Xalqaro mehnat taqsimoti

1.Xalqaro mehnat taqsimotining mohiyati.
Xalqaro iqtisodiy munosabatlaming mohiyatini ochib beruvchi muhim tushunchalardan biri xalqaro mehnat taqsimoti (XMT) hisoblanadi. Dunyo mamlakatlari u yoki bu darajada XMTga jalb etilgan bo‘lib, uning chuqurlashuvi fan-texnika taraqqiyoti ta’sirida rivojlanayotgan ishlab chiqarish kuchlariga bevosita bog‘liq. XMTda qatnashish mamlakatlarga qo‘shimcha iqtisodiy samara beradi va o‘z ehtiyojlarini kam xarajatlar bilan to'liqroq qondirish imkoni vujudga keldi. Mehnat taqsimoti - bu tarixan belgilangan ijtimoiy mehnat tizimidir. U jamiyatning rivojlanish jarayonidagi faoliyatining sifat jihatdan tabaqalashuvi natijasida shakllanadi. Mehnat taqsimoti turli shakllarda bo‘ladi va ushbu kursda XMT, ya’ni alohida mamlakatlaming (yoki mazkur mamlakatlarga tegishli alohida ishlab chiqarish tarmoqlarining) xalqaro ayirboshlash uchun muayyan turdagi tovarlar va xizmatlami ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi o‘rganiladi. Xalqaro mehnat taqsimoti mohiyati ishlab chiqarish jarayonining mehnat faoliyati turli shakllarining ixtisoslashuvi va ulaming kooperatsiyalashuvida, o‘zaro hamkorligida namoyon bo‘ladi. Mehnat taqsimotini faqat ajratish jarayoni sifatida emas, balki jahon miqyosida mehnatni birlashtirish yo‘li sifatida ham ko‘rish mumkin. Xalqaro mehnat taqsimoti davlatlar o‘rtasida mehnatning ijtimoiy-hududiy taqsimotining darajasi hisoblanadi. U alohida bir davlatlar ishlab chiqarishlarining ixtisoslashuviga asoslanadi. Jahon xo‘jaligini rivojlantirish uchun, birinchi navbatda, ishlab chiqarishda mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarish samaradorligini o'stirish, shuningdek, ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishga intilish zarur. Xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanishi jarayonidagi muhim afzallik ushbu jarayonning har bir ishtirokchisi o‘zining XMTdagi ishtirokidan iqtisodiy foyda, manfaat qidirishi, topishidan iborat. Har qanday mamlakatning xalqaro savdo jarayonida xalqaro mehnat taqsimotining afzalliklarini amalga oshirishi — birinchidan, eksport qilinayotgan tovar va xizmatlaming tashqi va ichki bozor narxlaridagi farqni olishi; ikkinchidan, arzonroq bo‘lgan importdan foydalanib, milliy ishlab chiqarishdan voz kechgan³ holda ichki xarajatlarni kamaytirish imkonini beradi. XMT kapitalizmning manufaktura davrida paydo bo’lgan bo‘lib (XVII — XVIII asrlar), sanoat to‘ntarishigacha tabiiy ravishda (tabiiy-iqlimiy, geografik sharoitlar, xomashyo zaxiralari va energiya manbalari — XVIII asrning oxiri XIX asrning birinchi yarmi) kechgan. Keyinchalik mamlakatlarning boshqa iqtisodiy omillar — mehnat, kapital, tadbirkorlik qobiliyati, bilimlar bilan turli darajada ta ’minlanganligi sababli ixtisoslashuv chuqurlashdi. Hozirda ushbu omillar mamlakatlar tomonidan jahon bozori uchun qaysi tovarlar va xizmatni ishlab chiqarishni belgilab beradi. XMT nazariyasi klassik iqtisodiy maktab vakillari hisoblangan A.Smit va D.Rikardolar asarlarida asoslandi va rivojlantirildi. A.Smit