Xalıq bántligi strategiyası Reje
Xaliq bántligin támiynlewde shet el metodlarinan paydalaniw
Download 51.78 Kb.
|
Xalıq bántligi strategiyası
Xaliq bántligin támiynlewde shet el metodlarinan paydalaniw.
Búgińi kúnde xalıqtıń jumıs menen bántligin támiyinlew mashqalası jámiyet sociallıq-ekonomikalıq rawajlanıwdıń eń zárúrli makroekonomikalıq qásiyetlerinen biri bolıp ekonomikada bólek áhmiyetke iye. Sonıń menen birge, mámleketimiz Prezidenti Sh. M. Mirziyoyev ǵayratı menen qabıl etilgen 2017-2021 jıllarda Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıwdıń besew ústin turatuǵın baǵdarı boyınsha Háreketler strategiyasında “xalıq bántligini asırıw maqsetinde xalıqtıń real pul dáramatları hám satıp alınǵan zat qábiletin asırıw, kem támiyinleńen shańaraqlar sanın hám dáramatlar boyınsha parıqlanıw dárejesin jáne de kemeytiw, jańa jumıs orınlarındı jaratıw, miynet bazarı proporcionallıǵın hám infratuzilmasi rawajlanıwın támiyinlew, jumıssızlıq dárejesin kemeytiw” tiykarǵı wazıypa retinde belgileńen [3]. Ekonomikada strukturalıq ózgerisler processinde xalıq bántligini támiyinlew máselelerin izertlewdiń aktuallıǵı birinshi náwbette, usı túsiniktiń evolyutsion qarawları hám konseptual jantasıwların izertlewdi talap etedi. Usı túsiniktiń sociallıq-ekonomikalıq munasábetleri mazmunı túrlituman sırtqı kórinisler jardeminde ańlatpalanadı. Izertlewshilerdiń ekonomikalıq ósiw páti, bántlik hám miynet ónimliligi ortasındaǵı óz-ara baylanıslılıqqa tiykarlanǵan halda sanaatı rawajlanǵan mámleketlerde xalıq bántligini xoshametlew siyasatında bir qansha modellerin ajıratıwadı. Atap aytqanda, izertlewshilerdiń bántlik hám miynet bazarın tártipke salıwdıń besew: amerika modeli (AQSH), skandinaviya modeli (Shvetsiya, Finlyandiya, Daniya, Norvegiya ), ańlosaksoniya modeli (Ullı Britaniya, Kanada, Irlandiya ), kontinental yamasa nemis modeli (Germaniya, Avstriya, Belgiya, Niderlandiya, Shveytsariya, bólekan Fransiya ) hám yapon modellerin ajıratıwadı. Biraq ayırım izertlewshilerdiń mámleketlerdi basqasha Gruppalasadı, mısalı, amerika modelin bólek etip ajratmasdan, onı ańlo-sekseniya modeline qosıp jiberiwedi[9]. Ayırım izertlewshilerdiń bolsa mámleketlerdi ush modelge (amerika, skandinaviya, evropa ) ajıratıp úyreniwedi. Tómende biz bul modeller menen tanısıp shıǵamız. 1. Amerika modeli tiykarın social -miynet munasábetleriniń subsidiya kórinisi, xızmetkerdiń jeke tabısqa jetiwi hám ózin kórinetuǵın etiwi quraydı. Bul model miynet bazarı oraylashmaganligi hám de bántlik jáne social támiynattıń nızamlılıǵı ; jumıs beretuǵın tárepinen jalshına salıstırǵanda qadaǵalaw joqarı dárejedeligi; jumısshılardıń joqarı dárejedegi juǵrofiy hám kásiplik mobilligi; salıstırǵanda joqarı dárejedegi jumıssızlıq menen xarakterlenedi. Kásiplik karyera bárinen burın jumıs jayı ózgeriwi menen baylanıslı, soǵan uyqas túrde bul model qalǵanlarına salıstırǵanda joqarı dárejedegi mobilligi menen parıq etedi. Jumıs haqi muǵdarı jumıs qánigelikligi hám quramalılıǵına tiykarınan belgilenedi, xızmet tekshelerinde jılısıw, ádetde, kásiplik-qaniygelik