Virtual o‘yinlarning yoshlar ongiga ta’siri

Kompyutеr o‘yinlarining ruhiy va jismoniy xatarlari. Kompyuter yoki uyali 
telefon o‘yinlari oqibatida yoshlarning miya faoliyatida o‘zgarishlar kuzatilgan. 
Ya’ni, katta yoshli kishining miya faoliyati yosh bolaniki kabi o‘zgarib qolishi, 

---

bolaning miya faoliyati esa aksincha ancha katta yoshdagilarnikiga o‘xshab 
o‘zgarishi kuzatilgan. Virtual olamda bolalar ruhiy holati hamda kompyuter 
qarshisida kattalar kabi o‘zini tutishi namoyon bo‘lgan. Ming afsuski, bolalar 
o‘zlarining beg‘ubor va takrorlanmas bolalik degan bebaho dunyosini virtual olamga 
almashtirib qo‘ymoqdalar. Ko‘plab olimlar kompyuter yoki uyali telefon o‘yinlari 
zararli ekani va hatto halokatga olib kelishini ta’kidlashgan. 
Xuddi ichkilikbozlik, giyohvandlik illatlari kabi kompyuter va virtual o‘yinlar 
ham o‘z nog’orasiga o‘ynatish xususiyatiga ega. Katta yoshdagi kishilar real hayotda 
ham o‘zlarini bolalardek tutib, mas’uliyatsiz bo‘lib qoladi. Bir bolaning aytishicha, 
otasi shu qadar internetdagi o‘yinlar ummoniga sho‘ng‘ib ketganki, natijada oilaviy 
ziddiyatlar kelib chiqqan. Germaniyaning Charite universiteti ilmiy xodimlarining 
20 kishidan iborat guruh ichida o‘tkazgan tajribasida shu narsa namoyon bo‘ldiki, 
ishtirokchilarga mashhur o‘yinlardan olingan suratlar namoyish qilinganda, ularda 
xuddi ichkilik, giyohvandlikka ruju qo‘yganlar kabi patologik o‘zgarishlar ro‘y 
bergan. 
"Notingem trend" universiteti ilmiy xodimlarining 7000 kishilik kuzatuv tajriba 
guruhida olib borgan tadqiqotlari natijasida guruhdagilarning 12 foizida kompyuter 
yoki uyali telefon o‘yinlariga tobelik aniqlangan. 
O‘yinga tobe bo‘lganlar har doim ruhshunos maslahatiga muhtoj bo‘lib qoladi. 
O‘zlarini shaxsiy hayotlari o‘zgarib borayotganini, qilayotgan ishlaridan qoniqish 
sezmayotganini, oddiy insoniylikni yo‘qotib qo‘yayotganini, kayfiyati tushkun 
bo‘lishi, faollik yo‘qolishi, jizzakiligidan shikoyat qiladi. 
Yoshlar qiziqib o‘ynaydigan “GTA” o‘yiniga nazar solsak, birinchi qiladigan 
ishi shuki, zo‘ravonlik bilan shahar ichidagi avtoulov haydovchisining yo‘lini to‘sib, 
avtoulovni olib qo‘yadi. Keyingi ish politsiyadan qochish bilan bir qatorda yo‘lida 
uchragan kishilarni vahshiylarcha urish, tepish, hattoki o‘ldirishgacha boradi. Shu 
yo‘sinda oxiri yo‘q bosqichlardan o‘tib, olg‘a yuraveradi. 
G‘arb davlatlarida yoshlar o‘rtasida kompyuter yoki uyali telefon o‘yinlarining 
zararini kamaytirish maqsadida bir qancha ishlar amalga oshirila boshlandi. 
Fransiyada kompyuter yoki uyali telefon o‘yinlarida to‘kiladigan qonning qizil 
rangda emas, yashil rangda bo‘lishi joriy etilgani, Belgiyada kompyuter klublarida 
pornografik o‘yinlarni targ‘ib qilish qamoq jazosi bilan jazolanishi ana shu 
islohotlarning bir ko‘rinishidir. 
"Virtual Image Pruductions" kompaniyasining direktori: "Kompyuter yoki 
uyali telefon o‘yinlari oddiy o‘yinchoq bo‘lmay qoldi. Ular jaholatni o‘rgatish 
vositasiga aylanib ketdi va biz bolalarimizni tepkini bosib rohatlanishga 
o‘rgatyapmiz. Ammo biz real hayotda buning oqibati qanday bo‘lishini 
o‘rgatmayapmiz". 

