Volume-33, Issue-2, May-2023 123 mahmudxo‘ja behbudiyning geografiya fanining rivojiga qo‘shgan xissasi

“PEDAGOGS” 
 international research journal ISSN: 
2181-4027
_SJIF: 
4.995
 
www.pedagoglar.uz
 


Volume-33, Issue-2, May-2023
 
126 
kemachi kaputanlar Shimoliy Amerikaga borub, Sanika degan jazirani topib, Yangi 
Arxangil degan shaharni bino qilib, Bering bug‘ozini topdilar. Xulosa, uch-to‘rt asrdan 
beri yildan-yilga ilgari bilinmagan va eshitilmagan jazira mamlakat va qutblar 
tarafidagi yerlarni ahvoli farangiy-Ovrupo ulamoyi jo‘g‘rofiyyun va sayyohlarning 
g‘ayrati ila olam yoyinki ilm ahliga bilindi», deb Amerikani va unga tutash hududlarni 
kashf qilinganligini aytadi.Mahmudxo‘ja Behbudiy o‘z asarlarida o‘sha davrda 
Yevropa mamlakatlarida geografiya jamiyatlari tuzilganligi, uning a’zolari va 
geografiyaning paydo bo‘lishi, rivojlanish bosqichlarini ifodalaydi. Bundan tashqari, 
butun dunyoda «Geografiya jamiyati» tashkiloti tuzilganligi, uning a’zolari soni 
nihoyatda ko‘p ekanligini, har bir jamiyat a’zolari geografik yangiliklarni yetkazib 
turishini izohlaydi.Behbudiy «Jo‘g‘rofiya o‘qimoqni naf’i» asarida aynan geograf 
bo‘lmasa-da geografiya fanini o‘qimoqning foydasini, geografiya va uning ilmlarini 
ko‘p va xo‘p ulug‘laydi. Bu borada «odam bolasini qancha ilmi ziyoda bo‘lsa, dunyo, 
tarix, jo‘g‘rofiya ilmidan xabari bo‘lsa shuncha yaxshidur. Bu ilm odamg‘a butun 
dunyoni va ko‘p nimarsalarni bildiradur. Dunyo odamlarini din va mazhabi, tiriklik va 
raftori, taraqqiy yo tanazzul sababi, yaxshi va yomonliklari, mamlakatlarni tinch va 
osoyish yo zulm va javrg‘a turg‘oni, xulosa butun ahvoli dunyoni, podsholarni quvvati, 
davlati, odamlarni odati, yer yuzini ahvolini bildiraturg‘on ushbu ilmdur» deb 
odamlarni geografiyani o‘qishga da’vat etadi. Bundan tashqari, yer yuzida 
odamlarning jo‘g‘rofiya ilmiga qiziqishi, faqat turkistoniylar bu ilmdan bebahra 
ekanidan afsuslanib, suvda suzuvchi paroxod, poyezdlar, samolyot orqali uzoq 
yo‘llarni yaqin bo‘lgani va boshqa yangi geografik kashfiyotlar bo‘layotganini aytib 
o‘tadi. Behbudiy tabiatdagi sikllik va ritmik hodisalarni, ya’ni yerni o‘z o‘qi va quyosh 
atrofidagi harakati natijasida hosil bo‘ladigan geografik hodislarni quyidagicha 
ta’riflaydi: «Yoyinki yerni o‘rtasi xatti istivora (qiyom, tush vaqti), kecha va kunduz 
doim barobar bo‘lgan suvratga, bizni Turkistong‘a na uchun goh uzun va qisqa bo‘lub, 
kunimiz 9 ila 15 soat orasig‘a yuradur? Har qancha yerni shimol yo janubidagi chet 
(qutb)lariga qarab borilsa, kun va yotun ulaydur. Qutblar tarafig‘a bir-ikki, hatto, 6 
oygacha kun botmaydur. Peturburg shahriga qish olti soat, yoz 19 soat kunduz bo‘lib 
turadur (bu yerda M.Behbudiy qutb kuni va tunini nazarda tutgan) sababi nima deb, bir 
kishi so‘rasa yoyinki bir oy kun botmaydurg‘on joyg‘a musurmonni ibodatlari va amri 
nahyini qanday barjoy kelturuladur? Yoyinki na uchun kecha va kunduzni farqi yer ila 
osmonchadur? Har shaharni tul va g‘urubi (kun chiqishi va uning botishi nazarda 
tutilmoqda) va uchun oldin va keyindur deb so‘ralsa, bizlar, xususan, ulamomiz na 
javob berarmiz? Bilmaymiz, yoyinki «unday bo‘lmasa kerakdan boshqa javob 
aytolmasak kerak. Bu savollarga jo‘g‘rofiya o‘qimaguncha javob berib bo‘lmaydur va 
jo‘g‘rofiya ilmi javob beradur». Shu xulosasi bilan Behbudiy geografiyani 
bilishlikning afzalliklari nimada ekanini aytib o‘tadi.Buyuk ma’rifatparvar yer 
aylanganda nega ustidagilarining yiqilmasligini «Muntahabi jo‘g‘rofiyai umumiy» 
asarida turli tabiiy geografik hodisalarga bog‘lab ifoda etadi. Yer o‘z o‘qi atrofida 
g‘arbdan sharqqa qarab aylanishini va sutka deb ataladigan davr davomida bir marta 
aylanib chiqishini ta’kidlaydi. Atrof jihoti asliya (asl tomonlar), xarita, plan. 
Mahmudxo‘ja Behbudiy geografik asarlarida bu borada ham dadil fikrlar beradi: «Qutb 
shimoliy yulduzi ya’ni, Temur qoziq tarafi «shimol» jihadi hisoblanadur. Ani o‘ng 

---