profilin keńeytiwge baylanıslı emes. Kásiplik jónelis máselelerine úlken itibar qaratıladı. Universitet hám kolledjler qasında kásibi jóneltiriw boyınsha arnawlı oraylar hám jeke agentlikler tashkil etilgen. AQSH miynet ministrligi qasında 1200 den artıq mámleket esabınan iskerlik jurgiziwshi kásibi jóneltiriw hám kásip tańlaw orayları jumıs alıp barıp, hár jılı olar arqalı 1 millionnan artıq jaslar ótiwedi. Nátiyjede qánige tayarlaw ǵárejetleri 30 -40 % ga azayadı, kásiplik tańlaw testlerine sarplanǵan bir dollar mıń dollarlıq ekonomikalıq nátiyjelililikti támiyinleydi . Ekenin aytıw kerek, AQSH dástúriy túrde hádden tıs joqarı dárejedegi jumıssızlıqqa iye mámleket esaplanadı. Onıń dárejesine friksion jumıssızlıq jaqsıǵana tásir etpekte. Bunı keń hám dinamikalıq miynet bazarında, jumısshılar aktiv túrde tekǵana jumıs jayın, bálki qánigelikligin de ózgertiwi menen túsindiriw múmkin. Mısalı, mámlekette hár jıl 10 % jumısshı óz qánigelikligin ózgertiredi. Bunnan tısqarı, bul mámleket kóp jıllardan berli hár yilgi jańa jumıs jayı jaratıw boyınsha dúnyada birinshi teksheni bermey kelip atır. Bul faktorlar xalıq jumıssızlıqtı abırjı hádiyse retinde emes, bálki keń tarqalǵan bir jaǵday retinde qabıllawına múmkinshilik jaratadı. Sol sebepli, AQShda kóbinese ilmiy tájriybesiz yamasa ilmiy tájriybesi kem jumısshılar jumıssızlıqqa túsiwedi, olar ushın jaratılatuǵın jumıs jayları da soǵan muwapıq tómen dárejedegi sapaǵa iye esaplanadı. AQShniń zamanagóy bántlik siyasatı daǵı tiykarǵı jónelislerge: jumıs haqi dárejesin asırıw tárepinen jumıs jayları sapasın asırıw, keleshekte kásiplik ulǵayıwdı támiyinlew, jumıs jayların saqlaw hám olardı kóbeytiw bolıp tabıladı. AQSH siyasatı, bárinen burın, bántlik artıwın xoshametlew hám jumıs jayların kóbeytiw, jumısshılardı tayarlaw hám qayta tayarlaw, jalshı kúshine kómeklesiwge qaratılǵan. Evropa mámleketleri hám AQShda xalıq bántligi mashqalasın sheshiwge málim bir dárejede kómeklashuvchi regionlıq rawajlanıw agentliklerin shólkemlestiriw hám iskerlik júrgiziwi boyınsha jetkiliklishe tájiriybe tóplanǵan. Keń tarqalǵan regionlıq rawajlanıw agentliginiń sonday formalarınan biri, bul mámleket investitsiya korporatsiyasi bolıp tabıladı. Onıń iskerligi tiykarına qalanı rawajlandırıwǵa qaratılǵan mámleket investitsiyaların konsentraciyalaw qoyılǵan bolıp, qala bolsa óz gezeginde qalǵan periferiyalarǵa ekonomikalıq jáne social tárepten unamlı tásir kórsetdi. 2. Skandinaviya yamasa shved modeli tómendegi ush principke tiykarlanadı : miynetke uqıplı xalıqtıń tolıq bántligini támiyinlewge erisiw; xalıqqa social kepilliklerdi usınıw ; párawanlıqqa erisiwde teń múmkinshiliklerdi támiyinlew. Ekenin aytıw kerek Shvetsiyada ekonomikalıq siyasat kompaniyalar paydası hádden tıs artıp ketiwin shegaralawǵa qaratılǵan bolıp, mámlekette jumıssızlar ushın da, jumısmenen bánt xızmetkerler ushın da kásip tayınlıǵı hám qayta tayarlawdıń rawajlanǵan sisteması ámel etedi. Bul jol menen ishsi kúshiniń regionlıq hám kásiplik jıldamlıǵı xoshametlantiriladi. Shvetsiyanıń bul tarawdaǵı tájiriybesi kem