X. N. Atabayeva, J. B. Xudayqulov
Download 5.06 Mb. Pdf ko'rish
|
Ўсимликшунослик
|
2.4.
Arpa Ahamiyati. Arpani xalq xo'jaligidagi ahamiyati ma‟lum o'rinni egallab, asosan chorva mollari uchun ozuqa va pivobop navlari donidan pivo ishlab chiqarishda hamda yirik donli navlaridan oziq- ovqat sanoatida yorma tayyorlanadi. Pivo sanoati uchun arpaning donidagi oqsil kam bo'lishi va ekstraktiv quruq modda ko'p boiishi lozim. Arpa jahon miqyosida kuzda va bahorda ekiladi. Kuzda ekiladigan navlari qishki sovuqqa chidamli boiib, bahorda ekiladigan 104 arpaga nisbatan mo„l hosil beradi. 0„zbekistonda arpa deyarli kuzda ekiladi. Odatda, kuzda ekilgan aipa bahorda ekilganiga qaraganda erta pishib, hosilni o„rib-yanchib olinganidan so„ng (suvli yerlarda) takroriy ekin ekish uchun yer erta bo„shaydi. Bu esa ekilgan takroriy ekinlardan mo„l hosil olishga imkon yaratadi. Arpa somoni chorva mollari uchun ozuqa sifatida keng qoilaniladi. Sug'oriladigan dehqonchilik sharoitida arpani sof holda ekishdan tashqari, yana keng qatorlab ekilgan beda orasiga oz normada ekilib, arpa doni va beda hosili olish mumkin. Shuningdek, arpani sut pishishi davrida ko„k massasi o„rilib, chorva mollari uchun to„yimli ozuqa-senaj tayyorlash ham mumkin. Tarixi. Arpa juda qadimiy ekindir. Arxeologik qazishmalar афа dastlabki neolit davrida ekilib kelinganligidan dalolat beradi. Professor D.R. Xarlan афа miloddan 7000 yil avval ekila boshlaganligini taxmin qiladi. N.I. Vavilov va boshqa olimlar tarafidan arpaning quyidagi kelib chiqish markazlari aniqlandi. 1. Efiopiya (Abissiniya) markazi - barcha mavjud ikki, olti qatorli афа turlari, doni qobiqsiz, qiltiqli tur xillari mavjud. 2. Sharqiy-Osiyo (Xitoy, Koreya, Yaponiya va Tibet viloyat- lari) markazi - past bo'yli, zich kalta boshoqli, kalta qiltiqli yoki qiltiqsiz shakllari, olti qatorli qiltiqli va qiltiqsiz o'simtali tur xillari mavjud. 3. Old Osiyo markazi - tabiiy sharoitida vujudga kelgan bo- shog„ini rangi har xil, qiltig'ini uzunligi, boshoqning zichligi va boshoq o„zagini bo'g'inlarga bo'linishi bo'yicha turli shakllari mavjud. 4. 0„rta dengiz (Janubiy Afrika, Misr, Tunis, Jazoir) Falastin, Siriyada — doni yirik, kasalikka chidamli oziq-ovqatda ishlatiladigan arpa turlaridan iborat. 5. O'rta Osiyo markazi - Tojikiston, Afg„oniston, O'zbekis- tonda issiqlikka, qurg'oqchilikka chidamli, kasalikka chidamsiz turlari ekilib - bu asosan yem-xashak yo„nalishidagi афа hisoblanadi. 6. Yevropa-Sibir markazi - tuproqni yuqori kislotaligiga chidamli arpa turlari ekiladi, bu asosan pivo pishirish sanoatining asosiy xomashyosi hisoblanadi. 105 7. Shimoliy va Janubiy Amerika markazi - boshqa mintaqa- lardan keltirilgan turlari, bu mintaqa arpani kelib chiqishida eng yoshi hisoblanadi. Bu mintaqadagi arpa turlari yotib qolishga chidamli, erta pishar va kasalikka chidamliligi bilan ajralib turadi. Arpa ekini qadimiy ekinlardan biridir. 14 Markaziy Osiyo hududida qadim zamonlardan beri ekilib kelinganligi arxeologik qazishmalar natijasidan ma‟lum. 1954-yilgi arxeologik tekshirish natijalariga ko„ra, janubiy Turkmanistonning Joytun viloyatida topilgan афа donining neolit davrida, ya‟ni miloddan 5000-yil avval ekilganligi isbotlangan. Hozirgi vaqtda афа ekini dunyoning ko„plab davlatlarida: Yevropa, Osiyo, Shimoliy Amerika, Lotin Amerikasi, Afrika, Avstraliya hududidagi ko„pchilik maydonlarda ekiladi. Афа ekini maydoni jahon bo„yicha 67 mln. gektar atrofida boiib, bug„doy, sholi, makkajo„xoridan so„ng to„rtinchi o„rinni, 0„zbekistonda esa donli o„simliklar orasida bug„doydan keyin ikkinchi o„rinni egallay- di. Афа respublikamizning suvli va lalmikor yerlarida yetishtiriladi. Download 5.06 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|