Vi. Mavzu. Banklarda kredit operatsiyalarining buxgalteriya

VI. MAVZU. BANKLARDA KREDIT OPERATSIYALARINING BUXGALTERIYA HISOBI

1. Tijorat banklarida kredit operatsiyalarini tashkil qilishning nazariy asoslari

Har qanday iqtisodiy faoliyatdagidek tijorat banklarining faoliyati ham mavjud mablag‘larni eng kam risk asosida joylashtirib, yuqori daromad olish imkoniyatiga ega bo‘lishni ko‘zda tutadi. Bankning an’anaviy va asosiy daromad keltiruvchi yo‘nalishlaridan hisoblangan kreditlash amaliyoti hamda ularni buxgalteriya hisobida aks ettirish tizimi bugungi kundagi banklarning asosiy e’tibor qaratilishi zarur bo‘lgan sohasi hisoblanadi.
Kreditlar bank aktivlari tarkibida asosiy o‘rinni egallaydi. Banklarning kredit operatsiyalari orqali iqtisodiyotda mablag‘larga ehtiyoj sezayotgan sohalar kreditlanadi. Kredit takror ishlab chiqarish jarayonini tezlashtiradi va ijtimoiy ishlab chiqarishning uzluksizligini ta’minlaydi.
Har qanday bank ham o‘zining aktivlarini mukammal tarkibiy tuzilishini shakllantirishdan manfaatdor bo‘ladi va uni shakllantirishda ma’lum bir qiyinchiliklarga duch keladi. Bundan tashqari aktivlarning tarkibiy tuzilishida bankning qaysi mamlakatda faoliyat ko‘rsatishiga qarab ko‘pgina milliy xususiyatlarini ham o‘zida aks ettiradi.
Bank o‘z tabiati jihatidan moliya-kredit tashkiloti bo‘lib, uning uchun kredit operatsiyalari, bank xizmatlarinig bir ko‘rinishi hisoblanib, u boshqa bank operatsiyalari ichida asosiy o‘rin egallaydi.
Banklarda kredit operatsiyalarini rasmiylashtirishda mijozlardan qabul qilingan kredit uchun arizani ro‘yxatga olishdan boshlanadi. Bank mijozlari tomonidan ariza bilan birgalikda kredit olish uchun to‘plangan hujjatlar (kredit paketi) kredit bo‘limiga topshiriladi. Bank tomonidan mijozlarni kreditlashda ularning arizalari mazmunidan kelib chiqib, kreditlash ob’ektlariga ko‘ra, kreditning turlari bo‘yicha kredit hajmini, mazmunini, muddatlarini, kreditlash manbasini va shartlarini kredit siyosatiga muvofiq amalga oshiradilar. Shunga mos ravishda ulardan kredit olish uchun tegishli hujjatlarni talab qiladi.
Kreditlash tijorat banklari tomonidan ajratilgan kreditlarni qaytarishlilik, to‘lovlilik, ta’minlanganlik, muddatlilik va maqsadli foydalanish shartlari bilan amalga oshiriladi.
Tijorat banklari o‘zlari qarzdorlar bilan munosabatlarni tartibga solmoqda, kredit mablag‘laridan yanada samarali foydalanishni ta’minlash, shuningdek, kreditlash ob’ektini aniqlash va kredit yordamida amalga oshiriladigan chora-tadbirlarning samaradorligi bilan bog‘liq barcha masalalarni mustaqil ravishda hal qiladi.
Buxgalteriya hisobi uchun ushbu kredit turini hisobga olish jarayoniga o‘ziga xos xususiyatlarni keltirib chiqaradi. Ya’ni asosiy e’tibor kredit riskini taqsimlash, kredit ta’minotini hisobga olish, kredit va unga hisoblangan foizlarni hisobga olish jarayonida tijorat banklaridan ma’lum yondashuvni talab qiladi.
Kredit bank operatsiyalarining asosiy qismini tashkil qiladi. Kredit operatsiyalarini hisobga olish jarayoni bank mijoziga, kredit turi, ta’minot turi bo‘yicha olib borilishini ko‘rsak bo‘ladi.
Kredit hisobini sintetik va analitik hisobga olish asosida amalga oshiriladi. Sintetik hisob qarz oluvchining mulkchilik shakliga qarab aktiv kredit balans hisobvaraqlarida amalga oshiriladi.
Banklarda kreditlar hisobini tashkil qilishda buxgalteriya hisobida umumqabul qilingan tamoyillardan foydalaniladi, jumladan: buxgalteriya hisobini ikki yoqlama yozuv usuli yuritish; uzluksizlik; xo‘jalik operatsiyalari, aktivlar va passivlarni pulda baholanishi; aniqlik; hisoblash; oldindan ko‘ra bilish (ehtiyotkorlik); mazmunning shakldan ustunligi; ko‘rsatkichlarning qiyoslanuvchanligi; moliyaviy hisobotning betarafligi; hisobot davri daromadlari va xarajatlarining muvofiqligi; aktivlar va majburiyatlarning haqiqiy baholanishi.
Kredit operatsiyalarni hisobga olish uchun kredit hisobvaraqlaridan va balansdan tashqari hisobvaraqlaridan foydalaniladi.
MHXS lariga asosan buxgalteriya hisobida bank tomonidan berilgan kredit amaldagi qiymatida aks ettiriladi va u qarzdorga berilgan pul mablag‘lari summasini ifodalaydi.
Tijorat banklarida kredit operatsiyalarini hisobga olish jarayonini bir necha bosqichga bo‘lish mumkin:

1. 
   Kredit berishdan oldin amalga oshiriladigan jarayon hisobi. Bunda buxgalteriya xodimi kredit operatsiyalarini hisobga olish uchun zarur bo‘lgan hisobvaraqlarni ochadi, kredit berish majburiyatlarini, ta’minotni hisobga oladi.
   
2. 
   Kredit berish jarayoni hisobi. Ushbu jarayonda bank kredit shartnomasida kelishilgan summani mablag‘ oluvchi hisobvarag‘iga o‘tkazib beradi, kredit shartnomasi shartlarini, muddatli majburiyatnomalarni hisobga oladi.
   
3. 
   Kreditni qaytarish jarayoni hisobi. Bunda berilgan kredit bo‘yicha foizlar hisoblanadi va undiriladi, kredit qaytariladi, muddatli majburiyatnomalar hisobdan chiqariladi, yaxshi kreditlar bo‘yicha zaxiralar yaratiladi va hisobga olinadi, to‘liq qoplangan kreditlar bo‘yicha ta’minot hisobdan chiqariladi.
   
4. 
   Muammoli kreditlarni qaytarish jarayoni hisobi. Ushbu jarayonda bankda muammoli kreditlar bo‘yicha zaxiralar yaratiladi va hisobga olinadi, foiz o‘stirmaslik maqomi berilgan kreditlar bo‘yicha foizlar hisob-kitob qilinadi va hisobga olinadi, sud jarayonidagi kreditlar hisobi olib boriladi va hokazo.
   

