o'laroq, nikoh aqdi tuzishning o'ziga yarasha rukn va shartlari bor. Agar mazkur rukn va shartlar amalga oshmasa, nikoh sahih bo'lmaydi.Internetda Virtual nikoh, Virtual oila qurishga ishonadiganlarning ruhiy muammosi borligi aniq. Ko'p hollarda real hayotdan qo'rqadigan, ruhan yolg'iz va o'ta irodasiz kishilar bunday soxta munosabatlarga chuv tushishadi. Tushkunlik paytda, ularni yolg'iz qoldirmagan ma'qul. Chunki shundoq ham ruhiy iskanja holatida bo'lgan insonni virtual munosabatlar real hayotdan uzoqlashtirib, jamiyatdan ajratadi. Muammolarni badtar chigallashtiradi. Tabiiyki, virtual hayotga berilganlarga, boshqalar telbaga qaraganday qarashadi. Oqibatda ruhiy tushkunlikdagi odam yonidagilardan uzoqlashib, virtual yaqin iga osongina bog'lanadi. Virtual munosabatlar inson, ayniqsa, shaxsiy hayotdan omadi chopmagan kishiga ta'siri oson kechishi sababi shundaki, bu olamda inson o'zi xohlaganidek yashaydi. Albatta, aldamchi hayot shirin tuyuladi. Irodasi ojiz kishi virtual munosabatlarga mukkasidan ketadi.Internet tizimi orqali insonlarning ongiga g'oyaviy "hujum" uyishtirish holatlari kuzatilmoqda. Bunday jarayonlarni amalga oshirishda yesa kibermakon qulay muhit manbaiga aylanib ulgurgan. Kibermakon dunyo kompyuter tarmoqlarining "virtual " umumiy majmui. Kibermakonda sodir bo'lishi mumkin bo'lgan, insonni ham ma'nan, ham jismonan yo'q qilishi mumkin bo'lgan kuch kiberterorizmdir.Hukumatimiz tomonidan fuqarolarning vaqtini tejash, ularda chiqarilayotgan qonunlarga hurmat hissini uyg'otishga qaratilgan turli xildagi chora tadbirlar ko'rilmoqda. Bunda yaqindan internet tizimi komakchilik qilmoqda. Xususan, ijtimoiy tarmoqdagi kanallari, internet tarmog'idagi saytlar (lex.uz, my.gov.uz va boshqalar)ni misol keltirishimiz mumkin. "Elektron hukumat" tizimi internet tarmog'idan oqilona foydalanishning natijasi o'laroq yuzaga keldi. Bu tizimning ahamiyati va uni rivojlantirish to'g'risida davlatimiz rahbari shunday fikrni bildirdi: "Yelektron hukumat"ni tashkil yetish dasturi doirasida biznes va axoliga elektron tizimlar, shuningdek, "yagona darcha" tizimi orqali barcha davlat xizmatlarini ko'rsatish yo'lga qo'yiladi.Hozirgi kunda ko'plab mamlakatlarda internetdan foydalanish konikmalari fakultativ dars sifatida maktab dasturiga kiritila boshladi. Buni ham grifingga qarshi kurashishning o'ziga xos usuli sifatida ko'rsatish mumkin. Negaki, fakultativ darslar orqali bolalar internetdan olinadigan ma'lumotlarning qanchalik haqqoniy va to'g'ri ekanini tekshirishga o'rgatiladi. Bunday darslar, ayniqsa, o'smirlar uchun zarur. Internetda grifingdan tashqari o' smir yoshlar uchun yana bir qancha xavflar ham bor. Ya'ni bolalar va internet muammosi tobora chuqurlashib borayotgan bir paytda, ekstremistik xarakterdagi sekta va uyushmalar saytlarining foydalanishga ochiqligi, virtual firibgarlikka keng yo'l qo'yilganini ham e'tibordan chetda qoldirib bo'lmaydi. Bolalarning qiziquvchan tabiati ularni yuqorida tilga olingan turdagi saytlarga yetaklashi, bu veb sahifalarda ularning ruhiy yoki jismoniy sog'ligiga xavf soluvchi ma'lumotlarni ko'rishiga olib kelishi tabiiy.Axborot asri bo'lgan XXI asrda insoniyatning virtual olam bilan bog'langanlik darajasi oshib bormoqda. Virtual reallik orqali inson qabul qilayotgan informasiya miqdori oshib, ba'zi bir holatlarda inson ularni analiz qilishga qodir bolmay qolmoqda.Axborot xurujlariga qarshi kurashishning samarali usuli, unga qarshi tura oluivchi kadrlar guruhini tashkil qilishdir. Davrimiz yoshlarining qiziquvchanligini hisobga olgan holda mamlaktimizda axborot-resurs markazlarining sonini oshirish va orqali ularning "feyk" xabarlar ta'siridan asrash nazarta tutiladi.