XMTni tahlil qilar ekan, «Xalqlar boyligining tabiati va sabablari» kitobida (1776-y.) savdo va tadbirkorlik erkinligining zarurligini isbotlaydi. Uning fikricha, savdo crkinligini turli yoilar bilan cheklash alohida mintaqalar va davlatlar o ‘rtasida mehnat taqsimotining chuquilashuviga xalaqit beradi. Savdo yoiidagi to‘siqlarning yo‘qotilishi hamda xalqaro ayirboshlash miqyosining kengayishi milliy iqtisodiyotlaming ixtisoslashuvi va ulaming o ‘zaro bogiiqligini oshirishga, jahon xo‘jaligining shakllanishi va rivojlanishiga olib kelishi kerak. A.Smit keyinchalik juda mashhur boiib ketgan erkin savdo shiorini olg'a surdi (laisserfaire). A.Smit g'oyalari keyinchalik ingliz iqtisodchilari - D.Rikardo, R.Torrens va J.S.Millaming ilmiy asarlarida rivojlantirildi. Klassiklarning xalqaro mehnat taqsimoti to‘g‘risidagi ilmiy qarashlaridagi asosiy yutuqlari, deb ishlab chiqarishning nisbiy xarajatlari nazariyasi tan olingan. Ushbu nazariya xalqaro savdo haqidagi iqtisodiy taiim otning «klassik» asosi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning nisbiy xarajatlari nazariyasi asosida mamlakatlar o‘rtasida ishlab chiqarish sharoitlaridagi farq mavjudligi haqidagi g‘oya yotadi. Bunga ko‘ra har qanday mamlakatda turli tabiiy va iqlimiy sharoitlarda barcha turdagi tovarlami ishlab chiqarishni tashkil etish mumkin, deb hisoblanadi. Masalan, Shotlandiyada uzum yetishtirish mumkin. Lekin uning narxi juda qimmat, undan olinadigan vino esa sifati pastligi uchun kam iste’mol qilingan b o iar edi. U yoki bu tovar ishlab chiqarish bilan bogiiq boigan xarajatlami qiyosiy taqqoslash, talab boigan barcha tovarlami ishlab chiqarishdan ko'ra eng kam xarajat talab qiladigan m aium bir tovar ishlab chiqarish foydaliroq dcgan xulosaga olib keladi. Ushbu tovarga ixtisoslashish tashqi bozorda ayirboshlash yoii bilan boshqa barcha tovarlami sotib olish imkonini beradi. Nisbiy afzallik nazariyasi biron-bir tovar ishlab chiqarishda bir mamlakatning boshqa mamlakatdan absolut afzalligi mavjudligidagina emas, balki bunday ustunlik mavjud boim agan holatda ham ixtisoslashuv foydali ekanligini isbotlaydi. Xalqaro xarajatlarga nisbatan kam xarajat bilan tovar ishlab chiqarishning iloji bo’lmagan hollarda ham ba’zi tovarlami ishlab chiqarish xarajatlari o‘rtacha xarajatlar darajasidan past bo‘ladi. Boshqa tovarlarga nisbatan foydaliroq bo’lgan mazkur tovami ishlab chiqarishga ixtisoslashish zarur. Natijada shu holatdagi ixtisoslashish ham iqtisodiy samara beradi. Shu bilan birga teskari holat ham nazarda tutilgan. Mamlakat bir necha tovarlar bo'yicha ustunlikka ega bo’lgan hollarda, mazkur ustunlik maksimal bo’lgan tovarlanigina ishlab chiqarishga ixtisoslashish zarur. Iqtisodiy nazariya klassiklarining g'oyalari E.Xeksher, P.Samuelson, B.Olin, V.Leontev va boshqa hozirgi zamon iqtisodchilari tomonidan rivojlantirildi. Nisbiy afzallik nazariyasining keyingi rivojlanish bosqichlarida birmuncha mavhumlashtirilgan modeli yuzaga kelgan. Bu modelning kamchiliklari quyidagilarda namoyon bo’ladi: - u erkin raqobat prinsiplarini