Tijorat banklari 2021 yil 1 yanvardan boshlab, MHXS asosida buxgalteriya hisobi yuritilishini tashkil etishi va 2021 yil yakunlaridan boshlab moliyaviy hisobotni MHXS asosida tayyorlashi¹⁷ belgilanganligi banklar MHXSlarini amalga oshirayotgan bank operatsiyalarini, aktivlari, majburiyatlari, kapitali, daromadi va xarajatlarini MHXSlari asosida hisobga olishga tayyorgarlik ko‘rishini talab qiladi.
MHXS ning joriy qilinishi buxgalterlardan professional muloxaza yuritishni va buxgalteriya hisobi ob’ektlarini hisobga olishda hisob siyosatining ahamiyatini yanada oshiradi. Tijorat banklarida moliyaviy vositalar tarkibiga kiruvchi kreditlarni buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotda to‘g‘ri aks ettirish masalasi o‘z dolzarbligini xech qachon yo‘qotmaydi.
Ushbu jadvaldan ko‘rinib turibdiki moliyaviy vositalar ikkala standartda ham 4 ta guruh bo‘yicha tasniflangan. 39-sonli MHXS da asosiy e’tibor aktivning amal qilish muddati va maqsadga qaratilgan. 9-sonli MHXS da esa moliyaviy natijaga ta’sir etishiga e’tibor qaratilgan. Kreditlar 39-sonli MHXS da alohida tasniflangan bo‘lsa, 9-sonli MHXS da amortizatsiyalanadigan qiymat yoki foyda yoki zararlar tarkibida haqiqiy qiymatda

baholanuvchi moliyaviy aktiv sifatida qaraladi. Bu holatlarni alohida ko‘rib chiqamiz.

10.1-rasm. 9-sonli MHXS bo‘yicha kreditning tasniflanishi²¹

10.1-rasmdan ko‘rinib turibdiki 9-sonli MHXS ga muvofiq, kreditni amortizatsiyalangan qiymat bo‘yicha tasniflash uchun 2 ta sinovdan o‘tkazish kerak:

1. 
   Biznes modeli testi.
   

Biznes modelning maqsadi shartnomada ko‘zda tutilgan pul oqimlarini to‘plash uchun moliyaviy aktivni ushlab turishdir (ya’ni spekulyatsiya qilish uchun emas).
Bank odatda kreditni berganda odatiy maqsadi bu kreditlarning qaytarilishini hamda daromad olishni nazarda tutadi, bank ushbu kreditni sotmasa unda ushbu mezon bajariladi.
Ammo bu holda bank ushbu testni ko‘rib chiqmasdan, ikkinchi testga ko‘proq e’tibor qaratishi lozim.

2. 
   Pul oqimi xususiyatlarini tekshirish (SPPI testi, SPPI - solely the payments of principal and interest - faqat asosiy qarzni va foizlarni to‘lash).
   

Shartnoma shartlariga ko‘ra moliyaviy aktiv bo‘yicha pul oqimlarini keltirib chiqaradi (shartnomada kelishilgan sanalar bo‘yicha), ular faqat qarzning asosiy summasini va to‘lanmagan asosiy summa uchun foizlardan iborat to‘lovlarni anglatadi. Bu SPPI testidir.
Agar kredit ikkala shartga javob bersa, unda bank uni amortizatsiyalanadigan qiymat bo‘yicha tasniflashi mumkin (AMC, “Amortized sost”). Bunda samarali foiz stavkalari jadvalini tuzib va ushbu jadvalga muvofiq kredit muddati davomida asosiy qarzni to‘lashni va foizlarni tan olish mumkin.
Agar kredit ushbu mezonlarga javob bermasa-chi? Bu holda, amortizatsiyalanadigan qiymat bo‘lmaydi, lekin kreditni foyda yoki zarar orqali haqiqiy qiymat bo‘yicha tasniflash mumkin (FVTPL).
Bu qo‘shimcha vazifalarni va mutlaqo boshqa hisobni anglatadi, chunki har bir hisobot sanasida bunday kreditning haqiqiy qiymatini aniqlash kerak bo‘ladi, bu avtomatik ravishda bajariladigan jarayon emas va juda qiyin vazifa bo‘lishi mumkin.
Bank kredit berish uchun jalb qilingan barcha mablag‘larni va o‘z mablag‘larini ishlatishi mumkin. Mablag‘lar qoldig‘i bankning kredit potentsialini ifodalab, kredit berish uchun ishlatiladi. Bank foyda ko‘rib ishlashi uchun o‘z kredit potentsialidan samarali foydalanishi lozim, bu esa zamonaviy sharoitlarda juda qiyin masala hisoblanadi.
Bank va qarzdor o‘zaro munosabatlari shartnoma asoslangan asosida tuzilishini anglatib, ikkala tomon ham teng huquqli va o‘z maqsadlariga holda ularni mujassamlashtirib faoliyat ko‘rsatadilar. Qarzdor kredit olish uchun o‘ziga munosib bankni tanlashi va bir yo‘la turli banklar kreditlaridan foydalanishi mumkin. Bank ham o‘z navbatida mijozlarni tanlash huquqiga ega va unga kredit berishda o‘zlariga muhim va foydali deb topgan shartlarni qo‘yishi mumkin.
Kreditlashni tashkil etish kredit munosabatlarining ikki sub’ekti - bank va qarz oluvchining o‘zaro majburiyatlari hamda manfaatlarini uyg‘unlashtirishni nazarda tutadi. Kreditor sifatida banklarning olib boradigan faoliyati ular uchun me’yoriy bo‘lgan hujjat kredit siyosatida o‘z aksini topadi. Tijorat banklari kredit siyosatini mustaqil tuzadilar. Har bir bank siyosiy, iqtisodiy, tashkiliy va boshqa jihatlarni hisobga olgan holda, o‘z kredit siyosatini shakllantirishi bank kreditlash faoliyatining muhim tomoni hisoblanadi. Tijorat bankining kredit siyosati kreditlarni boshqarishning asosi hisoblanadi.
Xozirgi kunda xar bir tijorat banki o‘zining kredit siyosatini ishlab chiqib, kredit munosabatlarini ushbu siyosat orqali yuritadilar Markaziy bank esa kreditlash bo‘yicha umumiy ko‘rsatmalar beradi.
Kredit operatsiyalarni hisobga olish uchun kredit hisobvaraqlaridan va balansdan tashqari hisobvaraqlaridan foydalaniladi.
Tijorat banklarida kreditlarni hisobga olish uchun O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2004 yil 13 avgust 773–17–son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining 2004 yil 17 iyuldagi № 578 qarori bilan tasdiqlangan va 17–30–son o‘zgartirish va qo‘shimchalar bilan birga «O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarida buxgalteriya hisobi hisobvaraqlari rejasi»da keltirilgan hisobvaraqlardan foydalaniladi. Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan bank operatsiyalarini hisobga olish bo‘yicha chiqarilgan me’yoriy hujjatlar asosida olib boriladi.
Xorijiy valyutada berilgan kreditlarni hisobga olish uchun quyidagi balans hisobvaraqlaridan foydalaniladi:

1. 
   qisqa muddatli kreditlar uchun:
   