---

Bunday o‘yinlarning kamida 80 foiz qahramonlari o‘ta shafqatsiz. Bu holat o‘z-
o‘zidan bola ongiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Virtual o‘yinning qahramoni bolaning 
yaqin kishisiga, "do‘sti"ga aylanadi. Turli xil janglardan va qiyinchiliklardan, ana 
o‘sha "yaqin kishi"sini tirik olib o‘tish uchun, o‘sha bola qanchadan-qancha "qon 
to‘kadi", qanchadan-qancha "shafqatsizliklar" qiladi. To‘g‘ri, bularning bari virtual 
olamda sodir bo‘lyapti, lekin keyinchalik mana shu bolaning hech narsadan tap 
tortmaydigan, sovuqqon, beshafqat insonga aylanib qolishi hech gap emas. 
Amerika tibbiyot uyushmasi video o‘yinlarga berilib ketishni ham rasman aqliy 
zaiflik kasalliklari qatoriga kiritish niyatida. Shifokorlarning fikricha, bu kasallik 
kuniga ikki soatdan ortiq o‘yin o‘ynaydigan har qanday kishi salomatligiga xavf 
soladi. Bu internetdan ko‘ngilxushlik izlaydiganlarga ham tegishli. Kompyuter yoki 
uyali telefon o‘yinlarining keragidan ortiq mashhur bo‘lib, ommalashib ketgani va 
yoshlarga salbiy ta’siri tibbiyotchilarni ko‘pdan beri tashvishga solib kelayotgan 
muammolardan biridir. Hozir dunyodagi juda ko‘p mintaqalar, jumladan, «Yevropa 
mamlakatlarida internetga asirlik xastaligini davolaydigan maxsus shifoxonalar bor. 
Kompyuterda soatlab, kunlab o‘tirib, turli virtual mukofotchalarni, yutuqlarni 
"qo‘lga kiritgan" kishi uchun ular chinakamiga qimmatli ma’no kasb eta boshlaydi. 
Bunday ball va yutuqlar "sodiq" o‘yinchilar orasida sotiladi, xarid qilinadi. Bunday 
ishga esa ayamay pul sarflanadi. Masalan, "Project Entropia" o‘yiniga mukkasidan 
ketgan avstraliyalik Devid Stor ismli talaba 35 ming AQSH dollari evaziga virtual 
orol sotib oldi. Bu orolda eski qal’a, bir qancha cho‘milish va turli maxluqlarni 
ovlash uchun maxsus joylar bor. Lekin bu joylar faqat tasavvurda, kompyuter 
ekranidagina, xolos. 
Juda ko‘p o‘yinlar odamlarni, hayvonlarni shafqatsizlarcha o‘ldirish, qon 
to‘kish sahnalari asosiga qurilgan. Bunday ayanchli lavhalar nafaqat yoshlarning, 
hatto yoshi kattalarning ongiga ham juda kuchli salbiy ta’sir ko‘rsatadi. "GTA", 
"Snayper" va "Qotil" kabi o‘yinlarga berilganlarning ba’zilari keyinchalik haqiqiy 
qotilga aylanishgani fikrimiz dalilidir. 
2002-yili amerikalik Shon Villi ismli 21 yoshli yigit o‘zini o‘zi peshonasidan 
otib o‘ldirdi. Aniqlanishicha, u "EverQuest" nomli kompyuter o‘yiniga mukkasidan 
ketgan ekan. Uning o‘sha o‘yinda yutqazib, yig‘gan ballari va mukofotlaridan 
ajralganiga chidayolmay, o‘z joniga qasd qilgani ma’lum bo‘ldi. 
2004-yili Buyuk Britaniyada 17 yoshli Uorren Leblan 14 yoshli Stefan Pakirning 
joniga qasd qildi. Sud jarayonida ayblanuvchi "Manhunt" kompyuter o‘yini ta’siriga 
tushib qolganini aytadi. 
2007-yilning 16-aprelida AQShning Virjiniya politexnika institutida misli 
ko‘rilmagan ommaviy qotillik yuz berdi. Talaba Cho Sin Xi 32 nafar tengdoshiga 
qarata o‘q uzdi. Aniqlanishicha, u kuchli tinchlantiruvchi vositalarni uzluksiz qabul 
qilib kelgan. Bu voqeadan bir necha hafta burun esa xonasiga o‘t qo‘yib yuborishiga 

---

sal qolgan edi. Hodisani o‘rganib chiqqan ruhiyatshunos Fil Mak Grou jinoyatni 
talaba qattiq berilgan videoo‘yinlar, ulardagi vahshiylik va qotillikni targ‘ib etuvchi 
sahnalar bilan bog‘ladi. 
Bugungi kunda virtual ta’qib nihoyatda ommalashib bormoqda. O‘tkazilgan 
tadqiqotlar natijalaridan ma’lum bo‘ldiki, hozirda maktab yoshidagi bolalar 
internetdan tobora erta foydalanishga kirishmoqda. Masalan, boshlang‘ich sinf 
o‘quvchilari bemalol maktab yon-atrofidagi kafe yoki klubga kirib, internetdan 
foydalanishi mumkin. Shu bois ular uyda ham internetga ulanish imkoni bo‘lishini 
xohlashi tabiiy. Lekin, mutaxassislarning fikricha, yoshi o‘nga yetmagan bola odatda 
mustaqil ravishda internetdan foydalanish uchun zarur bo‘lgan tanqidiy fikrash va 
shu asosda ma’lumotlarni farqlash, ularni ajrata bilish, boshqacha aytganda, 
«filtrlash» qobiliyatiga ega emas. Shu sababli internetdan yolg‘iz qolganda ham 
foydalanish ehtimoli bo‘lgan bolani qattiq nazorat ostiga olish kerak, unga o‘zi 
haqidagi shaxsiy ma’lumotlarni internet orqali tanishgan odamlarga aytmaslikni 
o‘rgatish zarur.