absolyutlashtiradi; - u faqat muayyan juft tovarlar va mamlakatlamigina ko‘rib chiqadi; - unda tovar tovarga to‘g‘ridan to‘g‘ri ayirboshlanishi ko‘zda tutiladi; - model ishlab chiqarish miqyosi va transport xarajatlarining ta’sirini e’tiborga olmaydi. Bundan tashqari modelda xalqaro iqtisodiy munosabatlaming mehnat va kapitalning xalqaro harakati, iqtisodiyotga davlatning aralashuvi, xalqaro korporatsiyalarning ishlab chiqarishdagi ixtisoslashuvi va boshqa shunga o‘xshash omillari ham e’tiborga olinmaydi. Xalqaro mehnat taqsimotining mohiyati ishlab chiqarish jarayoni, mehnat faoliyati shaklarining ixtisoslashuvi va kooperatsiyalashuvining, o'zaro hamkorligida namoyon bo’ladi. Mehnat taqsimoti faqat ajratish jarayoni sifatida emas, balki ⁴jahon miqyosida mehnatni birlashtirish yo’li sifatida namoyon bo’ladi. Xalqaro mehnat taqsimoti mamlakatlar o'rtasida mehnatning ijtimoiy-hududiy taqsimoti darajasi hisoblanadi. U alohida mamlakatlarning tovarlar va xizmatlar ishlab chiqarishga ixtisoslashuviga asoslanadi. XMT jahon xo'jaligida kengaytirilgan qayta ishlab chiqarish jarayonlarini amalga oshirishda borgan sari muhim rol o'ynamoqda. XMT quyidagi vazifalarni bajarmoqda:
- ushbu jarayonlaming o‘zaro aloqasini ta’minlaydi;
- xalqaro tarmoq va mintaqaviy-tarmoq nisbatlarini shakllantiradi.
Mamlakatlarning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtirokini tavsiflash uchun foydalaniladigan resurslar nisbatiga qarab ijtimoiy ishlab chiqarish tarmoqlari tasnifi qabul qilinadi. Bu tarmoqlarning muayyan mamlakatda birlashishi milliy iqtisodiyotning ixtisoslashuvini tavsiflaydi. Umuman olganda, quyidagi ixtisoslik tarmoqlari ajratiladi: bilim talab qiladigan tarmoqlar; kapitalni ko'p talab qiladigan tarmoqlar; mehnat talab qiladigan sanoat tarmoqlari; resurslarni ko'p talab qiladigan tarmoqlar.
Dunyoda o'zini o'zi ta'minlaydigan bironta ham davlat yo'q. Rivojlangan davlatlar ham barcha turdagi tovar va xizmatlarni samarali ishlab chiqarish uchun shart-sharoitlarni mutlaqo mustaqil ravishda ta'minlay olmaydilar. Bunday vazifalar xalqaro mehnat taqsimoti (MRI) va boshqa ishlab chiqarish omillariga asoslangan xalqaro hamkorlik yordamida hal qilinadi. MPP - mamlakatlar o'rtasidagi ijtimoiy-hududiy mehnat taqsimoti rivojlanishining eng yuqori bosqichi bo'lib, uning asosini alohida mamlakatlarning iqtisodiy foydali ixtisoslashuvi va ma'lum miqdor va sifatdagi ishlab chiqarilgan mahsulotlarni ayirboshlash tashkil etadi. MChJlarda ishtirok etish imkoniyatidan keng foydalanadigan mamlakatlarda, qoida tariqasida, iqtisodiy rivojlanishning yuqori sur'atlari. Yaponiya, Germaniya, “yangi sanoatlashgan mamlakatlar” – Gonkong, Tayvan, Singapur va Janubiy Koreyaning rivojlanishi yorqin misoldir. Aksincha, MRIda o'z o'rnini bosa olmagan mamlakatlarda rivojlanishning past sur'ati yoki hatto ishlab chiqarishning qisqarishi mavjud.
MRI rivojlanishining omillari orasida quyidagilarni ta'kidlash kerak:
* Tabiiy-geografik sharoitlar;
* Texnik taraqqiyot;
* Ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar.