Axborot-resurs markazlarining asosiy vazifalari yetib quyidagilar belgilandi:
■ ta'lim muassasalari o'quvchilari hamda aholining zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalangan holda muntazam ta'lim olishi va mustaqil ravishda talim olishiga ko'maklashish;
milliy ma'naviy-axloqiy qadriyatlarni keng kolamda targ'ib qilish, xalqning madaniy-tarixiy merosidan bahramand bo'lishini ta'minlash, ma'naviy boy va uyg'un kamol topgan shaxsning ijodiy o'sishi uchun imkoniyat yaratib berish;
■ yangi axborot texnologiyalari (ma'lumotlar yelektron bazalari, internet resurslari) asosida aholiga axborot xizmati ko'rsatish;
■madaniy, ta'lim, axborot hamda boshqa dastur va loyihalarni birgalikda amalga oshirish uchun ta'lim muassasalari, mahalliy o'zini o'zi boshqarish organlari, milliy madaniyat markazlari bilan hamkorlikni rivojlantirish va hokazolar. Insonning harakati natijasida uning ahloqiy qarashlari yuzaga keladi. U bu ahloqni qayerdan olishi juda muhimdir. Virtual olamdan olinajak xar bir informasiya kishi ahloqiy qarashlarini poklikka undashi lozim.Hozirda biz keng ko'lamda foydalanib kelayotgan internet ombori o'ziga barchani ohangrabodek tortmoqda. Bugun dunyoda o'z ta'sir doirasini kengaytirish, kishilar ongini boshqarishga urinayotgan g'arazli kuchlar ham borki, ular Internetdan qurol sifatida foydalanishmoqda. Hozirgi kunda axborot oqimining ko'pligi bois ma'lumotlarning hammasini tahlil qilishga, obdon fikr yuritishga ulgurilmaydi. Ijtimoiy tarmoqlar orqali uzatilayotgan ma'lumotlarning ta'sir yetishi turli kurinishlarda bo'lmoqda. Avvalo bunga yoshlarning yendigina kurtak yozayotgan tafakkur tarzi reaksion tasirga uchramoqda. Bu yesa ma'lumotni qabul qilishdan avval uni analiz qilib olish funkisiyalari yetarli darajada ishlamayotganidan dalolatdir. Buning oqibati o'laroq yoshlar orasida ahloqsizlikning kuchayishi, milliy mentalitetga umuman yod g'oyalarning yoshlar ongida rivojlanishi, oilalarning buzilishi kabi ayanchli holatlarni kuzatishimiz mumkin.Dunyo rivojlanib borgani sari uning biz payqamay qolgan, ammo o'ta dolzarb bo'lgan qirralari chiqib bormoqda. Virtuallik orqali ommaviy madaniyat globallashib bormoqda. Albatta bu juda yaxshi. Chunki jahonda bo'layotgan voqyea hodisalar va yangiliklardan tez fursatlardan habardor bo'lish zamon talabidir. Respublikamizda olib borilayotgan tub iqtisodiy, ijtimoiy islohotlar negizida ham aynan mana shunday omillar turibdi desam mubolag'a bo'lmaydi.Prof. Sh.S.Kushakov fikricha, kompyuter asri yangi dezinformasiyani vujudga keltirdi, ya'ni feykli dezinformasiya. Demak virtual olamda ko'proq yolg'on ma'ulomotlar tarqatish, kishilarni aldash, chalg'itish oson kechmoqda [5.19].