11900 O‘zRMBga berilgan qisqa muddatli kreditlar 12100 Boshqa banklarga berilgan qisqa muddatli kreditlar 12300 Hukumatga berilgan qisqa muddatli kreditlar
12400 Byudjet tashkilotlariga berilgan qisqa muddatli kreditlar 12500 Jismoniy shaxslarga berilgan qisqa muddatli kreditlar
12600 Yakka tartibdagi tadbirkorlarga berilgan qisqa muddatli kreditlar

12700 Davlat korxona, tashkilot va muassasalariga berilgan qisqa muddatli kreditlar 12800 Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash davlat jamg‘armasi
ko‘magida berilgan qisqa muddatli kreditlar
12900 Chet el kapitali ishtirokidagi korxonalarga berilgan qisqa muddatli kreditlar 13000 Nodavlat notijorat tashkilotlariga berilgan qisqa muddatli kreditlar
13100 Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga berilgan qisqa muddatli kreditlar
13200 Bank bo‘lmagan moliyaviy muassasalarga berilgan qisqa muddatli kreditlar 13300 Davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini
etishtirish uchun berilgan qisqa muddatli kreditlar

2. 
   uzoq muddatli kreditlar uchun:
   

14300 Davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini etishtirish uchun berilgan uzoq muddatli kreditlar
14400 Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash davlat jamg‘armasi ko‘magida berilgan uzoq muddatli kreditlar
14500 Boshqa banklarga berilgan uzoq muddatli kreditlar 14700 Hukumatga berilgan uzoq muddatli kreditlar
14800 Byudjet tashkilotlariga berilgan uzoq muddatli kreditlar 14900 Jismoniy shaxslarga berilgan uzoq muddatli kreditlar
15000 Yakka tartibdagi tadbirkorlarga berilgan uzoq muddatli kreditlar
15100 Davlat korxonalari, tashkilotlari va muassasalariga berilgan uzoq muddatli kreditlar
15200 Nodavlat notijorat tashkilotlariga berilgan uzoq muddatli kreditlar
15400 Bank bo‘lmagan moliyaviy muassasalarga berilgan uzoq muddatli kreditlar 15500 Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga berilgan uzoq muddatli
kreditlar.
Qisqa muddatli kreditlarni hisobga oluvchi hisobvaraqlar 01, 05, 09 va 99 raqami bilan tugagan ikkinchi tartibli hisobvaraqlarni o‘z ichiga oladi. Masalan:
13101 - Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga berilgan qisqa muddatli kreditlar
13105 - Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga berilgan muddati o‘tgan kreditlar
13109 - Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga berilgan shartlari qayta ko‘rib chiqilgan qisqa muddatli kreditlar
13199 - Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga uchun berilgan qisqa muddatli kreditlar bo‘yicha ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplash zahirasi (kontr-aktiv)
Shu bilan kredit maqsadiga qarab boshqa ikkinchi tartibli hisobvaraqlar ham ochilishi mumkin. Masalan:
13104 Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga yoqilg‘i xom ashyosini import qilish uchun berilgan qisqa muddatli kreditlar
13109 Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga berilgan shartlari qayta ko‘rib chiqilgan qisqa muddatli kreditlar
13121 Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga maxsus dasturlar bo‘yicha berilgan qisqa muddatli kreditlar
Xuddi shunday tartibda uzoq muddtli kreditlar xam 01, 05 va 99 raqami bilan tugagan ikkinchi tartibli hisobvaraqlarni o‘z ichiga oladi. Masalan:
15501 - Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga berilgan uzoq muddatli kreditlar
15505 - Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga berilgan shartlari qayta ko‘rib chiqilgan uzoq muddatli kreditlar
15599 - Xususiy korxonalar, xo‘jalik shirkatlari va jamiyatlarga berilgan uzoq muddatli kreditlar bo‘yicha ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplash zahirasi (kontr-aktiv)
Ushbu hisobvaraqlarda bank tomonidan berilgan kredit amaldagi qiymatida aks ettiriladi va u qarzdorga berilgan pul mablag‘lari summasini ifodalaydi.
Kredit operatsiyalarini hisobga olishda balansdan tashqari hisobvaraqlardan ham foydalaniladi.
Tijorat banklari tomonidan berilayotgan va olinayotgan kreditlar bo‘yicha majburiyatlar balansdan tashqari hisobvaraqlarda hisobga olinadi
91800 - Bankning kredit va lizing majburiyatlari 91809 - Bankning kredit va lizing berish majburiyati 91816 - Bankning kredit va lizing olish majburiyati
96351 - Bankning kredit berish majburiyati bo‘yicha kontr-hisobvaraq
Tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar bo‘yicha garov sifatida olingan qimmatli qog‘ozlar, mulklar va mulkiy huquq(talab)lar balansdan tashqari hisobvaraqlarda hisobga olinadi
94500 - Garov sifatidagi qimmatli qog‘ozlar, mulklar va mulkiy huquq(talab)lar 94501 - Garov sifatida olingan qimmatli qog‘ozlar
94502 - Garov sifatida olingan mulklar va mulkiy huquq(talab)lar 94503 - Garov sifatida olingan kafolat va kafilliklar
94504 - Olingan kreditlar va lizinglar bo‘yicha garov sifatida berilgan qimmatli qog‘ozlar 96381 - Garov sifatida olingan qimmatli qog‘ozlar, mulklar va mulkiy huquq(talab)lar
bo‘yicha kontr-hisobvaraq
Tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar bo‘yicha garov sifatida olingan qimmatli qog‘ozlar, mulklar va mulkiy huquq(talab)lar bo‘yicha hujjatlar balansdan tashqari hisobvaraqlarda hisobga olinadi
93600 - Saqlanayotgan qimmatli qog‘ozlar va boshqa qimmatbaho buyumlar 93609 - Saqlanayotgan qimmatbaho buyumlar
96379 - Saqlanayotgan qimmatli qog‘ozlar va boshqa qimmatbaho buyumlar bo‘yicha kontr-hisobvaraq
Tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar bo‘yicha qarzdorlarning kredit va lizing majburiyatlari balansdan tashqari hisobvaraqlarda hisobga olinadi
91900 - Qarzdorlarning kredit va lizing majburiyatlari
91901 - Qarzdorlarning qisqa mudatli kreditlar bo‘yicha majburiyatlari
91905 - Qarzdorlarning uzoq muddatli kreditlar va lizinglar bo‘yicha majburiyatlari 91907 - Qarzdorlarning Hukumatdan olingan uzoq muddatli kreditlari va lizinglar
bo‘yicha majburiyatlari
96345 - Qarzdorlarning qisqa muddatli kreditlar bo‘yicha majburiyatlari kontr- hisobvarag‘i
96349 - Qarzdorlarning uzoq muddatli kreditlar va lizinglar bo‘yicha majburiyatlari kontr-hisobvarag‘i
Tijorat banklarida berilgan kreditlar buxgalteriya hisobining maqsadi hisob tizimi va foydalanuvchilar uchun bankning kredit faoliyati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni tan olish, o‘lchash, ularni jamlash va ularni aniq etkazib berishdir.
Xalqaro kredit liniyalar bo‘yicha mijozlarni kreditlash uchun jalb qilingan kreditlarni hisobga olish uchun quyidagi hisobvaraqlardan foydalaniladi:
10501 Boshqa banklardagi vakillik hisobvaraqlari - Nostro; 17101 - Valyuta pozitsiyasi hisobvaraqlari;
21600 - Olingan qisqa muddatli kreditlar 22000 - Olingan uzoq muddatli kreditlar
22410- Olingan kreditlar bo‘yicha hisoblangan foizlar;
22476 - Shartnomaga ko‘ra to‘lash uchun hisoblab yozilgan, biroq muddatida to‘lanmagan foizlar;
29801- Mijozlar bilan hisob-kitoblar;
29806- To‘lash uchun hisoblangan boshqa foizsiz xarajatlar; 53100 - Qisqa muddatli kreditlar bo‘yicha foizli xarajatlar 54100 - Uzoq muddatli kreditlar bo‘yicha foizli xarajatlar 55134 - Kreditlar bo‘yicha vositachilik xarajatlari
55138 - Kredit majburiyatlari bo‘yicha xarajatlari 91816 - Bankning kredit va lizing olish majburiyati;
96358 - Bankning kredit va lizing olish majburiyati bo‘yicha kontr-hisobvaraq; 19925- Oldindan to‘langan xarajatlar;
19929 - Boshqa muddati uzaytirilgan xarajatlar

1. Tijorat banklarida kreditlarni berishni buxgalteriya hisobida aks ettirish

Berilgan kreditlarning iqtisodiyotda o‘z samarasini berishi, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar va jismoniy shaxslarning pul mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojini qondirishi, shu bilan birganlikda banklarga o‘z vaqtida qaytarilishi mablag‘lar xarakatini tezlashtiradi, bankning mijozlar oldidagi majburiyatlarini bajarish imkonini beradi, bank likvidligini ta’minlaydi, kredit riskini kamaytirish imkonini beradi.
Daromad olish maqsadida joylashtirilgan resurslar, ular bo‘yicha yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan risklarni hisobga olish, kreditlashni yangi biznes jarayonlari asosida tashkil etilish hisobini yuritish, moliyaviy hisobotda aks ettirish, boshqaruv qarorlarini qabul qilishda moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari asosida moliyaviy aktiv hisoblangan kreditlarni hisobga olishni to‘g‘ri tashkil etish dolzarb hisoblanadi.
Buxgalteriya hisobiga oid me’yoriy hujjatlar va buxgalteriya hisobi standartlari moliyaviy hisobotlarda moliyaviy aktivlarning qadrsizlanishi va kreditlar bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlar bo‘yicha zaxiralarni hisobga olish orqali kredit riskini aks ettirishni talab etadi. Kreditlar bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlar bo‘yicha zaxiralarning ko‘payishi daromadga ta’sir qo‘rsatadi va shu tariqa kapitalni kamaytiradi.
Bunda bir martalik va kredit liniyasidan foydalanilgan holda kredit operatsiyalari hisobga olinadi.Kredit olish uchun bankda xar bir kredit bo‘yicha alohida kredit hisobvarag‘i ochiladi. Mijoz kredit olish uchun bankga belgilangan tartibda hujjatlar paketini rasmiylashtirilib topshiradi. Kredit komissiyasining qaroriga ko‘ra kredit berish lozim deb topilsa bank va kredit oluvchi o‘rtasida kredit shartnomasi tuziladi. Kredit shartnomasida kreditning nima maqsadda olinishi, muddati, summasi, qaytarilish tartibi, kredit uchun to‘lovlar, tomonlarning majburiyatlari, javobgarligi, boshqa shartlar ko‘rsatiladi.
Kredit bo‘limining farmoyishiga ko‘ra, hisob operatsion bo‘limida kredit oluvchi korxonaga kredit hisob varag‘i ochiladi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning mulkchilik shakliga qarab, tegishli balans hisobvarag‘i bo‘yicha kredit hisobvarag‘i ochiladi. Masalan: fermer xo‘jaliklariga kredit berish uchun 13101 balans hisobvarag‘i bo‘yicha kredit hisobvarag‘i ochiladi. Kredit hisobvarag‘i ham 20 ta razryaddan iborat bo‘lib, uning ichida kredit olmokchi bo‘lgan fermer xo‘jaligining xos raqami (unikal kodi) bo‘lishi lozim. Masalan, mijozga berilgan unikal kod 04952452 bo‘lsa AQSh dollarida berilgan kreditni hisobga olish uchun qarz oluvchi fermer xo‘jaligi ekanligini hisobga olgan holda quyidagi hisobvaraq ochiladi.
13101840K04952452001
Bu hisobvaraqda bank tomonidan fermer xo‘jaliklariga berilgan qisqa muddatli kreditlarning hisobi yuritiladi. Hisobraqamning debetida xususiy korxonalarga berilgan kreditlarning summasi aks ettiriladi. Hisobraqamning kreditida esa qarzdorlar tomonidan qaytarilgan kreditlarning summasi aks ettiriladi. Bu hisobvaraq bo‘yicha analitik hisob xar bir qarzdor va kreditlarning turlari bo‘yicha alohida shaxsiy hisobvaraqlarda olib boriladi.
Bank tomonidan berilgan kredit amaldagi qiymatida aks ettiriladi va u qarzdorga berilgan pul mablag‘lari summasini ifodalaydi. Bank tomonidan qisqa va uzoq muddatli kredit berilganda quyidagi buxgalteriya o‘tkazmasi amalga oshiriladi:
Qisqa muddatli kredit operatsiyalari bo‘yicha Debet 11901-13301 (tegishli kredit hisobvarag‘i)
Kredit 10301 - “Markaziy bankdagi vakillik hisobvarag‘i – Nostro” (agar mablag‘ oluvchiga boshqa tijorat banki tomonidan xizmat ko‘rsatilsa), yoki Kredit – mablag‘ oluvchining talab qilib olunguncha depozit hisobvarag‘i (agar mablag‘ oluvchiga mazkur bankda xizmat ko‘rsatilsa) yoki
Kredit – 10100 – “Kassadagi naqd pul va boshqa to‘lov hujjatlari” (kredit naqd pulda berilganda).
Uzoq muddatli kredit operatsiyalari bo‘yicha Debet 14301-15501 (tegishli kredit hisobvarag‘i)
Kredit 10301 - “Markaziy bankdagi vakillik hisobvarag‘i – Nostro” (agar mablag‘ oluvchiga boshqa tijorat banki tomonidan xizmat ko‘rsatilsa), yoki Kredit – mablag‘ oluvchining talab qilib olunguncha depozit hisobvarag‘i (agar mablag‘ oluvchiga mazkur bankda xizmat ko‘rsatilsa) yoki
Kredit – 10100 – “Kassadagi naqd pul va boshqa to‘lov hujjatlari” (kredit naqd pulda berilganda).
Ushbu buxgalteriya o‘tkazmasi berilmasdan oldin ta’minot balansdan tashqari hisobvaraqlarda hisobga olinadi:
Debet 94501- Garov sifatida olingan qimmatli qog‘ozlar
Debet 94502- Garov sifatida olingan mulklar va mulkiy huquq(talab)lar Debet 94503- Garov sifatida olingan kafolat va kafilliklar
Kredit 96381 Garov sifatidagi qimmatli qog‘ozlar, mulklar va mulkiy huquq(talab)lar bo‘yicha kontr-hisobvaraq
Bunda kafillik, qimmatli qog‘ozlar, mulklar va mulkiy huquqlar to‘liq summada hisobga olinadi.Tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar bo‘yicha garov sifatida olingan qimmatli qog‘ozlar, mulklar va mulkiy huquq(talab)lar bo‘yicha hujjatlar balansdan tashqari hisobvaraqlarda hisobga olinadi (shartli 1 so‘m qiymatida)
Debet 93609 - Saqlanayotgan qimmatbaho buyumlar
Kredit 96379 - Saqlanayotgan qimmatli qog‘ozlar va boshqa qimmatbaho buyumlar bo‘yicha kontr-hisobvaraq
Shu bilan birgalikda berilgan qisqa muddatli kredit summasi balansdan tashqari hisobvaraqda quyidagicha hisobga olinadi:
Debet –91901 - Qarzdorlarning qisqa mudatli kreditlar bo‘yicha majburiyatlari
Kredit – 96345 - Qarzdorlarning qisqa muddatli kreditlar bo‘yicha majburiyatlari kontr- hisobvarag‘i
Shu bilan birgalikda berilgan uzoq muddatli kredit summasi balansdan tashqari hisobvaraqda quyidagicha hisobga olinadi:
Debet – 91905 - Qarzdorlarning uzoq muddatli kreditlar va lizinglar bo‘yicha majburiyatlari
Kredit – 96349 - Qarzdorlarning uzoq muddatli kreditlar va lizinglar bo‘yicha majburiyatlari kontr-hisobvarag‘i

2. Banklarda kreditlarning qaytarilishi va ular bo‘yicha foizlar hisobi

Tijorat banklari mijoz bilan tuzilgan kredit shartnomasi va kreditni qaytarish grafigiga asosan berilgan kreditlarni qaytarish operatsiyalarini amalga oshiradi. Bank tomonidan qisqa va uzoq muddatli kredit berilganda quyidagi buxgalteriya o‘tkazmasi amalga oshiriladi:
Qisqa muddatli kreditlarni qaytarilishi qarz oluvchining asosiy, shuningdek ikkilamchi talab qilib olinguncha depozit hisobvaraqlaridan quyidagi buxgalteriya o‘tkazmasi orqali amalga oshiriladi:
Debet - Qarz oluvchining talab qilib olunguncha depozit hisobvarag‘i Kredit – 11900-13300 (tegishli kredit hisobvarag‘i)
Agar kredit kafolat beruvchi (kafil) tomonidan qaytarilsa, quyidagi buxgalteriya o‘tkazmasi amalga oshiriladi:
Debet – Kafolat beruvchi (kafil) talab qilib olinguncha depozit hisobvarag‘i, yoki 10301
– Markaziy bankdagi vakillik hisobvarag‘i – Nostro Kredit – 11900-13300 (tegishli kredit hisobvarag‘i)
Shu bilan birgalikda qaytarilgan kredit summasi balansdan tashqari hisobvaraqda quyidagicha hisobga olinadi:
Debet –96345 - Qarzdorlarning qisqa muddatli kreditlar bo‘yicha majburiyatlari kontr- hisobvarag‘i
Kredit – 91901 - Qarzdorlarning qisqa mudatli kreditlar bo‘yicha majburiyatlari
Uzoq muddatli kreditlarni qaytarilishi qarz oluvchining asosiy, shuningdek ikkilamchi talab qilib olinguncha depozit hisobvaraqlaridan quyidagi buxgalteriya o‘tkazmasi orqali amalga oshiriladi:
Debet- Qarz oluvchining talab qilib olunguncha depozit hisobvarag‘i Kredit – 14300-15500 (tegishli kredit hisobvarag‘i)
Agar kredit kafolat beruvchi (kafil) tomonidan qaytarilsa, quyidagi buxgalteriya o‘tkazmasi amalga oshiriladi:
Debet – Kafolat beruvchi (kafil) talab qilib olinguncha depozit hisobvarag‘i, yoki 10301

• 
  Markaziy bankdagi vakillik hisobvarag‘i – Nostro Kredit – 14300-15500 (tegishli kredit hisobvarag‘i)
  

Jismoniy shaxslar tomonidan olingan kreditlar naqd pulda qaytarilishi mumkin:
Bunda quyidagi buxgalteriya provodkasi keltiriladi:
Debet – 10100 – “Kassadagi naqd pul va boshqa to‘lov hujjatlari”
Kredit 12500 Jismoniy shaxslarga berilgan qisqa muddatli kreditlar; 14900 Jismoniy shaxslarga berilgan uzoq muddatli kreditlar
Shu bilan birgalikda qaytarilgan kredit summasi balansdan tashqari hisobvaraqda quyidagicha hisobga olinadi:
Debet – 96349 - Qarzdorlarning uzoq muddatli kreditlar va lizinglar bo‘yicha majburiyatlari kontr-hisobvarag‘i
Kredit – 91905 - Qarzdorlarning uzoq muddatli kreditlar va lizinglar bo‘yicha majburiyatlari
Kredit va hisoblangan foiz to‘liq qaytarilganda ta’minot balansdan tashqari hisobvaraqlardan hisobdan chiqariladi:
Debet 96381 Garov sifatidagi qimmatli qog‘ozlar, mulklar va mulkiy huquq(talab)lar bo‘yicha kontr-hisobvaraq
Kredit 94501- Garov sifatida olingan qimmatli qog‘ozlar
Kredit 94502- Garov sifatida olingan mulklar va mulkiy huquq(talab)lar Kredit 94503- Garov sifatida olingan kafolat va kafilliklar
Tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar bo‘yicha garov sifatida olingan qimmatli qog‘ozlar, mulklar va mulkiy huquq(talab)lar bo‘yicha hujjatlar balansdan tashqari hisobvaraqlardan hisobdan chiqariladi
Debet 96379 - Saqlanayotgan qimmatli qog‘ozlar va boshqa qimmatbaho buyumlar bo‘yicha kontr-hisobvaraq
Kredit 93609 - Saqlanayotgan qimmatbaho buyumlar
Kreditlar bo‘yicha foizlar buxgalteriya hisobining hisoblab yozish usuli bo‘yicha tan olinadi.
Jumada hisoblab yoziladigan foizni hisoblashda odatda hisob-kitobga juma, shanba va yakshanbada foizlarni hisoblab yozish uchun 3 kun olinishi lozim.
Agar joriy oy juma yoki shanbada tugaydigan bo‘lsa, unda hisoblab yozish tegishlicha bir kun yoki ikki kun uchun amalga oshiriladi. Hafta oxirida qoladigan kun (kunlar) navbatdagi oyning birinchi ish kunida hisoblab yoziladi. Agar joriy kun shanbada tugasa, unda oydagi eng oxirgi hisoblab yozish jumada ikki kun (juma va shanba) uchun aks ettiriladi. So‘ngra, keyingi dushanbada hisoblab yozish navbatdagi ikki kun - yakshanba va dushunba uchun amalga oshiriladi. Bayram kunlariga nisbatan ham xuddi shunday jarayon qo‘llanadi.
Kredit bo‘yicha foizlarning kelib tushishi quyidagi buxgalteriya o‘tkazmasi bilan aks ettiriladi:
Debet 10101 “Aylanma kassadagi naqd pullar” yoki bankning vakillik hisobvarag‘i yoxud mijozning hisobvarag‘i;
Kredit 16309 “Kreditlar bo‘yicha olinishi lozim bo‘lgan chun hisoblangan foizlar”.
Agar mijoz oy yakunlanishiga qadar kreditni qisman so‘ndirsa, unda bank asosiy qarz summasining haqiqatda so‘ndirilmagan qismiga foizlarni hisoblab yozishi lozim.
Agar mijoz so‘ndirish muddati kelgunga qadar kreditni to‘liq so‘ndirsa, unda bank kredit bo‘yicha foizlarni haqiqatda foydalanilgan kunlar uchun hisoblab yozishi lozim.
Hisoblangan lekin shartnoma bo‘yicha o‘z vaqtida to‘lanmagan kreditning foizi 16377 “Shartnoma bo‘yicha olish uchun hisoblab yozilgan, biroq muddatida to‘lanmagan olinishi lozim bo‘lgan foizlar” hisobvarag‘ida aks ettiriladi:
Debet 16377 “Shartnoma bo‘yicha olish uchun hisoblab yozilgan, biroq muddatida to‘lanmagan olinishi lozim bo‘lgan foizlar”
Kredit 16309 “Kreditlar bo‘yicha olinishi lozim bo‘lgan chun hisoblangan foizlar”.
Ushbu buxgalteriya o‘tkazmasi bilan birga o‘z vaqtida to‘lanmagan foizlar summasi bo‘yicha memorial order K-2 ga joylashtiriladi.
Debet 90963 - Muddatida to‘lanmagan hisob-kitob hujjatlari
Kredit 96321 - Muddatida to‘lanmagan hisob-kitob hujjatlari bo‘yicha kontr-hisobvaraq Kredit bo‘yicha foizlarning kelib tushishi K-2 dan chiqarilib to‘lov quyidagi buxgalteriya
o‘tkazmasi bilan aks ettiriladi:
Debet 10101 “Aylanma kassadagi naqd pullar” yoki bankning vakillik hisobvarag‘i yoxud mijozning hisobvarag‘i;
Kredit 16377 “Shartnoma bo‘yicha olish uchun hisoblab yozilgan, biroq muddatida to‘lanmagan olinishi lozim bo‘lgan foizlar”