ushraytuǵın ekenligin atap ótiw kerek. Shvetsiyada miynet bazarında sheklewshi (fiskal) siyasat, yaǵnıy jumıs orınlarındı jaratıwdı xoshametlew hám selektiv (tańlanma ) tárzdegi ekonomikalıq rawajlanıw elementlerine tayansh halda qáliplesip barıp atır [8, 9]. Jumıs menen tolıq bántlikti júzege keltiriwdiń dástúriy strategiyası anıq túrde inflyatsiyaniń joqarı dárejesine shıǵıwǵa hám mıynet haqı boyınsha jılısıwlar júz beriwine alıp keliwi tán alıw etilgen. Shved modeli jumıssızlıq dárejesin minimumǵa alıp kelgen mámlekettiń bántlik salasındaǵı aktiv siyasatı menen xarakterlenedi. Usı modeldiń ayriqsha tárepi jumıssızlıq aqıbetleri menen gúresiw emes, bálki jumıssızlardı eskertiw bolıp tabıladı. Mámleket húkimeti social siyasatqa úlken itibar qaratadı, atap aytqanda, 70 % aqshanı, tiykarınan ekonomika mámleket sektorında jańa jumıs orınlarındı jaratılıwma qaratılǵan ilajlardı islep shıǵıw ; xalıq migratsiyasi hám jumısshı kúshin, shańaraqlarǵa jumısshı kúshi tıǵız bolǵan aymaqlardan vakant jaylar bolǵan aymaqlarǵa kóship ótiwinde subsidiya hám kreditler beriw jolı menen koordinatsiya qılıw ; xalıqtıń ámeldegi bos jumıs jayları tuwrısındaǵı maǵlıwmatlarǵa operativ shaqırıǵın támiyinlew; ıssız qalǵan yamasa jumısından ajralıp qalıw qáwip salıp atırǵan shaxslardı kásiplik tayarlaw hám qayta tayarlawdı ámelge asırıw sıyaqlı ilajlarǵa sarplaydı. Tolıq bántlikke erisiw tómendegi islerdi ámelge asırıw arqalı ámelge asıriladı. - sheklewshi fiskal siyasat yurgizish. Bul siyasat mıynet haqın asırıwda firmalararo inflyatsiya básekiin kemeytiw ushın kem paydalı kárxanalardı qollap-quwatlaw hám joqarı tabıslı firmalar paydasın toqtap turıwǵa qaratılǵan ; - mıynet haqında “Awızbirshilik siyasatı”. Bul siyasat ol yamasa bul firma finanslıq múmkinshiliginen qaramastan, teń miynetke teń mıynet haqı tólew maqsetin názerde tutadı. Bul bolsa kem paydalı (tabıslı ) kárxanalardıń jumısshılar sanın kemeytiwge hám óz iskerligin toqtatıw yamasa qayta ózgertiwine, joqarı tabıslı firmalar - óz múmkinshiligi dárejesinden kem bolǵan mıynet haqı menen shegaralanıwına alıp keledi; - hálsiz báseki qábiletke iye jumısshılardı miynet bazarında qollap-quwatlaw boyınsha aktiv siyasat. Onıń ushın isbilermenler kóplegen subsidiyalar aladı ; - jumıs iskerligi nátiyjesi tómen bolǵan, biraq social máselelerdi sheshiwdi támiyinleytuǵın ekonomika sektorlarında bántlikti qollap-quwatlaw. Bántlik salasındaǵı siyasatti ámelge asırıw menen baylanıslı ilajlarǵa shama menen YAIMniń 3% hám byudjettiń 7 % sarp etiw etiledi. Shvetsiyada tolıq bántlikti támiyinlew degi tabıslar tap usılar esabına bolıp tabıladı. Shvetsiya miynet bazarında bántlik siyasatı máseleleri retinde taǵı tómendegilerdi keltiriw múmkin: -jumıs hám kompetensiya strategiyasın ilgeri jıljıtıw ; -miynet bazarında nátiyjelililik hám mayısqaqlıqtı támiyinlew; -arnawlı qánigelikler boyınsha mútajlikke insanlar jumıslarında diskriminatsiya jaǵdaylarına jol qoymaw ; -miynet bazarında hayal hám er adamlar ortasındaǵı teń haqılılıqqa erisiw boyınsha iskerlik. Bular bolsa jumısqa jaylastırıw programmasın