Bugungi kunda Internetdan vaqtichog'lik va pochta xizmatidan tashqari, turli kuch va manfaatlar to'qnashuvidagi axborot quroli sifatida samarali foydalanib kelinayotganini ko'rish mumkin.Internet tarmog'ining mohiyatini tushuntirish uchun uning mantiqiy tuzilishini anglab olmoq kerak. Internetda axborotni paketli uzatish tamoyilidan foydalaniladi. Internetda tarmoqning samarali ishlashi uchun mavjud axborotni qanday qilib paketlar holatiga uzatish va yetkazilgan axborotni qayta tiklash hamda bo'laklangan paketlarni foydalanuvchiga qanday yetkazish kerakligi muammosini hal qilish lozim bo'ladi.Postnoklassik fanlarda sinergetika, virutalistika, global evolyusionizm, inson muammosi yangi shaklanayotgan postnoklassik tafakkur tarzining xarakterli jihatiga aylanli. [6.21]. Umuman olganda internet vaqtni va mablag'ni tejashga yordam berishidan tashqari axborotlarni juda tez uzatish va qabul qilish, kerakli ma'lumotlarni juda tez izlab topish, uzogimizni yaqin qilish, onlayn suhbatlar qilish, dunyo voqyelaridan qisqa fursatlarda xabardor bo'lish kabi ko'plab imkoniyatlarni yaratib beradi.Inson internet olamida o'zini istagan qiyofada, hohlagan holatda namoyon qilishi mumkin. Shu nuqtai nazardan inson internet olamida, ya'ni virtual reallikda "menga hamma narsa ravo" g'oyasi asosida ish tuta boshladi. Har bir qiladigan ishimiz konnstitusiya va qonunlar bilan tartibga solinib turiladi, ammo virtual olam qonuniyatlari ba'zida real olam qonunlariga zid tarzda harakat qilishini ko'rmoqdamiz. Virtual reallikda bo'ladigan voqyea hodisalarga insonda birinchi taqlid paydo bo'ladi. Lekin inson psixikasidan bizga ma'lumki, u har doim "minus" tomonini tez ko'radi va tez o'zlashtiradi. Fikrimizning isboti sifati quyidagi misolni keltirishimiz mumkin. Shunday ekan, o'zbek xalqini tanlagan yo'lidan chalgi'tish uchun internet orqali qilinayotgan mafkuraviy xurujlarni tahlil qilish maqsadga muvofiq.Hozirgi zamonning eng asosiy muammolaridan biri hayotning virtuallashib borayotgani va bu narsa ayniqsa, yoshlar hayotida yaqqol ko‘zga tashlanayotganidir. Eng kichik yoshdagi bolalar ham ijtimoiy tarmoq nima ekanligi, undan qanday foydalanish mumkinligini biladi.Inson dunyoda yashashdan maqsadi nima ekanligini bilmasa, u har tomondan yutqazgan hisoblanadi. Unga jon berilgan ekan, u buni ne’mat bilib, o‘z oldiga oliy maqsadlar qo‘yib borishi kerak. Har kuni yaxshi amallar qilib, atrofdagilarga yordam berishga harakat qilishi lozim. Inson birgina maqsad qo‘yib olib, shuni amalga oshirish ilinjida harakat qilib borsa, ketayotgan vaqti ham taqsimlangan bo‘ladi. Natijada, bekorchilikka vaqti qolmaydi.