3. Kreditlar bo‘yicha foiz o‘stirmaslik maqomiga o‘tkazish va foizlarni o‘stirish maqomini tiklash operatsiyalar hisobi

O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Foizlarni o‘stirmaslik to‘g‘risida”gi 1304- sonli Nizomi (2004 yil 24 yanvar) tijorat banklarining kreditlari bo‘yicha foizlarni Moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlariga muvofiq o‘stirmaslik tartibini belgilaydi.
Foiz o‘stirmaslik – hisoblangan foiz daromadini to‘liq olish ehtimoli mutlaqo qolmagan, yoki qarzning asosiy summasini to‘liq olish mumkin bo‘lmagan taqdirda, aktivga hisoblash usulini qullash to‘xtatiladi.
Banklar kreditlar bo‘yicha foizlarni hisoblab borishni qo‘yidagi hollarda to‘xtatadi: kreditlar Markaziy bank normativ hujjatlariga muvofiq qoniqarsiz, shubhali va umidsiz
turlarga tasniflanganda;
kredit MHXS ga muvofiq qadrsizlanganda;
asosiy summani qaytarish yoki uning foizini to‘lash muddati 60 kun va undan ortiq muddatga kechiktirilgan holda (qaytarish muddati bir yilgacha bo‘lgan foizli kreditlar bo‘yicha);
asosiy summani qaytarish yoki uning foizini to‘lash muddati 90 kun va undan ortiq muddatga kechiktirilgan holda (qaytarish muddati bir yildan ko‘p bo‘lgan foizli kreditlar bo‘yicha)
Aktivlarga “o‘stirmaslik” maqomini bergan paytdan boshlab, banklar quyidagilarni amalga oshirishlari lozim:
foizli daromadlarni balans hisobvaraqlarida hisoblash to‘xtatiladi;
barcha hisoblangan, lekin olinmagan foizli daromadlar balans hisobvaraqlaridan ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlariga o‘tkazilishi lozim va aktivga «o‘stirmaslik» maqomi berilgandan so‘ng keyingi foizlar hisoblanishi ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlarida amalga oshiriladi;
ushbu aktivlar bo‘yicha barcha keyingi to‘lovlar birinchi navbatda, hisoblangan, lekin olinmagan foizli daromadlarni, keyin esa kreditning asosiy summasini qoplashga yo‘naltiriladi.
Hisoblangan foizli daromadlarni ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlariga o‘tkazilishi quyidagi buxgalteriya o‘tkazmalari orqali amalga oshiriladi:
Dt Tegishli foizli daromadlar hisobvaraqlari
Kt 16309 - Kreditlar bo‘yicha olinishi lozim bo‘lgan chun hisoblangan foizlar; 16377 - Shartnoma bo‘yicha olish uchun hisoblab yozilgan, biroq muddatida to‘lanmagan olinishi lozim bo‘lgan foizlar
Balansdan tashqari hisobvaraqlarda hisoblangan foizlar quyidagicha hisobga olinadi:
Dt 91501- Berilgan kreditlar va lizinglar bo‘yicha hisoblangan foizlar; 91503- Berilgan kreditlar va lizinglar bo‘yicha muddati uzaytirilgan foizlar
Kt 96335 - Aktivlar bo‘yicha foizlar va vositachilik haqlari kontr-hisobvarag‘i
Banklar o‘stirmaslik maqomidagi aktivlar bo‘yicha foizlar hisoblashni faqat ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlarda amalga oshiradilar. Banklar olinishi lozim bo‘lgan foizlar summasini ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlariga kirishlari va keyin foizlar hisoblashni o‘rnatilgan tartibda shartnomaga muvofiq davom ettirishlari lozim.
Aktivlarga «o‘stirmaslik» maqomini berilishi, qarzdorlarni ushbu qarzlar bo‘yicha hisoblangan foizlarni, shuningdek, ularga «o‘stirmaslik» maqomi berilgandan keyin ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlarida hisoblangan foizlarni to‘lash majburiyatidan ozod etmaydi.
Muddati o‘tgan foizlarni kapitalizatsiyalash orqali asosiy qarz summasiga qo‘shib hisoblashga yo‘l quyilmaydi.
Kreditlarni o‘stirish maqomiga tiklash to‘g‘risidagi qaror faqat qarz oluvchining moliyaviy holatini baholash va uning normal ish sharoitlarida qarzni to‘la qaytarish istagidan va qobiliyati mavjud bo‘lganda qabul qilinishi mumkin.
Mazkur qarorni qabul qilish omillaridan biri ma’lum davr davomida, ya’ni bankka foizlar va asosiy qarz bo‘yicha muddati utgan qarzdorliklar to‘langanidan keyin, ma’lum davr davomida, ya’ni mijoz yoki emitent kamida 90 kun mobaynida o‘z vaqtida va qaytarish jadvaliga muvofiq bank foydasiga to‘lovlarni amalga oshirishni davom ettirish orqali talablarni qoniqarli bajarilishidir.
Agar qarz oluvchi yoki emitent o‘stirmaslik maqomida bo‘lgan yoki ushbu maqom beriladigan darajada tasniflangan yoki boshqa aktivlarga ega bo‘lsa, bu holat mazkur aktivning o‘stirmaslik maqomida qolishi uchun etarli dalil bo‘lib hisoblanadi.
Bank kredit qo‘mitasi o‘stirmaslik maqomida bo‘lgan barcha foizli kreditlar bo‘yicha o‘stirish maqomini tiklashni tasdiqlaydi. Ushbu qaror yozma shaklda rasmiylashtirilishi lozim. Balansdan tashqari hisobvaraqlarda hisoblangan foizlar quyidagicha hisobdan chiqariladi:
Dt 96335 - Aktivlar bo‘yicha foizlar va vositachilik haqlari kontr-hisobvarag‘i
Kt 91501- Berilgan kreditlar va lizinglar bo‘yicha hisoblangan foizlar; 91503- Berilgan kreditlar va lizinglar bo‘yicha muddati uzaytirilgan foizlar
Ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlariga o‘tkazilgan va yozilgan muddati o‘tgan foizli daromadlar tushganda, balans hisobotida hamda daromadlar va zararlar to‘g‘risidagi hisobotda quyidagi buxgalterlik o‘tkazma amalga oshiriladi:
Dt 10101 “Aylanma kassaning kassa naqd puli” yoki mijozning depozit hisobvarag‘i Kt 40000-45094 “Foiz daromadlari”

4. Tijorat banklarida muammoli kreditlar hisobi

Tijorat banklarida muammoli kreditlar hisobi “Tijorat banklarida kreditlarning buxgalteriya hisobini yuritish tartibi to‘g‘risida”gi 1435-son Nizom, “Tijorat banklarining hisobvaraqlar rejasi”, “Tijorat banklarida aktivlar sifatini tasniflash va aktivlar bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash uchun zaxiralar shakllantirish hamda ulardan foydalanish tartibi to‘g‘risida”gi nizomiga asosan buxgalteriya hisobida aks ettiriladi.
Kredit shartnomasi hamda unga qo‘shimcha kelishuvga muvofiq asosiy shartlari o‘zgartirilgan kreditlar shartlari qayta qo‘rib chiqilgan kreditlar sifatida tasniflanadi va quyidagi tartibda hisobga olib boriladi.
Qisqa muddatli kreditlar bo‘yicha:
Debet 12109-13209 - berilgan shartlari qayta ko‘rib chiqilgan qisqa muddatli kreditlar Kredit 12101-13201- berilgan qisqa muddatli kreditlar yoki 12105-13205 - berilgan
muddati o‘tgan kreditlar
Uzoq muddatli kreditlar bo‘yicha:
Debet 14505 -15505 - berilgan shartlari qayta ko‘rib chiqilgan uzoq muddatli kreditlar Kredit 14501-15501- berilgan uzoq muddatli kreditlar
Kredit shartnomasiga va kreditni qaytarish grafigiga muvofiq kredit qaytarilmasa muddati o‘tgan kredit sifatida tasniflanadi va quyidagicha hisobga olinadi:
Qisqa muddatli kreditlar bo‘yicha:
Debet 12105-13205 - berilgan muddati o‘tgan kreditlar
Kredit 12101-13201- berilgan qisqa muddatli kreditlar yoki 12109-13209 - berilgan shartlari qayta ko‘rib chiqilgan qisqa muddatli kreditlar
Uzoq muddatli kreditlar bo‘yicha:
Debet 12105-13205 - berilgan muddati o‘tgan kreditlar
Kredit 14501-15501- berilgan uzoq muddatli kreditlar yoki 14505 -15505 - berilgan shartlari qayta ko‘rib chiqilgan uzoq muddatli kreditlar
Bunda muddatli majburiyatnoma K-2 ga joylashtiriladi.
Aktivlar (kreditlar) bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash uchun zaxira - bank kredit portfeli va balansdan tashqari majburiyatlarda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan yoki mavjud zararlarni qoplash uchun qiymat summasini o‘zida aks ettiradigan bankning barcha kreditlari bo‘yicha zararlarni qoplash uchun tashkil etilgan zaxiralar kontr-aktiv hisobvarag‘i.
Maxsus zaxira - «substandart», «qoniqarsiz», «shubhali» va «umidsiz» deb tasniflangan kreditlar va lizing yoki boshqa alohida muayyan aktivlar bo‘yicha yuzaga kelish mumkin bo‘lgan zararlarni qoplashga mo‘ljallangan zaxira.
Standart aktivlarga yaratiladigan zaxiralar — tijorat banki faoliyati davomida umuman yoki biror-bir faoliyat turi natijasida ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash maqsadida tashkil qilinadigan zaxiralar.
Aktivlarni tasniflash tizimi barcha turdagi kreditlar, jumladan, bank kafolatlari, kredit liniyalari, banklararo kreditlar, overdraftlar uchun qo‘llaniladi va balansdan tashqari majburiyatlarni tasniflashni ko‘zda tutadi.
Mazkur tizim boshqa bank aktivlari, jumladan, investitsiyalar, qimmatli qog‘ozlar oldi- sotdisi, olishga doir hisobvaraqlar, uchinchi shaxslar nomidan majburiyatlarni bajarish bo‘yicha sotib olingan talab qilish huquqi va qaytarilmaslik xatari mavjud bo‘lgan boshqa aktivlarni baholashda ham qo‘llanilishi mumkin.
Bank tomonidan berilgan kreditlar quyidagicha tasniflanadi:
Qarzlarning o‘z muddatida to‘lanishiga shubha tug‘dirmaydigan aktivlar sifati «standart» deb tasniflanadi. Bir foiz miqdorida zahira yaratiladi.
Qarzdorning moliyaviy holati barqaror hisoblangan, lekin ayrim salbiy holatlar yoki tendentsiyalar mavjud bo‘lib, agar ular bartaraf etilmasa, moliyalashtirilgan loyihaning amalga oshishiga yoki qarzdorning aktivni o‘z vaqtida to‘lash qobiliyatiga nisbatan shubha paydo bo‘lishi mumkin bo‘lgan aktivlar sifati «substandart» deb tasniflanadi. 10 foiz miqdorida zahira yaratiladi.
Tijorat banki sifati «qoniqarsiz» deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining 25 foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim.
Tijorat banki sifati «shubhali» deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining 50 foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim.
Tijorat banki sifati «umidsiz» deb tasniflangan aktivlar uchun ularning qaytarilmagan asosiy qarz (qoldiq) summasining 100 foizi miqdorida maxsus zaxira shakllantirishi lozim.
Standart aktivlar bo‘yicha zaxira bank sof foydasi hisobidan yaratilganda quyidagi buxgalteriya o‘tkazmasi beriladi:
Debet 31206 Sof foyda (zarar) (aktiv-passiv) Kredit 30911 Standart aktivlar bo‘yicha zaxira
Kreditlar bo‘yicha ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplash zahirasini shakllantirish quyidagi provodka orqali rasmiylashtiriladi:
Debet 56802 - Kreditlar bo‘yicha ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni baholash
Kredit 12199-15599 - berilgan kreditlar bo‘yicha ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplash zahirasi (kontr-aktiv)
"Ishonchsiz" kreditlarni ehtimoliy zararlarni qoplash zaxiralari hisobidan qoplash to‘g‘risidagi qaror bank Boshqaruvi tomonidan qabul qilinib, bu haqda bank Boshqaruvi bank Kengashiga uch kunlik muddat ichida ma’lumot beradi.
Zararlarni qoplash zaxiralari hisobidan qoplangan ishonchsiz aktivlarning hisobi “Ko‘zda tutilmagan holatlar” hisobvarag‘ida yuritiladi. Bunda quyidagi buxgalteriya o‘tkazmalari amalga oshiriladi:
Debet 12199-15599 - berilgan kreditlar bo‘yicha ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplash zahirasi (kontr-aktiv)
Kredit Tegishli aktiv hisobvaraq.
Berilgan kredit ta’minot hisobiga qoplanadigan bo‘lsa pul mablag‘lari 29801 “Mijozlar bilan hisob-kitoblar” hisobvarag‘iga kirim qilingandan so‘ng kreditlar bo‘yicha asosiy qarzni va mazkur kredit bo‘yicha hisoblangan, lekin hali olinmagan foizlarni qaytarish quyidagi buxgalteriya o‘tkazmasi orqali amalga oshiriladi:

1. 
   Asosiy qarz qaytarilganda:
   

Debet 29801 Mijozlar bilan hisob-kitoblar” Kredit – Kredit hisobvarag‘i.

2. 
   Asosiy qarz to‘liq qaytarilgandan keyin, foizlar qaytarilayotganda: Debet 29801 “Mijozlar bilan hisob-kitoblar”
   

Kredit 41400-44700 Kreditlar bo‘yicha foizli daromadlar.
"Ishonchsiz" aktivlarni ehtimoliy zararlarni qoplash zaxiralari hisobidan qoplash to‘g‘risidagi qaror bank Boshqaruvi tomonidan qabul qilinib, bu haqda bank Boshqaruvi bank Kengashiga uch kunlik muddat ichida ma’lumot beradi.
Zararlarni qoplash zaxiralari hisobidan qoplangan ishonchsiz aktivlarning hisobi “Ko‘zda tutilmagan holatlar” hisobvarag‘ida yuritiladi.
Dt 95413 - Hisobdan chiqarilgan kreditlar
Kt 96397-“Boshqa ko‘zda tutilmagan holatlar hisobvaraqlari bo‘yicha kontr-hisobvaraq” Ishonchsiz aktiv va ular bo‘yicha hisoblab yozilgan foizlarning balans hisobvaraqlaridan “Ko‘zda tutilmagan holatlar” hisobvarag‘iga o‘tkazish ushbu aktiv bo‘yicha qarzlar hamda ular bo‘yicha foizlarni bekor qilinishini bildirmaydi. Shuning uchun ushbu qarz, shuningdek u

bo‘yicha foizlar “Ko‘zda tutilmagan holatlar” hisobvaraqlarida ular bu hisobvaraqlarga o‘tkazilgan paytdan boshlab besh yildan kam bo‘lmagan muddat mobaynida aks ettirilishi lozim.
Bank qonunchilikka muvofiq mazkur aktiv bo‘yicha asosiy qarz va foizlarni undirish yuzasidan barcha chora-tadbirlarni qo‘llashi zarur. Bank qarzdor majburiyatining to‘liq summasini to‘g‘ri aks ettirish uchun mazkur aktivga foizlar hisoblab yozishni uni “Ko‘zda tutilmagan holatlar” hisobvarag‘iga o‘tkazgandan keyin ham davom ettiradi.
Bunda bank muntazam ravishda, bir oyda kamida bir marta qarzdorga “Ko‘zda tutilmagan holatlar” hisobvaraqlardagi qoldiqlarga mos keladigan asosiy qarz va olinadigan hisoblab yozilgan foizlar bo‘yicha muddati o‘tgan qarzning mavjudligini tasdiqlovchi “Ko‘zda tutilmagan holatlar” hisobvarag‘idan ko‘chirmani ilova qilgan holda kredit bo‘yicha qarzni qoplash va u bo‘yicha hisoblab yozilgan foizlarni to‘lash talab qilingan da’vo xatini yuborishi lozim. Da’vo xati va ko‘chirmalar bankning muddati o‘tgan qarzlarni undirib olish bo‘yicha sud organlariga murojaat etishi uchun asos bo‘ladi.
Ichki audit xizmati va bank Boshqaruvi har chorakda “Ko‘zda tutilmagan holatlar” hisobvarag‘iga o‘tkazilgan ishonchsiz aktivlarni undirish bo‘yicha qo‘llanayotgan chora- tadbirlar haqida bank Kengashini yozma ravishda ma’lumot berishlari shart.
Bank Kengashi moliyaviy yil yakuni bo‘yicha bank aktsiyadorlarining yillik umumiy yig‘ilishi kun tartibiga bankning ishonchsiz aktivlarini undirish bo‘yicha qo‘llangan chora- tadbirlar haqidagi masalani kiritadi.
Xulosa qilib aytganda muammoli kreditlar hisobini to‘g‘ri yutirish, ularni o‘z vaqtida aniqlash va kamaytirish uchun zamin yaratadi, bank moliyaviy natijasining to‘g‘ri hisob-kitob qilishi, byudjetga to‘lovlarni to‘g‘ri to‘lash, banklarning moliyaviy barqarorligini aniqlash hamda ta’minlashga yordam beradi.

Nazorat savollari va topshiriqlar:

1. 
   Kredit deb nimaga aytiladi?
   
2. 
   Kreditlash tamoyillarini sanab bering?
   
3. 
   Kredit liniyasini ochib kredit berish tartibini tushuntirib bering?
   
4. 
   Kredit shartnomasining mazmuni nimadan iborat?
   
5. 
   Kredit bo‘limi hisob-operatsion bo‘limga kredit berilishi bo‘yicha kanday hujjat taqdim etishi lozim?
   
6. 
   Kredit berishda bankda kanday buxgalteriya provodkasi bajariladi?
   
7. 
   Xususiy korxonaga kredit berishda va qaytarishda kanday buxgalteriya provodkalari bajariladi?
   
8. 
   Kredit uchun foizlar kanday tartibda va kanday provodkalar orqali undiriladi?
   
9. 
   O‘z vaqtida qaytarilmagan kreditlar bo‘yicha kanday provodkalar bajariladi?
   

²¹ Muallif tomonidan tuzildi