Ilgari asosiy rolni tabiiy-geografik sharoitlar: iqlim, tabiiy resurslar, hududning kattaligi, aholisi, iqtisodiy va geografik joylashuvi o'ynagan. Uzoq vaqt davomida tabiiy resurslarni taqsimlashdagi farq favqulodda vaziyatning asosiy sababi edi. Texnik taraqqiyotning rivojlanishi tabiiy-geografik sharoitlarning ahamiyatini pasayishiga olib keldi, fan va texnika yutuqlari afzalliklaridan foydalanish imkoniyatini berdi, fan va texnikaning rivojlanishi. Iqtisodiy rivojlanishning yangi modeli quyidagi xarakterli xususiyatlarni oldi:
Iqtisodiy o'sishning intensiv turi ustunlik qila boshladi;
Yangi sanoat tarmoqlari paydo bo'ldi va mavjudlari tezda modernizatsiya qilindi;
Ishlab chiqarish tsikli qisqartirildi;
Xizmat ko'rsatish sohasi kengaydi (ayniqsa, bank va sug'urta, transport va turizm).
Ilmiy-texnika taraqqiyoti bilan bir qatorda, ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlar MPPda muhim rol o'ynay boshladi:
Iqtisodiy, ilmiy va texnologik rivojlanishning erishilgan darajasi;
Milliy ishlab chiqarishni tashkil etish mexanizmi;
Tashqi iqtisodiy aloqalarni tashkil etish mexanizmi.
Hozirgi bosqichda dastlabki ikki omilning LBMga ta'siri bir tekisda bo'lib, turli mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlaridagi farqlar hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'lmoqda. So'nggi o'n yilliklardagi ulkan iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy jarayonlar WFPga sezilarli ta'sir ko'rsatdi. Uning rivojlanishining asosiy yo'nalishi xalqaro ixtisoslashuv va ishlab chiqarish kooperatsiyasini kengaytirish edi. Ular MRI shakllari bo'lib, uning mohiyatini ifodalaydi.
MPP ning rivojlanishi mehnat unumdorligini oshirish va ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirishni talab qiladi. MRI afzalliklarini amalga oshirish mamlakatga ayirboshlash jarayonida eksport qilinadigan tovarlar va xizmatlarning xalqaro va ichki narxlari o'rtasidagi farqni olish, shuningdek, arzon importdan foydalanish hisobiga milliy ishlab chiqarishni kamaytirishdan ichki xarajatlarni tejash imkonini beradi.
MRIni rivojlantirishning muhim sharti ishlab chiqarishning boshqa omillari - er, kapital, texnologiyaning xalqaro bo'linishi hisoblanadi. Har qanday mamlakat u yoki bu mahsulotni ishlab chiqaradi, agar u ishlab chiqarish omillariga ega bo'lsa, bu mahsulotni boshqasiga qaraganda samaraliroq ishlab chiqarish imkonini beradi.
Er, mehnat, kapital, texnologiya har qanday tovar ishlab chiqarish uchun bir xil darajada muhim omillardir.

1. 
   Xalqaro mehnat taqsimotining asosiy tendentsiyalari
   

MChJ ishlab chiqaruvchi kuchlarning ko'p asrlik rivojlanishi, milliy mehnat taqsimotining chuqurlashishi va jahon xo'jalik munosabatlari tizimiga yangi milliy tarmoqlarning jalb etilishi natijasi bo'lib, bu butun ishlab chiqarishning baynalmilallashuviga olib keldi⁵. Bu murakkab jarayon 16-asr oʻrtalari — 18-asr oʻrtalarida mamlakatlar oʻrtasidagi oddiy savdo munosabatlarining kengayishi bilan boshlandi, bu esa ishlab chiqarishning davlatlar chegarasidan tashqariga chiqib ketishiga olib keldi. 18-asr oxiridan 19-asr oxirigacha. uning millatlararo shakllari jahon xo'jaligi doirasida oddiy kooperatsiya asosida shakllana boshladi.
XIX asr oxiri - XX asr o'rtalarida ishlab chiqarishni baynalmilallashtirish. jahon iqtisodiyotining shakllanishida hal qiluvchi omilga aylangan MPPga asoslangan oddiy hamkorlikni rivojlantirish bilan bog'liq.
Doimiy rivojlanib borayotgan MChJ ma'lum tendentsiyalar va xususiyatlarga ega bo'ldi.