Ilm egallash, kasb tanlash, hunar o‘rganish asosiy maqsadga aylanmas ekan, umr shamolga sovrilaveradi.Yosh onalar bolalarini tinchlantirish maqsadida gadjetlardan foydalanishi, bola yig‘lasa qo‘liga telefon berib qo‘yib, o‘z ishi bilan andarmon bo‘lishi eng yomon holdir. Bolaga e’tibor kerak, telefon emas. Unga tarbiya beradigan eng ahamiyatli davrda telefon berilsa...Bugun kitob o‘qimaydigan odamlarning bahonasi – yaxshi kitob yo‘q. Aslida juda qiziqarli, o‘qishli kitoblar mo‘l. Faqat ota-onalar farzandlariga yo‘nalish berishi va tanlashni o‘rgatishi lozim. Biror kitob haqida gap ketsa, elektron nusxasini so‘raydiganlar ko‘p. Kitobdan o‘qimgan odamni elektron nusxani o‘qishiga ishonmayman.Taraqqiyot o‘z so‘zini aytib tribdi. Bugun texnika mo‘’jizasi bo‘lib ko‘ringan buyum ertaga oddiy matohga aylanib, o‘rniga yuz chandon yaxshisi chiqmoqda. Rivojlanishdan asosiy maqsad turmush tarzini yengillashtirishdir. Shayx Muhammad Sodiq Muhammad Yusuf hazratlarining “Ijtimoiy odoblar” kitobida “Jumladan, matbuot va axborot vositalaridan foydalanishning ham me’yori bo‘lishi kerak. Ulardan o‘ziga, oilasiga, xalqiga va vataniga foydali bo‘ladigan narsalar haqida ma’lumotni olish mumkin. Buning uchun rejali ish yuritish kerak bo‘ladi. Ma’lum soatlarda ma’lum narsani ko‘rish, o‘qish yoki eshitish mumkin”.Odam yuz yil yashasa ham umr qisqa. Uni ilm olish va o‘rganishga sarflagan ma’qul. Virtual olamdan ham ilm yo‘lida yaxshilik maqsadida foydalansak, o‘z-o‘zidan bu qurilmalar bizga xizmat qiladi. Aksincha, biz unga asir Hozirgi paytda kontseptsiya bilan bog'liq aniq yoki mavjud bo'lgan narsaga, haqiqiy yoki jismoniyga qarama-qarshi bo'lgan narsa . Ushbu atama sohasida juda keng tarqalgan kompyuter fanlari va texnologiya raqamli tizimlar yoki formatlardan foydalangan holda qurilgan voqelikka murojaat qilish.
Sifatida tanilgan virtual haqiqat foydalanuvchiga haqiqiy dunyodan farqli dunyoda cho'milish tuyg'usini berishga imkon beradigan texnologik tizimga. Ushbu illuziya a tomonidan yaratilgan modellar tufayli yuzaga keladi kompyuter foydalanuvchi maxsus dubulg'a orqali o'ylab topadi. Virtual haqiqat video o'yinlarda qo'llanilishi uchun tug'ilgan bo'lsa-da, hozirda u tibbiyot va transport kabi sohalarda foydalidir.
Virtual haqiqat aniq bir kelib chiqishga ega emas, ehtimol bu 19-asrning o'rtalaridan, ya'ni mavjud bo'lishidan ancha oldin sodir bo'lgan turli g'oyalar va kashfiyotlar uyg'unligi bilan bog'liqdir. kompyuterlar biz bugun bilamiz va foydalanamiz. Quyida so'nggi ikki asrda sodir bo'lgan tarixiy voqealar bo'lib, ular shubhasiz ushbu ajoyib texnologiyaga olib boradigan yo'lning ajralmas nuqtalarini namoyish etadi:Buyuk Britaniyalik ixtirochi Charlz Uitstoun birinchi stereoskopni, statik tasvirlarni uch o'lchamda aks ettirishga qodir qurilmani yaratdi. Bu a tizimi Tashqi ko'rinishida bir juft ko'zoynakka o'xshaydi, unda odamlarning ko'zlarini ko'rishni taqlid qilish uchun har biri har xil burchakdan olingan bir xil sahnaning ikkita fotosurati joylashtirilgan. tarixda birinchi marta bu usulda mashq qilish mumkin edi virtual AQSh qurolli kuchlarining bo'lajak uchuvchilariga parvoz simulyatorini yaratgani tufayli. U Link Trainer deb nomlangan (u Blue Box nomi bilan ham tanilgan) va mutlaqo mexanik edi. oldingi ixtiroga o'xshab, birinchisi Amerikada yaratilgan simulyatorlari to'g'on va daryolar toshqinini o'rganish mexanikasi. deb nomlanuvchi elektron texnologiyalarga ega birinchi kompyuter yordamida birinchi marta samolyotlar traektoriyasini simulyatsiya qilish mumkin edi. Keyinchalik, bu portlashlarni taqlid qilish uchun Manxetten loyihasida qo'llanildi. BMT Bosh Assambleyasining 75-yillik sessiyasi davom etmoqda. Ammo bu gal davlat rahbarlari pandemiya tufayli BMTning Nyu-Yorkdagi qarorgohiga bormadi. Tashkilotning 75 yillik tarixida sessiya ilk bor virtual shaklda o’tyapti. Ma’ruzalar oldindan yozib olingan, majlislar onlayn tarzda o’tmoqda.