orınlaw, kásiplik reabilitatsiya, oqıtıw, yaǵnıy miynet bazarında bántlik boyınsha aktiv siyasat programması hám de bántlik boyınsha qamsızlandırıwdı qadaǵalawǵa alıw arqalı ámelge asıriladı. Olar ishinde tómendegi tórtew programmanı bólek ajıratıw múmkin: - jumısshı kúshine talap hám xalıq bántligini asırıwdı xoshametlew; - jumıs kúshi usınısına tásir etiw; - mayıplardı qollap-quwatlaw ; - jumıssızlıqta pul qarjları menen járdem kórsetiw. Jumısshı kúshine talap hám xalıq bántligini asırıwdı qollap-quwatlaw programması maqseti kóńildagidek bolmaǵan jaǵdaylarda jumısshı kúshine talaptı qollap-quwatlaw esaplanadı. Olar jumıssızlarǵa waqtınshalıq jumısqa jaylasıw hám úlken bolmaǵan ıslap shıǵarıw jumıs stajı usınıs etedi. Bul bolsa olardıń ashıq miynet bazarında jumıs izlewlerin ańsatlashtiradi yamasa qandayda bir-bir kasiplik tálimdi tańlawına tiykar qóyadı. Bunday programmalar, atap aytqanda, jalǵız tártipte subsidiyalar beriw programması, óz jumısın baslaw ushın subsidiya beriw programması, 20 jas daǵı jaslar ushın rayon programmaları, kompyuter ustaxonalari hám orayların, úlken jaslılar ushın waqtınshalıq jumıs jay jaratıw programmaları, resurslı jumıslar boyınsha programmalar. Shvetsiyada múmkinshiligi shegaralanǵan insanlardı qollap-quwatlaw programmaları keń tarqalǵan. Bul programmalarda mayıplar ushın ilajlar hám jumıs beretuǵınlardıń islew qábileti shegaralanǵan insanlar ushın jumıs jayı sharayatların jaratıw menen baylanıslı ǵárejetlerin orawları ushın kompensatsiyalar ajıratıw názerde tutılǵan. Shvetsiya nızamchiligida bántlik máselesinde jumıs beretuǵınlarǵa qatań talap belgileńen. Diskriminatsiyani joytıw ushın mámleket monıtorińi ornatılǵan. Finlandiya hám Niderlandiyada miynet salasında hayallar huqıqı aynıwı ushın jınayatlı juwapkerlik belgileńen. Ulıwma aytqanda, skandinaviya mamalakatlarida bántliktiń joqarı dárejesi hám tuwılishniń normal dárejesin birgelikte aparıwǵa erisilgen. Shvetsiyanıń ámelde bolǵan “Miynet salasında er adamlar hám hayallardıń teń múmkinshilikleri tuwrısında”gi nızamında (1991 jıl ) jumıs beretuǵınlardıń jumısshı orınların er adamlar hám hayallar ortasında teń bólistiriliwin támiyinlew minnetlemesi názerde tutıladı. Bul bolsa isleytuǵın er adamlar hám hayallar qatnası birdeyde bolmaǵan kárxanalarda jumıs beretuǵın usı kárxanada wákilligi jetkilikli dárejede bolmaǵan jinsdagi shaxslardı qosımsha túrde jumısqa qabıllawı shárt ekenligin ańlatadı. Bul model ámelde jámi jumıs kúshi ushın mámleket sektorında ortasha, qanaatlanǵan mıynet haqı hám miynet sharayatına iye jumıs orınların jaratılıwma mólsherleńen. Usı siyasatti unamsız tárepi onı tek mámleket finanslıq qarjları esabına ámelge asırılıwı, biraq aqshalardıń bolsa shegaralanǵanlıǵı yamasa azayıwı islep shıǵarıw tómenlewi hám jumıs orınlarınıń keskin qısqarıwına alıp keledi. 