Bularga quyidagilar kiradi:
1. Jahon iqtisodiyotida sanoati rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o'rtasidagi tafovut saqlanib qolmoqda va hatto chuqurlashib bormoqda. Rivojlangan mamlakatlar aholisining qariyb 25% va umumiy milliy mahsulotning 80% ni tashkil qiladi. Mamlakatlar, rivojlanayotgan mamlakatlar jahon iqtisodiyotida asosan xomashyo yetkazib beruvchilar va tayyor mahsulot iste’molchilari hisoblanadi. Ammo yaqinda rivojlanayotganlarning yangi tarmoq yo'nalishi o'rnatildi.⁶
Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar oʻrtasida ishlab chiqarish mahsulotlarining tarmoq ichidagi almashinuvi jadal rivojlanmoqda. Sobiq sanoati rivojlangan mamlakatlar ehtiyojlarini qondirish uchun ko'p mehnat talab qiladigan, moddiy ko'p talab qilinadigan, standartlashtirilgan mahsulotlarni eksport qilish uchun ishlab chiqarish ko'paymoqda. Bunda yetakchi rolni “ajdarlar” deb ataladigan to‘rtta – Gonkong, Singapur, Tayvan va Janubiy Koreya, shuningdek, “yangi ajdarlar” tarkibiga kiruvchi Xitoy, Tailand, Turkiya, Braziliya, Meksika, Hindiston va boshqa ba’zi davlatlar o‘ynaydi. sanoati rivojlangan mamlakatlar".
2. WFPda sub'ekt va maxsus detal va texnologik ixtisoslashuv asosida tarmoq ichidagi mehnat taqsimoti asosiy bo'ldi.
3. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning notekisligi tufayli sanoati rivojlangan mamlakatlar guruhida, birinchi navbatda, uchta asosiy markaz – AQSH, Yaponiya va Gʻarbiy Yevropa oʻrtasidagi siyosiy va iqtisodiy kuchlar muvozanatida oʻzgarishlar davom etmoqda. Bu MRI tizimida tez-tez qayta qurishni talab qiladi.
4. Sobiq sotsialistik lager davlatlarining WFPdagi ishtiroki o‘zgardi. Ularning iqtisodlarini qayta yo'naltirish va ularni turli tamoyillar bo'yicha MRIda ishtirok etishga jalb qilish mavjud.
5. Xalqaro iqtisodiy ayirboshlash va LBTda TMKlarning roli doimiy ravishda oshib bormoqda. TMKlar jahon sanoat ishlab chiqarishi va jahon savdosining yarmini nazorat qiladi.
6. Integratsiya jarayonlari, xo’jalik faoliyatining baynalmilallashuvi kuchaymoqda. Kuchlarni birlashtirish tendentsiyasi mavjud iqtisodiy va valyuta zarbalarining oqibatlarini birgalikda tartibga solish va yumshatish uchun etakchi davlatlar. Xalqaro tashkilotlarning roli ortib bormoqda - XVF, XTTB va boshqalar.⁷
7. LBP vaqti-vaqti bilan tizimli inqirozlar, nomutanosibliklardan ta'sirlanadi
xalqaro savdoda. Shunday qilib, 70-yillardagi energiya inqirozi energiya tejovchi ishlab chiqarish turlariga o'tish zaruratini keltirib chiqardi, bu esa jahon savdosining tuzilishi va hatto geografik taqsimlanishida, shuningdek, ko'plab mamlakatlarning eksport ixtisoslashuvida o'zgarishlarga olib keldi.
8. Jahon oziq-ovqat dasturini tubdan qayta qurishga ob'ektiv ehtiyoj ortib bormoqda. XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab. ishlab chiqarishning baynalmilallashuvi global tus oldi. U jahon iqtisodiyotining deyarli barcha quyi tizimlarini, uning barcha tarmoqlarini qamrab oldi.
Ishlab chiqarish va aylanmaning baynalmilallashuvi chuqurlashib, jahon xo‘jaligining birligi mustahkamlanmoqda.
1. Ishlab chiqarishni xalqaro ixtisoslashtirish va kooperatsiyalash shakllari va rivojlanish yo'nalishlari
MChJ uning namoyon bo'lish shakllari va elementlari bo'lgan ishlab chiqarishni xalqaro ixtisoslashtirish va kooperatsiyalash bilan uzviy bog'liqdir.
Ishlab chiqarishning xalqaro ixtisoslashuvi (ISM) deganda mamlakatlar o'rtasidagi mehnat taqsimotining shunday shakli tushuniladi, bunda milliy tarmoqlarni differentsiatsiyalash, mustaqil (Alohida) texnologik jarayonlarga, ishlab chiqarishning alohida tarmoqlariga bo'linish asosida bir hil ishlab chiqarish kontsentratsiyasi oshadi. ichki ehtiyojdan ortiq mahsulot ishlab chiqarish.
MSV ikki yo'nalishda rivojlanmoqda - ishlab chiqarish va hududiy. Ishlab chiqarish yo'nalishi tarmoqlararo va tarmoq ichidagi ixtisoslashuvni, shuningdek, alohida korxona, kompaniya va birlashmalarning ixtisoslashuvini nazarda tutadi. Hududiy yo'nalishda jahon bozoriga ma'lum turdagi mahsulotlar va ularning qismlarini ishlab chiqarishda alohida mamlakatlar, mamlakatlar guruhlari va mintaqalarning ixtisoslashuvi ajralib turadi⁸
Tarmoqlararo ixtisoslashuv - bu davlatlar o'rtasidagi turli sanoat tarmoqlari mahsulotlarini ayirboshlash bilan bog'liq munosabatlar. Bu shakl 30-yillarda murakkab sanoat tarmoqlari (masalan, umuman ishlab chiqarish va qishloq xoʻjaligi) oʻrtasidagi munosabatlarda ustunlik qildi. 50-60-yillarda bu shakl birlamchi sanoat tarmoqlari (avtomobilsozlik, kimyo sanoati va boshqalar) darajasida ishlagan. 1970—1980-yillarda bir xil tarmoq doirasida ishlab chiqarish dasturlarini taqsimlash asosida tarmoq ichidagi ixtisoslashuv birinchi oʻringa chiqdi.
MSW namoyon bo'lishining asosiy shakllari mavzu, batafsil (tugun) va texnologik (bosqichma-bosqich) ixtisoslashuvdir.
Ulardan birinchisi (predmeti) turli mamlakatlar korxonalarini to‘liq tayyor va iste’molga tayyor mahsulotni ishlab chiqarish va eksport qilishga ixtisoslashtirishni nazarda tutadi. Batafsil ixtisoslashtirish turli mamlakatlar ishlab chiqaruvchilarining birlik va detallar ishlab chiqarishdagi hamkorligiga, texnologik ixtisoslashuv esa yagona texnologik jarayon doirasida mahsulot ishlab chiqarish texnologik jarayonlarining alohida bosqichlarini amalga oshirishga asoslanadi.
Ixtisoslashuvning eng rivojlangan shakllari mashinasozlik, asbobsozlik va boshqalar.
MSVda MLP rivojlanishi bilan "xalqaro ixtisoslashgan sanoat" va "xalqaro ixtisoslashgan mahsulotlar" kabi tushunchalar paydo bo'ldi. Ulardan birinchisi (xalqaro ixtisoslashgan sanoat) MRIda faol ishtirok etuvchi tarmoqlarni tavsiflaydi. Ular eksportga mo‘ljallangan mahsulotlarning yuqori ulushi va tarmoq ichidagi ixtisoslashuvning yuqori darajasi bilan ajralib turadi.
Xalqaro ixtisoslashtirilgan mahsulotlar - ishlab chiqarish dasturlarini taqsimlash bo'yicha ikki tomonlama va ko'p tomonlama shartnomalar predmeti bo'lgan va ular bir yoki bir nechta mamlakatlarda ishlab chiqarilgan taqdirda, jahon bozorining unga bo'lgan ehtiyojlarini ko'p darajada qondiradigan mahsulotlardir.
Sanoatning xalqaro ixtisoslashuv darajasining asosiy ko'rsatkichlari quyidagilardan iborat:
Nisbiy eksport ixtisoslashuvi nisbati
bu yerda Ek - mamlakat eksportidagi tovarlar ulushi; ES - jahon eksportidagi tovarlar ulushi.
Agar Ks>1 bo'lsa, u holda sanoat yoki mahsulot xalqaro ixtisoslashgan hisoblanadi;
* Sanoat ishlab chiqarishida eksport kvotasi
bu erda E - ma'lum davr uchun eksport hajmi; OVN - xuddi shu davrdagi mahalliy ishlab chiqarish hajmi.
Eksport kvotasi mamlakat iqtisodiyoti uchun muayyan tarmoq mahsulotining eksport qiymatini tavsiflaydi.
Milliy iqtisodiyotning MChJdagi ishtiroki darajasi bozorlik indeksi bilan tavsiflanadi, t:
bu yerda E yozgi eksport, I yillik import; P - yillik yalpi ichki mahsulot.
MPPning ikkinchi elementi xalqaro sanoat kooperatsiyasi, ya'ni jahon bozori uchun ma'lum turdagi tovarlarni ishlab chiqarishda bir qancha mamlakatlar ishlab chiqaruvchilarining sa'y-harakatlarini birlashtirishdir. Kooperativ aloqalar global, tarmoqlararo yoki tarmoqlararo miqyosda namoyon bo'ladi.
Xalqaro amaliyotda hamkorlikning uchta asosiy shakli mavjud:
1) qo'shma dasturlarni amalga oshirish;
2) shartnoma asosidagi ixtisoslashuv;
3) qo'shma korxonalar tashkil etish.
Qo'shma dasturlar, o'z navbatida, ikki shaklda amalga oshiriladi: bo'ysunuvchi hamkorlik, bunda ijrochi buyurtmachining topshirig'iga ko'ra, buyurtmachi mahsulotining ajralmas qismi bo'lgan qismlarni, yig'malarni va boshqalarni ishlab chiqarish bo'yicha muayyan ishlarni bajaradi; sheriklarning turli xil resurslarini (moliyaviy, moddiy, mehnat, ilmiy-texnikaviy va hokazo) birlashtirish va ularning har biriga mahsulotning ma'lum qismini ishlab chiqarish uchun to'liq javobgarlikni yuklash orqali birgalikda ishlab chiqarishni tashkil etish.
Shartnomaviy ixtisoslashuvning vazifasi ishlab chiqarishning takrorlanishiga va ishlab chiqaruvchilar - ishlab chiqarish kooperatsiyasi ishtirokchilari o'rtasida bozorda to'g'ridan-to'g'ri raqobatga yo'l qo'ymaslikdir. Uning mohiyati ishlab ⁹chiqarish dasturlarini chegaralash va har bir ishtirokchiga yakuniy mahsulotning ma'lum bir assortimentini belgilashda yotadi.
Qo'shma korxonalarni tashkil etish kabi hamkorlik shaklining o'ziga xos xususiyatlari sheriklar mulkini ulush asosida birlashtirish, korxonani birgalikda boshqarish, ishlab chiqarish va tijorat tavakkalchiligiga umumiy e'tibor va sheriklar o'rtasida foyda taqsimlashdir. shartnoma shartlariga muvofiq. Qo'shma korxonalar butun dunyoda mas'uliyati cheklangan jamiyat va aktsiyadorlik jamiyati shaklida tarqaldi.
Xalqaro ishlab chiqarish kooperatsiyasi hamkorlikning turli sohalarini qamrab oladi, ularning asosiylari:
a) ishlab chiqarish-texnik hamkorlik (loyiha hujjatlarini, texnologik jarayonlarni, mahsulot sifatini, qurilish-montaj ishlarini bajarish, litsenziyalar va mulk huquqini topshirish, ishlab chiqarishni boshqarishni takomillashtirish va boshqalarni ishlab chiqish va tasdiqlash);
b) kooperatsiya mahsulotlarini sotishda hamkorlik qilish;
c) kooperatsiya qilingan mahsulotlarni sotishdan keyingi xizmat ko'rsatishda hamkorlik qilish.
Jahon iqtisodiyotida xalqaro hamkorlik o‘zining asosiy belgilariga ko‘ra tasniflanadi:
Turlari bo'yicha - iqtisodiy, sanoat, ilmiy-texnikaviy, savdo va boshqalar;
Bosqichlar bo'yicha - ishlab chiqarishdan oldingi, ishlab chiqarish, tijorat;
Qo'llaniladigan usullarga ko'ra - qo'shma dasturlarni amalga oshirish, shartnomaviy ixtisoslashtirish, qo'shma korxona yaratish;
Munosabatlarning tuzilishi bo'yicha - firma ichidagi va firmalararo, tarmoq ichidagi va tarmoqlararo, gorizontal, vertikal, aralash;
Hududiy qamrov bo'yicha - ikki yoki undan ortiq mamlakatlar o'rtasida, mintaqa doirasida, mintaqalararo, butun dunyo bo'ylab;
Mavzular soni bo'yicha - ikki tomonlama va ko'p tomonlama;
Ob'ektlar soni bo'yicha - ikkita va ko'p tarmoqli. Xalqaro mehnat hamkorligi butunlay WFPga asoslanadi va mustaqil ravishda mavjud bo'lolmaydi, WFP esa uning mavjudligi va rivojlanishi uchun mehnatning xalqaro hamkorligini talab qilmaydi.
1. Ukrainaning xalqaro mehnat taqsimotidagi ishtiroki muammolari
Sobiq Ittifoq tarkibida Ukraina iqtisodiyoti xalqaro mehnat taqsimotida deyarli ishtirok etmagan holda rivojlangan. SSSRning davlatlararo iqtisodiy aloqalari yetarlicha rivojlanmagan edi. Bunga quyidagi omillar sabab bo'ldi:
a) sovet iqtisodiyotining mafkuraviy xususiyatlari;
b) jahon bozoriga chiqishning cheklanganligi, narxlarni shakllantirishning o'ziga xos xususiyatlari, tashqi iqtisodiy faoliyatning progressiv shakllarining cheklangan rivojlanishi, ya'ni. yopiq nobozor iqtisodiyoti;
v) ittifoq respublikalarining boy tabiiy resurslari va umumittifoq mehnat taqsimoti;
d) Sovet Ittifoqining siyosiy yakkalanishi;
e) boshqaruvning ma'muriy-buyruqbozlik tizimi va tegishli iqtisodiy munosabatlar tizimi: jamoatchilik bilan aniqlangan davlat mulki; resurslardan foydalanish samaradorligini hisobga olmasdan davlat rejasi; ko'plab sanoat tarmoqlarining monopollashuvi;
f) ichki iqtisodiyotni jahon iqtisodiyotidan ajratib turuvchi tashqi iqtisodiy aloqalar tizimi.
1991 yilda Ukraina mustaqillikka erishgandan so'ng vaziyat sezilarli darajada o'zgardi. Ukrainaning MRIda faol ishtirok etishi uchun ob'ektiv shartlar mavjud, bunga quyidagilar yordam beradi:
Iqtisodiy munosabatlar tizimida sezilarli o'zgarishlar;
Tashqi iqtisodiy aloqalar va tashqi iqtisodiy faoliyatga oid qator qonunlar va Prezident farmonlarini qabul qilish;
Jahon ilmiy-texnikaviy taraqqiyotini tezlashtirish;¹⁰
Insoniyatning global muammolarini birgalikda hal qilish zarurati: demografik, oziq-ovqat, ekologik, yadro urushi tahdidini bartaraf etish va boshqalar;
Milliy iqtisodiyot tarmoqlarini tarkibiy qayta qurish;
Ukraina tomonidan tan olinishi va xalqaro tashkilotlarga kirishi. Shunga qaramay, Ukrainaning MRIga faol integratsiyalashuvi uchun butun tashqi iqtisodiy mexanizmni tubdan qayta qurish, tashqi iqtisodiy aloqalarning milliy iqtisodiyotni rivojlantirishdagi roli va o'rnini baholash kerak.
Ukrainaning global iqtisodiy tuzilmalar va jarayonlarga samarali qo'shilishi uchun bir qator shartlarni yaratish kerak. Ular orasida uchta asosiyni ajratib ko'rsatish kerak, ularning amalga oshirilishi Ukraina iqtisodiyotini global jarayonlar va tuzilmalarga kiritish uchun imkoniyatlar yaratadi. Bu bozorni tizimli o'zgartirish, iqtisodiyotni tarkibiy o'zgartirish va ochiqlikdir.¹¹