“Bu tarzda ish yuritish butun dunyoda bo’lgani kabi biz uchun ham nisbatan yangi. Mart oyidan buyon tayyorgarlik ko’rib kelganmiz. Odamlar texnologiya bilan yaqinroq tanishgan sari ish uslubi ham mukammallashadi”, - deydi assambleyaning kommunikatsiya bo’limi rahbari Brendan Varma.
Biroq virtual format BMT va boshqa tashkilotlarni kiber tahdidlar bilan yuzlashtirmoqda. Virtual platformalarga o’tish shu yilning o’zida kiber xurujlar 700 foizga oshishiga olib kelgan.
Maktablar, bizneslar va tashkilotlar videokonferensiyalar o’tkazayotganda, begona odamlarning muloqotga qo’shilib olishi “Zoombombing” deb ataladi. Shu bois “Zoom” ilovasidan foydalanishni ayrim kompaniyalar taqiqlagan.
“Xususan, Birlashgan Millatlar Tashkiloti haqida gap ketganda, turli toifadagi buzg’unchilar ichki ma’lumotlarni qo’lga kiritib, ularni o’zgartirib, foyda ko’rishga harakat qilishi mumkin”, - deydi terrorizm masalalari bo’yicha ekspert Evan Kolman.
“Emsisoft” kompaniyasiga ko’ra, 2019-yilda “ransomware” turidagi dasturiy ta’minot orqali hujum qilish hollari 41 foizga o’sgan. Bunda kompyuterdagi ma’lumotlar shifrlanib, ularni ochib berish uchun foydalanuvchidan pul talab qilinadi. O’tmishda bunday hujumlar AQShning Atlanta, Baltimor va Albani shaharlarida qayd etilgan.
BMTning kompyuter tizimlari ham shunday virusga duch kelishi, xakerlar video fayllar va transkriptlarni o’g’irlashi mumkin.
“O’g’irlangan videoni dezinformatsiya maqsadida qo’llash, montaj qilish, siyosiy maqsadlar yo’lida undan foydalanish hollariga ham e’tibor qaratish kerak. BMT kun tartibidagi mavzular xilma-xil ekan, dezinformatsiya darajasi oshishini kutsa bo’ladi”, - deydi kiberxavfsizlik bo’yicha mutaxassis Siobxan Gorman.
Xo’sh, kimlar bunday hujumlarni uyushtirishi mumkin?
Evan Kolman deydiki, BMTni sabotaj qilishga “Islomiy davlat” yoki al-Qoida kabi guruhlar emas, balki muayyan davlatlar yoki ular homiyligidagi guruhlar harakat qilishi mumkin. Ularning maqsadi, deydi u, maxfiy ma’lumotlarni qo’lga kiritib, BMT faoliyati doirasida ustunlikni qo’lga kiritish, voqealar rivojiga ta’sir qilishdir.
Brendan Varmaning aytishicha, BMT Bosh Assambleyasi majlislari kelasi yili virtual yoki qarorgohda o’tishi pandemiyaga, shuningdek, texnologiya qanday rivojlanishiga bog’liq.
“BMT va dunyo xalqlari ehtiyojidan kelib chiqib, qarorlar qabul qilamiz”, - deydi u.