3. Kontinental yamasa evropa modeli de shved modeli sıyaqlı, miynet qılıp atırǵan xalıqtıń jumıs menen bántler sanın jumıs ónimliligi asıwı hám tabısı ósiwi waqtında kemeytiwge tiykarlanǵan. Sol sebepli bántlik hám jumıssızlıq máselelerine birinshi náwbette itibar berilip atır. Óytkeni mámlekettiń miynet bazarı jaǵdayı hám sociallıq-siyasiy xarakter degi sebepler boyınsha juwapkerligin ańǵarıwı, ásirese, jergilikli jumısshılar ushın básekin jaratatuǵın kóplegen miynet emigrantları bar ekenligi bolıp tabıladı. Fransiya daǵı bul hádiyseni tártipke salıw, atap aytqanda, " Jańa xızmetler - jańa jumıs orınların" programmasın ámelge asırıwǵa qaratılǵan. Basqa ilajlar qatarında mámleket jaslarǵa jańa jumıs jayların jaratıw ushın kárxanalar ǵárejetleriniń 80 procentige shekem oranıwın támiyinleydi. Fransiya xalıq bántligi siyasatın ámelge asırıw sisteması da dıqqatqa ılayıq. Jumıs menen bántlik máseleleri tekǵana mámleket hám regionlıq, bálki tarmaq dárejede de kórip shıǵıladı. Germaniya (yamasa neoliberal) jumıs menen bántlik modeli aktiv jumıs menen bántlik siyasatina tiykarlanadı - mámleket jańa jumıs jayları jaratatuǵın barlıq islep shıǵarıwshılardı (jumıs beretuǵınlardı ) xoshametlentiredi, sonıń menen birge, kárxanalardı modernizaciyalawda bántliktiń ámeldegi dárejesin saqlap turadı, jumısshılardı ǵalabalıq bosatıwdan qochgan kárxanalarǵa jeńillikler beredi. Bunday siyasat asıp baratırǵan jumıssızlar sanı ushın qımbatqa tushuvchi pensiya sistemasın jaratıwdı talap etedi. Bul siyasatti unamsız nátiyjesi uzaq, turaqlı jumıssızlıq hám olar menen baylanıslı bolǵan úlken social, finanslıq hám de ekonomikalıq ǵárejetler bolıp tabıladı. Germaniyada subsidiyalarniń tiykarǵı bólegi, málim bilimge iye bolǵan, lekin biznesti shólkemlestiriwde kónlikpege iye bolmaǵan ıssızlarniń bankrot kárxanaları tiykarında isleńen kooperativlarga yónaltiriladi. Germaniya daǵı xalıq bántligini tártipke salıw tiykarınıń shólkemlestirilgenboshqaruvi boyınsha unamlı tájiriybeni qóllaw jańa jumıs orınların jaratıw arqalı jumıssızlıq dárejesin kemeytiwge alıp keledi hám óz-ara nátiyjeni, de ekonomikalıq jáne social rawajlanıwdı támiyinleydi. Birinshiden, jańa básekige shıdamlı ónimler jaratıladı, ekinshiden, postsovet mámleketlerinde jumıssızlıq jáne social keskinlik pasayadi. 4. Ańlosaksoniya modeli social xızmetlerdi usınıwda, tiykarınan mámlekettiń bántlik siyasat daǵı passivligi, jeke kárxanalar hám jámiyetlik shólkemleri úlesi joqarı ekenligin názerde tutadı. Mámleket kóleminde daǵaza etilgen miynet tártip-qaǵıydaları birinshi ret áyne Ullı Britaniya tárepinen kiritilgenligi sebepli, olardıń ulıwma baǵdarın tariyxıy tárepten kórip shıǵayıq. Ullı Britaniyanıń burınǵı Bas ministri T.Bler kásipleslerine jańa jumıs orınlarındı jaratıwda statistika jaman járdemshi ekenin aytıp ótdi. Onıń pikrine qaraǵanda, jumısqa jaylasıw - bul jeke mashqala bolıp tabıladı, esap -kitap hám nomerler málim bir ıssız kisige turmısda óz ornın tabıwına járdem bere almaydı. XX ásir 30 -jılları ortalarında J. M. Keyns tárepinen Ańliya húkimetine usınıs etken usınıslardı orınlaw maqsetinde mámlekette ekonomikalıq rawajlanıw boyınsha Milliy Keńes dúzildi. Ekonomikanı krizistan shıǵarıw ushın Keyns, húkimettiń dál qatań aralasıwı retinde mámleket ǵárejetlerinen jasalma túrde paydalanıwdı usınıs