Vii bob elektr yurituvchi kuch. 64-§. Tok manbalari

r₁ + r₂ = r = const
shart bajariladi.
103-rasm. Potensiometrning prinsipial sxemasi.
Аgar uncha yuqori boʼlmagan aniqlik bilan (~1 %) cheklanish mumkin boʼlsa, unda bu ikkala r₁ va r₂ qarshilikni a va b nuqtalar orasiga tortilgan bir jinsli sim koʼrinishida tanlash va nuqta b ni sirpanuvchi kontakt qilib olish mumkin. Аniq oʼlchashlarda esa r₁ va r₂ sifatida qarshiliklar magazini olinadi,
Toklarning musbat yoʼnalishini rasmda koʼrsatilgandek qilib tanlaymiz va qaralayotgan sxemaga Kirxgof qoidalarini tatbiq qilamiz. a va b nuqtalar uchun birinchi qoida quyidagini beradi:
i₁ — l — I = o.
aԐбва va aԐ₁бa konturlar uchun ikkinchi qoida quyidagi tenglamalarga olib keladi:
RI + (R — r₁) +i₁r₁ = Ԑ,
I’r’+i₁­i₁= Ԑ’.
Bu tenglamalar barcha nomaʼlum toklarni aniqlash uchun yetarli. Аmmo bnz xueusiy hol bilan cheklanamiz. r, va f qarshiliklar shunday tanlanganki, galьvanometr zanjiridagi tok 1g = 0 boʼla-
71-S. TАShQI ZАNJIRDАGI QUBVАT di d«b faraa silamia. Bu holda yoeidgan tenglamalar quytsdag,shi berndi:
=/, I (R f) ~ S, 1gg =
I >u ikki tenglamadan:
Endi e. yu. k, Sx boʼlgan manba oʼrnnga sxema ga e. fo, k g boʼlgan boshqa manba uladik va oʼzgaruvchan qarshiliklarni lzg * tprib yana kompensatsiyaga erishdik deb faraz qilaylik. Buning uchun rl sarshilik oʼrniga ra qarshilikni kiritish talab kilin. gai boʼlsin. Unda
l & Tl , ~ ® ■ R+r *
Oxirgi ikki tenglikni bir-biriga hadma- had boʼlib,
Tx
ni topamiz. 3. yu. k. larni kompensatsiya metodi bilan ta!^0rpyap1 asosida mana shu tenglik yotadi. Shuni qayd silib oʼtamiztsa soslanayotgan e. yu. k. lar nisbati manbalarning ichki Qar1tsNLIk. lariga va boshqa sarshiliklarga umuman bogʼlits boʼlmay, fakat tatstsoslanayotgan manbalar ulanayotgan zanjir uchastkasi Qapsh 11- ligi bilan aniqlanadi, Yerdamchi manba e. yu. k. $ ni ham bilish talab qilinmaydi. Bu manba oʼlchzsh vaqtidagina yetarlncha doimiy boʼlishi va taqtsoslanayotgan Sx va S2 e. yu. k. lardan katta g u li¬shi lozim. E. yu. k. ni bu metod bilan oʼlchash uchun tzkdoslayoT' 'gan manbalardan biri sifatida e. yu. k. juda aniq boʼlgats hod- mal element (22-§) tanlanadi.
E. yu, k. ni kompensatsion metod bilan amaliy oʼlchashda a san 103- raem da gi sxema boʼyicha tuzilgan potentsiometrlar hazmat si lad i. Ularda gx va g' sarshiliklar odatda knopka kontaktli anits sarshiliklar magazini koʼrinishida juftlangan Dasxakli silib tayyorlanadi. Qarshiliklardan biri ortishn bilan uщ.a mos ravishda boshtsasi avtomatik tarzda kamayadi.
71>$. Tashtsn eanjirdagi quvvat va tok manbaining foydadts N|Ts
koeffntsientn
Endi tok manbai energiyaoidan foydalanash haqidagi mu mm amaliy myasa lani qarab chiqamiz. asa'
9. {v. K. € va nchkn karshvlign g boʼlgʼan biror manba qarshilngi £ ya tvshdi avijVrga ulaNgan oulenn. Bunda tashqi ?anjnrda Ra quvvat „
U chuvvat galadn.
Ga teng. Vizda berilgan manba yerdaьshda tashqi zaijirda olish mumkin boʼlgan Meksimal duvvat (Ry)maks_ ga eriщish istagi boʼlsin. Bunine uchuk tashtsi dar* shilik Ya ni oʼzgartiramiz. Endi Ra ifodasini R boʼyicha differentsiallab va bi-
rinchn dosvlani nolga tengllshtirnb, maksimal duvvatga moe keluvchi siymatni olamiz. B u duyidagncha boʼladi:
tʼ — o2
' DY1 bundan g va R doim musbat ekanlipgai hisobga olib, duyidagiga ega boʼlammz:
Rm — g«
Аgar tashdi aanjirning darshiligi manbaning ichki darshiligiga teng boʼlsa* tashdi zanjirda ajraladigan duvvag eng katta diymatga erishadi. Bunda zai- jirdagi tok Sj'ir ga, yaʼni distsa tutashuv tokining yar miga teng, duveatynng -mumkin boʼlgan akt katta dni mata
Birok; tok manbalaridan amaliy foydalanishda fadat quvvatgikz mudim boʼlmay, shu bilan birga ularning foydali ish koeffitsnentlari (f. i. k.) dam muhnm a,\am1shtga ega. Manba tashdi zanjirga ishlayotganda tok manba ichidan ham oʼtadi va shuning uchun quvvatning bir dismi manba nchida issidlik ajra- l i shi ga sarf boʼlib, isrof boʼladi, B u duvvat
Pi = P*
boʼladi, u holda manbaning foydali duvvati
R = R(a 4- g/3 =n Slr
Shuning uchun manbaning f. i. k.
Damma shdt V < J? bulgzni uchun ij < I boʼladi,
Ra va 11 ning manbadan olinayotgan tok kuchi I ga sanday bogʼlidligini mufassalrod sarab chidamnz. Foydali duvvat Ra ni duyidagi koʼrnnishda ifo- dalash mumkin;
Ra^R— P^Si — tR
g oʼzgarishi bnlan Ra parabolik qonun boʼyicha oʼ zga radi. Аgar
( {£ — ri) = O
boʼlsa, Ra nolga aylanadi. Bu esa tokneщg iksh dkyiatkni beradi;
Ii *= 0 va i2** 4 /g.
Birinchi yechim zanjir ochiqligiga (i? > g) moe keladi, ikkinchi yechim esa disda tutashuvga (R -S g) mos keladi, F. ya, k, knig tok kuchiga bogʼlidlngn duyy* dagn formula bnlan nfodalanadi:
L
Zanjir ochits boʼlgan dolda f. i. k. eng katta diymatga erishadi, yaʼni q => I, soʼngra chizidli donun boʼyicha kamayib borib, diska tutashuvda, nolga aylanadi, R, Ra va 1) ning tok kuchi i ga bogʼlitsligi 104- rasmda grafik tarzda tas- virlangan. Bundan eng katta foydali duvvat Ra va eng katta f. i. k, g) ni olish sharglari birgalnkda bajarilmasligini koʼramie. Ra eng katta diymatga erish ganda tok kuchi $/2g ga va f. i, k. D = V2 yeki 50% ga teng, F. i. k. 
»1 birga yaqin boʼlganda foydali qudvet Ra щvkur manba erisha oledigan mak- «shal quvvat (Ry)shko_ ga Karaganda nam.
Elektr kuch qurilmalarida yuqori f, i. k, olish muhim talablardan hnsob- lanadi. Bunvkg uchun
l a d— «1
i ” <#-*-/) I ~ L + g V
boʼlishn kerak, lьni manbannng ichki sar* shiligi g nagruzka (garmoq) nnng qarshi» liga R ga Karaganda kichik bulishi lozyam.
Bunda manba ichida ajraladagan kuvvat j5j nagruzkadagn foydali quvvat Ra ga da» raganda kichik boʼledi.
104-rasm. Manba quvvati p, tashqi zanjirdagi quvvat P ̥ va manbaning f.i.k. ning tok kuchiga bog’liqligi.
Qisda tu taщu v .holida, yuhorida kur* gannmizdagi kabi, Ra = 0 va quvvatning hammasi manba ichida ajraladi, bu asa manbaning ichki sismlarinv kizdirishi )sh uni ishdan chiqarishm mumkin. Shu sababli, qudratli (katta quvvatli) man- balar (dinamomashina, akkumulyatorlar 6a- tareyasi) da his^a tutashuvga Yoʼl qoʼymas- lik kerak.