X. N. Atabayeva, J. B. Xudayqulov

Qo„shib ekiladigan ekin turlarini xo„jalik jihatidan yaroqliligi 
14-jadva 
Ko„rsatkichlar 
0„simlikl ar 
Makka- 
jo„xori 
jo„xori 
soya 
sudan 
o„ti 
beda 
1. Eng ko„p 
ko„kat 
to„planadigan 
davri 
doni 
mum 
pish- 
ganda 
doni 
mum 
pish- 
ganda 
doni 
toiish- 
ganda 
gulla- 
ganda 
shonalash va 
gullash 
boshlanishida 
2. Ekilgandan to 
o„rish 
vaqtigacha (kun 
hisobida) 
90-110 
80-110 
90-110 
50-60 
50-60 
3. 
Eng 
ko„p 
miqdor 
oqsil 
to„plana 
digan 
davri 
doni 
mum 
pish- 
ganda 
doni 
mum 
pish- 
ganda 
doni 
toia 
pish- 
ganda 
gulla- 
ganda 
shonalash, 
gullash 
boshlan- 
ganda 
1.9. Hosilni dasturlash 
(Shakllanishini boshqaruv) 
Hosilni shakllanishini boshqaruv - bu demak, yuqori hosilni 
ta‟minlaydigan intensiv texnolopiyalami yaratish hosilga ta‟sir qiladigan 
hamma omillarni muqobil darajaga yetkazgan holda saqlab turish. Bu 
texnologiyaga nav tanlash, dala tanlash, organik va ma‟danli o„g„itlarni 
me‟yorini aniqlash, muqobil tup sonini yaratish, 
50 

---

kasallik va hasharotlarga, begona oilarga asoslangan holda pestitsidlar. 
gerbitsidlami qoilash, suv tizimini boshqarish, hamma texnologik tadbirlar 
o„z vaqtida bajarilishini ko„zda tutmoq lozim. Dala sharoitida hosilning 
shakllanishiga ta‟sir qiladigan barcha omillarni boshqarish mumkin emas, 
shuning uchun hosilni shakllanishini boshqarish imkoniyatlari cheklangan. 
Ammo ayrim omillarni boshqarish mumkin, masalan, tuproq muhiti, 
tuproqni oziqa elementlari bilan ta‟minlanishi, tuproq haydalma qatlamining 
namligi. Bu omillarni muqobil darajasiga yetkazish mumkin. Ekin ekishdan 
oldin shu mintaqaning tuproq va agroiqlim imkoniyatlarini to„la tahlil qilish 
zarur: bu - foydali harorat yigindisi, oylar bo„yicha harorat, oylar bo„yicha 
FARning va yogingarchilikning miqdori, qoming qalinligi, shamolning 
ta‟siri. Tuproqning haydalma qatlamidagi fizikaviy, kimyoviy xossalari, 
mexanik tarkibi, hajmiy vazni, chirindi miqdori, tuproq muhiti, tuproqda 
NPK miqdori, mikroelementlaming mavjudligi. Sizot suvlarining joylashish 
chuqurligini aniqlashda, tuproqning namligi, dalaning relyefx, nishabligi 
hisobga olinadi. 
Agroiqlim sharoiti dan kelib chiqib ekiladigan ekin turi va navi 
tanlanadi. Tanlanadagan tur va nav shu agroiqlim sharoitiga mos boiishi 
kerak. 0„simlik turi va navi tanlanganda ko„pincha boshqarib boimaydigan 
omillar hisobga olinadi (havo harorati, foydali harorat yigindisi, qor 
qalinligi, yogingarchilik miqdori), har xil mintaqada boshqarib boimaydigan 
omillar har xil boiadi. Intensiv yetishtirish texnologiyalari yaratilganda shu 
omillar hisobga olinadi. Rejalashtirilgan hosil haqiqiy imkoniyatdan yuqori 
bo„lmasligi kerak. Har xil mintaqada hosilga ta‟sir qiladigan favqulodda 
omillar mavjud boiishi mumkin, shuning uchun hosilni kamayish xavfi har 
doim bor. Ko„p yillik agrometeorologik maiumotlariga asoslanib, hosil 
miqdori aniqroq rejalashtirilishi mumkin. O'zbekistonning shimoliy 
mintaqasida ekin turi va navi tanlanganda u yerdagi sharoit hisobga olinishi 
zarur. Shimoliy mintaqada ekiladigan ekin turlari sovuqqa, qishda qoming 
kam boiishiga, hatto shamolga bardosh berishi kerak. Janubiy mintaqada 
ekiladigan ekin tur va navlari issiqlikka, qurg„oqchilikka chidamli boiishi 
hisobga olinadi. Demak, hosilni rejalashtirishda 
51 

---

mintaqaning tuproq-iqlim sharoiti, agrofizika, agrokimyoviy xossa- lari va 
eng asosiy omillarni boshqarish imkoniyati hisobga olinadi. 
Hosilni dasturlashdagi yo„naiishlar: 
1. 
Ekinlarni fotosintetik imkonivatiga qarab yuqori hosil 
yetishtirish rejalashtiriladi. Ma‟Iumki, bargning har 1000 kv.m. 2,5- 3,0 kg 
don hosil qiladi yoki bir gektar ekinning FP 3 mln. kv. m. kun/ga yetishi 
kerak. Shu hosilni beradigan o„simlik soni aniqlanadi. Demak, kam xato qilib 
rejalashtirilgan hosilni ta‟minlaydigan urug„ ekish me‟yorini hisoblab berish 
mumkin. 
Rejalashtirilgan hosilni beradigan bug„doy urug„ini ekish me‟yori 
quyidagi formula bo„yicha aniqlanadi: 
N=10
4
x P x A:U x В bu yerda, P - o„simliklar tup 
soni, A-1000 ta urug„ning vazni, U— urug„ning xo„jalik yaroqliligi, %; В - 
o„simlikning o„suv davrida saqlanish darajasi,%.