etdi, mısalı, jollardı qurıw, jumıs orınların jaratıw maqsetinde (jámiyetlik jumısları ) jańa aymaqlardı ózlestiriw hám taǵı basqa. Milliy Keńestiń wazıypalarınan taǵı biri, mámlekettiń tiykarǵı maqsetlerge jetiwi- jumısshı kúshiniń tolıq bántligini támiyinlew hám adamlardıń turmıs dárejesin jaqsılawǵa qaratılǵan ekonomikalıq jáne social programmaların islep shıǵıwdan ibarat edi. Házirgi waqıtta Ullı Britaniyada jumıs menen bántliktiń zamanagóy modeli tásirli hám nátiyjeli esaplanadı. Ol jaǵdayda bir neshe óz-ara baylanıslı bloklar ámeldegi: miynet bazarında talap hám usınıstıń jaǵdayı, kasiplik tálim hám jumıs menen támiyinlewdiń pútin sisteması, kadrlar bazarında hayal hám jaslardıń básekige shıdamlılıǵın asırıw boyınsha oqıw hám qayta tayarlaw programmaların islep shıǵıw, maqsetli jámiyetlik jumısların rawajlandırıw programmaların islep shıǵıw, jumıssızlıq qamsızlandırıwı fondların rawajlandırıw, social támiynat sistemasın rawajlandırıw. Ullı Britaniyada ekonomikalıq jáne social munasábetlerdi tártipke salıw boyınsha institutsional sistema keń kólemli yarım húkimet shólkemleri tarmaǵına iye. Jumıs menen bántlik hám jumıssızlıq máseleleri húkimetke salıstırǵanda máslahátshi wazıypasın orınlawshı miynet komissiyası tárepinen kórip shıǵıladı. Búgińi kúnde mámleket kóleminde bántlikti tártipke salıw Miynet Departamenti tárepinen ámelge asıriladı. Ullı Britaniyanıń kásip-ónerge jóneltiriw boyınsha tájiriybesi itibarǵa ılayıq bolıp tabıladı. Kásip-ónerge tiyisli iskerliginiń tiykarǵı muwapıqlastırıwshı organı 3, 6 mińnen aslam konsultant hám olardıń járdemshilerinen shólkemlesken, jaslardı jumıs menen támiyinlew xızmeti esaplanadı. Bul tarawdaǵı treniń 1949 jıldan berli Ullı Britaniyada ótkeriledi. Ullı Britaniyada 2016 jıldıń basında jumıssızlıq dárejesi aqırǵı 7 jıl dawamında eń minimal bahaǵa (5, 3 %), bánt bolǵanlar sanı bolsa rekord baha (31, 2 mln. kisi) ga kóterilip, miynet bazarındaǵı sharayatlar unamlı tárepke ózgerlıgin kórsetdi[24]. 5. Yapon modelinde miynet munasábetleri sisteması ómirlik yollanish sistemasına tıykarlanıp, xızmetkerlerdiń kárxanada isleytuǵın eń joqarı (55-56 ) jasqa yetgunlariga shekem jumıs menen támiyinleniwi kepillik berilgen. Ómirlik yollanishniń bunday sisteması jumısqa yollanuvchilar mıynet haqı, sıylıqlar, xoshametlew hám de social tólewler formasındaǵı materiallıq sıylaw muǵdarları ósip barıwına qolay tiykar esaplanadı. Bul bolsa xızmetkerlerde miynetke unamlı munasábette bolıw hám joqarı dárejede sapalı miynetke umtılıwdı tárbiyalawǵa qaratılǵan siyasatti turaqlılıǵındı támiyinlewge tiykarlanadı. Sońǵı jıllarda Yaponiyada jumıssızlıq dárejesi 3- 3, 5 protsentti qurap atır. Yaponiyada xızmetkerlerden uzaq waqıt dawamında paydalanıwdı kózlesh, olardıń kásip tayınlıǵı hám mamanlıǵın asırıwdı jumıs orınların quramı, islep shıǵarılıp atırǵan ónim túrlerin esapqa alǵan halda, ishki firma dárejesinde ámelge asırıw, aldınan xızmetkerdiń firma ishinde kásiplik jıldamlıǵın názerde tutıwı, xızmetkerlerde miynetke, joqarı jumıs sapası dárejesine erisiwge unamlı jantasıwdı tárbiyalaw