Hozir esa e’tibor bu yilgi sessiya xavfsizligini ta’minlashda. O‘g‘rilar, qaroqchilar, bezorilar, yo‘l to‘sarlar... Bunday kimsalar va ularning uyushgan guruhlari hamma zamon va makonlarda bo‘lgan. Afsuski, hozirgi kunimizda ham ularni uchratish tabiiy hol bo‘lib qoldi. Faqat biroz boshqacha shaklda. To‘g‘rirog‘i, boshqa qiyofada.Ishonchsiz axborot qurboni bo‘lishdan ogohlantirilgan chaqiriqlar ko‘p yangrayapti. Ammo jamiyatdagi holat o‘zgardimi yoki muammo yanada chuqurlashib ketdimi? Bu savolga bir nafasda javob berish qiyin. “Telegram” messenjeridan kelayotgan ayrim xabarlardan kimningdir shunchaki kayfiyati buzilsa, kimdir stressga tushib qolishi mubolag‘a emas.Ha, bir chalasavod tomonidan yozilgan matn ko‘plab insonlarni ruhan jarohatlab olgach, o‘z nog‘orasiga o‘ynatmoqda. Chunki ularda shu darajada kuchli tahdid borki, inson ongini mahv etish jihatidan “Bor pulingni chiqar” deb pichoq o‘qtaluvchi ko‘cha bezorining qilmishidan farqi yo‘q.Xabarlardan birini o‘qib ko‘ring-a: “Bu bir qizning iltmosi. Men 13 yoshdaman. Og‘ir dardga yo‘liqdim. Shifokorlar davo topa olmadi. Ko‘zimda yosh bilan Payg‘ambarlarimiz nabirasi Zaynabning qabriga ziyoratga bordim. U yerda uxlab qolibman, tushimga Zaynab kirdi va og‘zimga suv tomizib, Allohning ruxsati bilan tuzalasan dedi. Boshimdan o‘tgan bu hodisani xalqqa tarqatishimni so‘radi. Men yozib tarqatdim. Bir boy insonga berdim, ishonmadi, 13 kunda boridan ayrildi. Nochorga berdim, ishondi, 13 kunda ishi yurishdi. Bunga ishonganlar quvonchga, ishonmaganlar dardga to‘ldi! Bu yozuvni o‘qigan inson 13 kishiga tarqatsin va istagi 13 kunda ijobat bo‘ladi, agar nazariga ilmasa falokatga yo‘liqishi mumkin! Allohning rahmati va barokati sizlarga bo‘lsin! Onam uzoq yashasin desangiz, onangiz uchun erinmang. Shu oyda yaxshi ko‘rgan insoningiz bilan birga bo‘lasiz. Bugun yarim tunda u sizni yaxshi ko‘rishini tushunib yetadi. Ertaga siz bilan bog‘liq yaxshilik bo‘ladi. Bu sinalgan. Tungi 3 larda sizga kimdir qo‘ng‘iroq qiladi. Lekin bu zanjirni uzsangiz, baxtingizni 10 yilga yo‘qotasiz”.Buni menga jo‘natgan qiz “Uzr, bu mening aybim emas. Menga ham bu xabarni jo‘natishdi. Onam uchun majburman”, deya qo‘shimcha qilibdi. Demak, u ham axboriy tahdid qurbonlaridan biri. Nadomatki, bu nayrangga ishonib qo‘yaqolgan va ular bashorat qilayotgan baloga yo‘liqmaslik uchun xabarni tarqatishga tushadi. Albatta, matnni yaxshilab o‘qib chiqqan odam, bu ishonishga arzimaydigan narsa ekanligini anglaydi.Birinchidan, imloviy xatolari ko‘p, ikkinchidan gaplarida mantiq yo‘q. “Payg‘ambarlarimiz nabirasi” deganda nimani tushunish mumkin? Qaysi payg‘ambar? Buni yozayotgan odam nechta dinga mansubligi-yu, nechta payg‘ambarga ergashuvchi ekanliginini o‘zidan so‘rash kerak shekilli. Zaynabning qabrini qayerdan topganiga ham hayronsiz. Shifokorlar davololmagan qiz qabristonga borib, u yerda bemalol uxlab ham qolarkan-da?!Matnning shu qismigacha yolg‘on-yashiq bo‘lsa, endi ochiqchasiga qo‘rqitishga o‘tiladi. Boy odam ishonmay, boridan ayrilganmush. Demak bu gapga ishonishingiz shart! Ishonishga majbursiz! Tag‘in siz ham bor-budingizdan ayrilib qolmang! Kambag‘al ishonib ishi yurishganini o‘qigach, sizda sarob umid uyg‘onadi. Dunyoga mashhur magnatlardan so‘rab ko‘ramiz, ular ham o‘tirgan joyida shunday safsatalarni tarqatib, puldor bo‘lib ketishganmikin? Boy bo‘lish uchun aql va mehnat shart emas ekan-ku, mana, siri yozilibdi. “Bunga ishonganlar quvonchga, ishonmaganlar dardga to‘ldi” deya chiqarilgan no‘noq hukm kimlarningdir aqlini shoshirib, to‘g‘rirog‘i aqlidan ayirib, yolg‘on xabarni ko‘proq tarqatishga undamoqda. Har kim o‘z elektron sahifasini o‘zi tasarruf etishga haqli, kelgan xabarni xohlasa o‘chirib tashlaydi, xohlasa har kuni o‘qiydi. Bu qo‘rqituvli shartlar nima degani? Dag‘dag‘a yoxud tazyiqning virtual shaklimi? “Nazariga ilmasa, falokatga uchraydi” deb tahdid qilishga kimning qanday haqi bor? “Onam uzoq yashasin desangiz...” gapi (sharti) hammasidan ham oshib tushdi. Bu xabarni o‘qigan odamning onasida nima ayb? Aybi bolasiga “Internetda qanday xabar kelsa o‘ylab o‘tirmay tarqataver” deb o‘rgatmaganimi? 13 kishiga tarqatsa, 13 kunda yaxshilik kelarmish, tungi soat 3 da telefon bo‘larmish. Bunday aniq-tiniq ssenariyni yozayotgan kim? 13 kundan keyingi hayotni bashorat qilayotgan bu “avliyo” 13 soniyadan keyin o‘zi bu hayotda bor yoki yo‘q bo‘lishi mavxumligini bilarmikin? Uning nayrangiga uchmay, xabarga e’tiborsizlik qilsa baxtini 10 yilga yo‘qotarmish. Mana sizga berilayotgan navbatdagi “kafolat”. Bunday gaplardan keyin aniqki uning buyrug‘ini bajo keltirasiz.Shunday bema’ni xabarlardan yana biri: “Kimki bu xabarni 25 kishiga yuborsa 3 kun ichida mukofotlanadi. Bir inson buni amalda bajarib ish joyida ko‘tarilibdi, Yana bir inson bunga ishonmabdi, sevgani bundan zarar ko‘ribdi, yana biri bu ishni ertaga qilaman debdi va bu ishni bajara olmas holga tushibdi, Allohning ismi zikr qilinyapti tilaging amalga oshishi uchun bo‘lmasa ham insonlarni iymonga chaqirgan holda va boshingizga kulfat, balolar kelmasligi uchun baham ko‘ring. O‘qimasdan oldin ichingizdan o‘tayotgan judayam muhim niyatingizni uch marta qaytaring va pastdagi duoni o‘qing...”.Alhazar, demak, ularning iddaolaricha bu yozishmalarga shunchalik katta ixlos bilan qarashimiz kerak ekanki, xatto “Ertaga jo‘natarman” deb erinish ham falokatni naqdlab qo‘yarkan. Bular “Alloh”, “Payg‘ambar” deb o‘zlarini xudojo‘y qilib ko‘rsatadi-yu, nega 3 kun u yoqda tursin 3 soniyadan keyingi on ham yolg‘iz Allohning iznida ekanini unutib, o‘zicha va’dalar beradi? Bunday g‘oya insonlarga duo o‘rgatish, diniy bilim berishga emas, aksincha diniy qarashlarini pasaytirishga olib keladi. Chunki islomiy duo va ma’lumotlarni tarqatish orqasidan keladigan yaxshilikni kutadi, shu vaqt ichida tasodifan hayotida bir xursandchilik bo‘lsa xo‘p-xo‘p, mabodo hech qanday o‘zgarish sezilmasa, o‘sha duoning kuchiga ishonchi, dinga ixlosi qaytadi, hafsalasi pir bo‘ladi. Bu ishlarning boshida turgan odamlarning ham niyati shu: ishonchni so‘ndirish orqali diniy ixlosni pasaytirish. Afsuski ular ko‘p hollarda maqsadlariga yetmoqdalar. Chunki odamlarning o‘zi tayyor o‘lja bo‘lmoqda.Bir qancha vaqt oldin o‘smirlar orasida tarqalgan “Ko‘k kit” virtual o‘yini o‘z tahdidlari bilan qanchadan qancha yoshlarning umriga zomin bo‘lgandi. Qarang, bu xabarlarda ham ong ostiga ta’sir qilish orqali oshkora zo‘ravonlik turibdi: “Xabarni tarqat, yo‘qsa baxtsizlikka uchraysan”. Ularni yo‘q qilishning eng oson yo‘li esa ishonmaslikdir. Sizga yo‘llangan xabarni aql elagingizdan o‘tkazing, to‘kilmay qolgan qismini tarqatasiz.