múmkinshiligin jaratadı. Usı rawajlanıw modelinde miynetti xoshametlew hám tártipotni qáliplestiriwdiń zárúrli belgisi islep shıǵarıw natiyjeliligin asırıw hám ónim sapasın jaqsılaw máseleleriniń barlıq xızmetkerler tárepinen islep shıǵilıwı, jumısshılardıń baslamashıları sıylaw bolıp tabıladı. Miynetke munasábet hám nátiyjeli islew, ratsionalizatorlik usınısları, uzaq jıl bir orında islewge qosımsha aqsha belgilew, pensiyaǵa shıǵıp atırǵanda iri tólewler arqalı xoshametlantiriladi. Isbilermenler islep shıǵarıwdı kemeytiw máselesin personalni kemeytiw menen emes, bálki jumıs waqıtı dawamlıǵın qısqartish jolı yamasa jumısshılardıń málim bir bólegin basqa kárxanaǵa, olar menen kelisken túrde, ótkeriw menen hal etedi. Yaponiyada dástúr boyınsha basqarıwdıń joqarı buwınında er adamlar jeńillikke iye bolǵanlıǵı, ótken ásirdiń 50-jıllarında baslanǵan hám 70- jıllarda jáne de aktivlesken “feminizatsiyalash” procesi nátiyjesinde 80-jıllarda menejerler arasında hayallar payda bóle basladı. Uzaq waqıttan berli Kitayda maman miynetke bolǵan talaptıń usınısda aslamlıǵı gúzetilip atır. Quramalı ekonomikalıq jaǵday, tábiy resurslar deficitligi, xojalıq basqarıwı zamanagóy sisteması qáliplesiwi tamamlanmaganligi, bulardıń barlıǵı nátiyjeli bántlikti támiyinlew múmkinshiligin shegaralaydı hám ekilemshi bántlikke málim bir dárejede tásir etpekte. Kitayda sotsialistik bazar ekonomikasın jaratıw boyınsha ilajtadbirlar qabıl etilgen bolsada, olar kárxanalar xojalıq mexanizmleri iskerlik kórsetiwin bir muncha janlandırdı. Kitayda ekonomikalıq ósiw jumısshı kúshi hám investitsiya kolemin asırıw esabına eriwiladi, miynet ónimliligi tómen dárejede qaldı. Buǵan sebeplerden biri - jaqsı kásiplik tayarlıq hám úlken qaytimli miynet qılıw múmkinshiligine iye, joqarı dárejedegi bilim hám ilmiy tájriybege iye xızmetkerlerdiń xoshametlew mexanizmi zaifligi. Mámlekette házirshe kompetentlik hám miynetke dóretiwshilik munasábet ushın materiallıq xoshametlantiradigan sociallıq-ekonomikalıq ortalıq jaratılmaǵan. Hár qanday mámleket xalqınıń kásiplik tayarlıq dárejesi usı mámleket miynet potencialın suwretleytuǵın zárúrli kórsetkishlerden biri bolıp tabıladı. Búgińi kúnde Kitayda bul kórsetkish aldınǵı jıllarǵa qaraǵanda talay joqarı dárejege kóterilgen bolsa -de, biraq ekonomikalıq resurslardan paydalanıw hám ózlestiriw, xalıq xojalıǵı natiyjeliligin asırıw ushın jetkilikli emes. Bunnan tısqarı ilmiy tájriybe dárejeleri region hám tarmaqlar boyınsha birdey emes. Miynetke aqsha tólewdiń háreketdegi mexanizmi jumısshı xızmetkerler óz miynet potencialın tolıq kórinetuǵın etiw múmkinshiligi bermeydi, yaǵnıy olardı ilmiy tájriybe dárejesi kóbinese global báseki belgileytuǵın talaplarǵa juwap bermeydi. XXI ásir basına kelip, Kitay bántlik menen qatar máselelerge dus kelip atır. Atap aytqanda, ekonomikası rawajlanǵan barlıq mámleketlerine tán bolǵan mashqala - xalıqtıń “ǵarrıyishi”, jaslar ortasında bántlik dárejesi tómenlew tendensiyasi, qánigeler jetiwmasligi hám taǵı basqa. Download 51.78 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling