Xalqaro terorizm

“Xalqaro terorizm” va unga qarshi kurash
Insoniyat yangi yuz yillikka - XXI asrga qadam bosdi, lekin shuni ta'kidlash lozimki, o;tgan asrda bashariyat juda ko‘p quvonchli hamda tahlikali, dahshatli voqealami boshidan kechirdi. QonJi to^qnashuvlami. ikkita jalion urushini. sovuq urush vahimasi va qatag'onlami boshidan kechirgan insoniyat kelajak sari talpinib, har qanday qiyinchiliklami yengib taraqqiyotga erishib bordi.
Afsuski, insoniyatning hayot kechirishi uchun undagi imkoniyat- laming borgan san cheklanib borayotganligi ayon boimoqda. Aholini toza ichimlik suvi, toza havo, oziq-ovqat mahsulotlari bilan bir vaqtda havfsiz hayot masalalari tobora qiyinlashib bormoqda Biroq taraq- qiyparvar kuchlar tomonidan bashanyatning gullab-yashnashi, uning sayyoramizda emin-erkin yashashi uchun yangidan-yangi imkoniyatlar yaratilmoqda.
Bugungi kunda yer vuzida, msonivat taqdiriga va kelajak istiqboliga jiddiy xavf solayolgan, xuruj qilavotgan xalqaro terrorizm o'zining manfur maqsadlarini jahon ommasiga tobora yaqqol ko'rsat- moqda. Xalqaro terronzm huruji oqibatida yuz minglab kishilaming yostug'i qurib, moddiy boyliklar vayron qilinmoqda. Hozirda uning hurujidan hech bir davlat, xatto hech kim mutlaqo muhofazada emas Har daqiqada insoniyat bunday ijtimoiy ofatning qurboniga aylanishi mumkun.
Shu sababdan BMTning favqulodda vazivatlar tasnifiga qo'- shimcha qilib. aynan ijtimoiy-siyosiy tavsifdagi favqulodda vaziyatlar- ning kmtilishi bejiz emas. Chunki bunday tusdagi xavf-hataming dara- jasi yildan-yilga ortib bormoqda Shuning uchun har bir inson o z yurti. millati, muqaddas zamini va oilasi tinchligi. hotiijamligi uchun kurash- mog‘i lozim.
6.1. Terrorizm haqida tushuncha
Terrorizm lotincha "terror" so'zidan olingan bo'lib. siyosiy, diniv. mafkuraviy va boshqa maqsadlarga erishish uchun shaxsning hayoti, sog'ligiga havf tug'diruvchi, mol - mulk va boshqa moddiy boyliklami yo‘q qilinishi havfini keltirib chiqaruvchi hamda davlatni, xalqaro tashkilotni, jismoniy yoki yuridik shahsni biron - bir harakatlar sodir etishga yoki sodir etilishidan tiyilishiga majbur qihshga, xalqaro muno- sabatlami murakkablashtirishga, davlatning suvemetitetini, hududiy vahlitligini buzishga. havfsizligiga putur etkazishga. qurolli mojorolar
chiqarishni ko'zlab ig'vogarliklar qilishga, aholini qo'rqitishga, ijtimoiy siyosiy vaziyatni beqarorlashtirishga qaratilgan.
Terrorizimning ikki turi mavjud:
vakka tartibdagi:
uy ushgan guruhli terrorizm;
Terrorizm o'rta asrlardan boshlab barcha mintaqa va mamlakat- larda uchrab, o‘z faoliyatlarini amalga oshirgan. Lekin o‘tgan asming ohirlaridan uning yangi ko rinishlari vujudga keldi: jumladan, chet el davlatlari va hukumatlari rahbarlarini, ulaming diplomatik vakillarini o‘ldinsh yoki o‘g'irlash, elchihonalar. halqaro tashkilotlaming binolarini portlatish, aeroportlar va vokzallarda portlash sodir etish, havo kema- larini olib qochish, odamlami garovga olishi va boshqa shunga o‘xshash nomaqbul harakatlami amalga oshirish. BuJardan koTinadiki, terronzm- ga aniq va yakdil ta'rif berish ancha murakkabdir. Shu fazifani imkoni boricha hal qilishda 0‘zbekiston Respublikasining 2000-vil 15- dekabr "Terron/mga qarshi kurash to'g‘risida"gi qonunda kelhrilgan tush.un- chalaming mohiyatini bilish orqaligina aniqhk kintish mumkin. Ushbu qonunning 2 - moddasida terrorizmga oid tushunchalar va ulaming mo- hiyati bayon etilgan. Jumladan:
Garovda ushlab turilgan shaxs - qo‘lga olingan yoki ushlab turilgan shaxsni ozod etish shartlari sifatida davlat hokimiyati va bosh- qaruv organlarini, xalqaro tashkilotlami. shuningdek, ayrim shahslami biron - bir harakat sodir etishga yoki bundav harakat sodir etishdan tivi- lishiga majbur qilish maqsadida terrorchilar lomonidan qo‘lga olingan yoki ushlab turilgan jismoniy shaxs.
Terrorchi - terrorchilik faolivatini amalga oshirishda ishtirok eta- yotgan shaxs.
Terrorchilik guruhi - oldindan til biriktirib terrorchilik harakatini sodir etgan, bunday harakatga tayyorgarlik ko'rgan, yoki uni sodir etish- ga suyuqasd qilgan shaxslar guruhi.
Terrorchilik tashkiloti - ikki yoki undan ortiq shahsning yoki terrorchilik guruhlarining terrorchilik faolivatini amalga oshirish uchun barqaror birlashuvi.
Terrorchilikka qarshi operatsiya - terrorchilik harakatiga chek qo'yish va uni oqibatlarini minimallashtirish. shuningdek, jismoniy shaxslami havfsizligini ta’minlash hamda terrorchilami zararsizlanti- rishga qaratilgan kelishilgan va o‘zaro bog‘Iiq maxsas tadbirlar majmui.
Terrorchilikka qarshi operatsiya o‘tkazilgan zona - joyning voki akvatoriyaning alohida uchastkalari, havo bo‘shlig‘i, transport vosi talari, binolar, imoratlar. inshootlar. xonalar hamda terrorchilikka qarshi operatsiya o’tkazilgan doirada ularga tutash hududlar.
Terrorchilik faoliyati - terrochilik harakatini uyushtirish, reja- lashlirsh. tayyorlash va amalga oshinshdan. tuzishdan. ulami moliva- lashtirish va moddiy - texnika jihatdan ta'minlashdan iborat bo'lgan faoliyat.
Terrorchilik harakati - garovga ushlab turish uchun shaxslami qollga olish yoki ushlab turish. davlat yoki jarmyat arbobimng, aholi- ning mtlliy, etmk, diniy va boshqa guruhlari chet el davlallari va halqaro tashkilotlar vakillanni havotiga tajovuz qilish. davlal yoki jamoat ahami- yatiga molik ob'ektlami bosib olish. shikastlantirsh, yo‘q qilish, portlatish, o't qo'vish. portlatinsh qurilmalarini. radioaktiv, biologik. portlovchi, kimyoviv va boshqa zaharlovchi moddalami ishlatish voki ishlatish voii bilan qo'rqitish, er usti. suv va havo transporti vositalanni qo'lga olish. olib qochish, shikastlantinsh, yo'q qilish aholi gavjum joylarda va ommaviy tadbirlar o'tkazilayotganda vahima ko'tarish va tartibsizlik keltirib chiqarish, aholi havotiga. sog'ligiga, jismnoiy yoki yuridik shahslar mol - mulkiga, avariyalar. texnogen xususiyatli halokatlar sodir etish yo'li bilan zarar yetkazish yoki havf tug'dirish, tahdidiy har qanda\ vositalar. usullar bilan yoyish tarzida terrorchilik tusidagi jinoyatlami, O'zbekiston Respublikasi qoniui hujjatlarida va xalqaro huquqning umum e’tirof etilgan normalarida belgilangan terrorchilik tusidagi boshqa harakatlarni sodir etish.
Xalqaro terrorizm - bir davlat hududi doirasidan tashqariga chi- qadigan terroristik harakatlar majmuasi.
Terrorizmni iqtisodiyot va aholi uchun xavfli oqibatlari
XX asming ohiri va XXI asr boshlanda terrorizm insonivat hayo- tiga katta xavf sola boshladi. O'zimng niyatim oshkora eta boshladi. Jumladan, Nyu-Yo'rk (AQSH) shahridagi butunjahon savdo marka- zining ikki binosi sanoqli daqiqalar ichida er bilan yakson bo'ldi. Shuningdek, Irlandiya va Angliyadagi "UPA", Ispaniyadagi "ETA", Osiyo- da jinoyatkorona faoliyat ohb borayotgan "AL-Qoida", "Khamas" kabi er yuzasimng turli burchaklaridagi 500 ga yaqin terrorchilik tashkilotlan turli ko'rimshdagi qabih ishlami amalga oshirdilar va hozirda ham olib bormoqdalar.
Rasmiy ma lumotlarga qaraganda 1975 yildan to bugungi kungacha dunyoning turli mamlakatlarida 10 mingga yaqin terroristik harakatlar sodir etilgan. Ohirgi yillarda terrorchilik uslublari ancha kenga> ganligi ma'lum. 1970-yillarda biror shaxs yoki sivosiy arbobga qarshi uyushtirilgan terror amaliyoti ko'proq qo'llanilgan bo'lsa, hozirda jamoat joylarida. samolyot, avtobus, poe/dlarda portlashlami sodir etish orqali ko'plab. tasodifiy kishilarning qurbon boMishiga olib keladigan qo‘poruvchilikni amaiga oshirishga qaratilgan.
Avvallari terrorizm, odamlami garovga olishdan rnaqsad pul undi- rish ho‘lgan bo‘lsa. hozirda terrorchilar asosan, xalqaro munosabatlar sohasida va mamlakatlarda beqarorlikni keltirib chiqansh borasida mo'l- jallangan sivosiy maqsadlarga erishishni ko zlaydilar
Bugungi kunda terroristik harakatlaming yanada faollashish jara- yoni yuz bermoqda U ho/irgi kunda XXI asming "globaT muammosiga aylanib qoldi.
Terrorchilik tashkilotlar o‘/.landa mavjud boigan barcha imkoni- yatlami ishga solib, o'z maqsadiga erishish uchun qonli yurishjami ham qilmoqdalar. Ular turli hildagi kimyovimy va biologik qurollardan foyda- lanishga unnmoqdalar. Maiumotlarga qaraganda 200 martadan ortiq shunday qurol va vositalardan foydalanilgan. Jumladan, 1994-yil Yaponi- yaning "AVM Cinrico" diniy terronstik tashkiloti tomonidan "zarin" kim- yoviv vositasini ishlatish oqibatida 7 kishi vafot etgan, 114 nafar kishi turli darajadagi tan jarohatmi olgan 1995-yilda mazkur terroristik tashkilot tomonidan Tokio metrosi 16-bekatining zararlanishi oqibatida 12 yo'lov- chi halok bo'lgan, 400 kishi lurli darajada tanjarohati olgan Bunday zarar- li moddalar Quvavtda, Iroqning Kurdiston hududlarida va boshqa davlat- larda qo'llanilib, ko'plab insonlaming o limiga sabab boigan.
Terroristik guruhlar yovuz harakatlarini amalga oshirishda kishi e'tiborini o‘ziga tortmaydigan, kichik hajmli, tashqi tomoni har kuni foydalaniladigan buyumlar ko'rinishidagi narsalardan fovdalanmoqdalar (masalan, jomadan. sumka, sellofon paket va boshqalar).
Terroristlar tomonidan qoilaniladigan qurollaming foydalanish ob'ektlan - odamlar ko'p to planadigan joylar: metro bekatlari, aeroport- lar, temiryoi vaavtomobil bekatlari, katta binolar, yopiq turdagi konsert va sport zallan, kinoteatrlar, virik shaharlardagi suv haydash tizimlari, suv' omborlari va boshqa ob ektlar.
Ular ko‘proq portlovchi modda va qurilmalardan: fugas, mina. gra- natalardan foydalanadilar. Terrorchilarni bunday qurollardan foydalanib o'z harakatlarini amalga oshrishlan kuchli ta’sirga kiradi. Chunki, bun- day portlovchi qurilmalar har kimning e tiborim o'ziga tortmaydi va o'zi
bilan birga uni olib yurish imkoniyati yuqori bo'ladi. Masalan "o'yin- choq mina", "o‘yinchoq qopqonlar" va boshqalar.
Terrorchilaming qo‘llavotgan turli ko‘nnishdagi portlovchi mod- dalaming xavfli maydoni quyidagicha:
-granata parchasining tarqalishi 50-100 m;
mina parchasining uchishi 100-300 m;
keysning xavfli maydoni 250-300 m ;
-jomadon, sumkagasolingan portlovchi moddaning xavfli maydoni
350-400 m;
-avtomobilga qo‘yilgan portlovchi moddaning xavfli maydoni 50- 300 m;
"o‘lim belbog‘i" ning xavfli maydoni 50-300 m.
Terrorchilar tomonidan keng qllanilayotgan qurollardan biri tuproq ostida portlatiladigan mina va fugaslar hisoblanadi. Fugas voki mina tipidagi portlovchi moddalami mina izlovchi jihozlar yordamida topish mumkin emas. Chunki bunday tipdagi portlovchi qurilma plastik mate- riallardan yasalgan bo'lib, uni faqat saperlaming mahsus tayoqchasi yor- damida aniqlash mumkin. Buni aniqlash jarayoni o‘ta xavfli bo'lib, ki- chik bir hato ham inson hayotiga xavf solish ehtimoli juda yuqori.
Terroristik harakatlaming hususiyatlari quyidagilardan iborat:
terroristik harakatlar qonun ustuvor bolmagan, o‘zaro jips- lashmagan, rivojlanish darajasi ancha past bo'lgan hududlarda shakl- lanadi;
birinchi bo‘lib o‘zi shakllangan. birlashgan hududni o'z tasar- ruflga olishga harakat qiladi;
o‘zga rivojlangan mamlakatlarda homiy izlashga harakal qiladi va har qanday homiy yordamini rad etmaydi;
tarqibotni har qanday usullardan: reklamalardan, matbuot mate- riallaridan, og'zaki tashviqotlardan, turli mish - mishlardan va yolg on gaplar tarqatishdan o‘z maqsadlari uchun samarali foydalanishga urina- dilar;
ular o‘zini portlatib vuboradigan (kamekadze)lar guruhini tay- yorlaydi va o‘z harakatlarini bilvosila amalga oshiradi;
0 ular hozirgi kunda fan, tehnika va tehnologiyalar vutuqlaridan foydalanib, terrorizmni "global" muammolarga aylanunshga urinadilar:
g) ular o'zlari panoh topgan mamlakatlar boshqaruvini garovga olish yoki nazoratda ushlab turgan holatda keng jamoatchilikni qo'r- qitish, vahimaga solish, bo‘ysundirish maqsadida ko'proq kuchli rivoj- langan mamlakatlarda terroristik harakatlami amalga oshiradilar va bu bilan o'zlarini namoyish etishga unnadilar. Saudiya Arabistonning "A1 - Qoida", lordaniyaning "Hamas", Ispaniyaning "Eta", Palestin islom jihoti “Shakaki", *‘Abu Nidala" kabilami ko‘rsatish mumkin.
Ayni paytda. terrorizinnmg ham muhim jihatlari mavjud. Bu husu- siyatlar hususida AQSH davlat departamentining 1999 yildagi global terrorizm to'g risidagi ma'ruzasida ko‘rsatib o‘tilgan. Bular qu>idagi- lardan iborat:
yahshi tashkil qilingan terroristik guruhlardan tuzilgan halqaro jinoiv u>fushmaga aylanishi. Bulami mahalliy homiy davlatlar qo‘llab - quvvatlab turadilar:
siyosiy terrordan diniv voki g oyaviy asoslari ustun bo'lgan ter- rorizmga avlanishi;
lerrorizm markazining Yaqin Sharqdan Janubiv Osiyoga, husu- san. Afg‘onistonga ko‘chishi, lerroristik tashkilotlar tomonidan ular jazosiz harakat qilishi mumkin boigan mintaqalardan joy qidirishi;
moliyalashtirishning hususiy homiylar, narkobizncs, uyushgan jinoyatchilik va noqonuniv savdo - sotiq kabi manbaalaridan foydala- nishi kabi hususiyatlari ko'rsatib o tilgan.
Bulaming ichida halqaro terrorizmning eng asosiy va havfli husu- siyatlaridan bni. Mzo‘rlik - davlatni qulatuvchi va hokimiyatga erishishm osonlashtiruvchi, parokandalikka olib keladi" - degan g‘oyaga asoslanib harakat qilishdir Bunda siyosiy masalalami zo rlik yo‘li bilan hal qilish- ga harakat qilinadi.
Bu haqda, amerikalik mutahassis B. Jenkins "Terrorizm eng avva- lo, qurbonlardan ko'ra, guvohlarga qaratilgan va vahima uyg'otishga yo'naltirilgan zo‘rlik" deb baholaydi.
Boshqa bir amenkalik siyasatshunos J Lonsning ta rifiga ko'ra, terrorizm bevosita qurbonlardan ko'ra ko‘proq odamlar fikriga ta sir o'tkazish uchun qilinadigan tahdid yoki kuch ishlatishdir.
Demak, har bir terrorchilik hurujining maqsadi - davlat to‘ntari- shini amalga oshinsh, fuqarolar urushini keltirib chiqanshga asoslanadi.
Xalqaro terrorizm va uning salbiy illatlari
Xalqaro terrorizm - bir davlat hududi doirasidan tashqanga chi- qadigan terrorizmdir. Bu odamlarning behuda halok bo'lishiga olib ke- luvchi, davlatlar va ulami rasmiy vakillarining osoyishta diplomatik faoliyatini buzuvchi hamda xalqaro aloqalar va uchrashuvlami. shuningdek, davlatlar o‘rtasida transport va boshqa aloqalami amalga oshirishni qiyinlashtiruvchi xalqaro miqyosdagi ljtimoiy xavfli harakat va qilmish- lar yig‘indisidir.
Halqaro terrorizm XX asming 60-70 yillariga kelib o‘zini yaqqol namoyon qildi: dastlab turli davlatlardagi jinoyatchilar, o'z davlatiga nisbatan ekslremistik ruhdagi guruhlar birlashib, ijtimoiy - iqtisodiy jihatdan orqada qolavotgan va kam rivojlangan mamlakatlarda harakat ko'rsata boshladi. Xalqaro terrorchilar ayrim davlatlaming rah- barlariga, xalqaro miq> osda obro'ga ega bo‘Igan sivasatchilarga chetdan turib suyuqasd uyushtirish. davlat, transport, aloqa va milliy havfsizlik tizimini ishdan chiqaruvchi ponlashlar va harakatlar sodir etish. trans- port vositalari, jumladan. samolyotlami olib qochish bilan shug'ullana boshladilar. 80yillarga kelib halqaro terrorizm yanada jiddiy tus oldi.
Xalqaro terrorizm o‘zining yovuz niyatlarini turli terroristik hara- katlari bilan amalga oshiradi. Jumladan.
mustaqil davlatlar chegarasim buzish orqali amalga oshirish,
diniy ekstremistik guruhlar tomonidan sodir etish;
ekstremistik guruhlar tarkibida qo'poruvchilik harakatlari bo'yicha horijlik yollangan kishilaming qatnashishi;
ekstrcmistik guruh a'zolarining boshqa davlatlar hududida tashkil etilgan mahsus lagerlarda ta>-y orgarlik ko‘nsh,
qo‘poruvchilik sodir etishda, horijiy davlatlar va ekstremistik uyushmalar yordamida xalqaro tus olgan noqonuniy qurol - yaroq sav- dosi va narkobisnesdan keladigan manbalardan foydalanish;
Bulardan ko'rinadiki, xalqaro terrorchilar tomonidan sodir etilayot- gan jinoyatlaming ijtimoiy xavflilik darajasi ortdi. Terrorchilar qo'liga yadroviy, kimyoviy, biologik va zamonaviy hujumkor qurollaming tu- shib qolish xavfi kuchaydi, bunday holat jahon jamoatchiligini qaltiq tashvishlantinb qo‘ydi.
1977-vilda katta "ettilik" davlatlari rahbarlarining Bonn (GFR) shahridagi uchrashuvida xalqaro terrorizmga qarshi kurash to‘g'risida bayonot qabul qilindi. Halqaro terrorizmning oshib borayotgan xavfi va unga qarshi kurash masalalari oliv darajadagi kevingi barcha uchrashuv- laming asosiy mavzusi bo'lib keldi Chunki xalqaro terrorizm bir tizim- ga birlashib harakat qila boshladi.
Ular safida turli davlat, millat vakillari, diniv ekstremistik ruhdagi shahslar, narkobiznes va qurol - yaroq savdosidan foyda ko‘ruvchi jinoiy to‘dalar, yollamb hizmat qiluvchilar pavbo bo‘ldi. Xalqaro terrorchilik va ekstremistik markazida razil jinoyatchilami tayyorlaydigan malisus lagerlar ochildi. Xalqaro terrorchilar aholini. hususan. dindorlar davlatga, davlat tashkilotlariga qarshi qo yishga hamda hokimi- yatga qarshi muqolifatni shakllantirishga harakat qildi.
O‘zbekiston Respublikasi o‘z mustaqilligining dastlabki yillandan boshlab terrorizm va ekstremizmning har qanday kolrinishiga qarshi qat'iyat bilan kurashib kelmoqda. 0‘zbekiston Respublikasi xalqaro ter- rorizm ko'rinishlariga qaratilgan ko‘plab xalqaro bitimlaming: "Havo kemalarini qonunga hilof ravishda egallab olishga qarshi kurashish to'g‘risida"gi 1970-yilda Gaaga konvensiyasining: "Fuqaro aviatsiya- sining xavfsizligiga qarshi kurash to‘g nsida"gi 1971 -yildagi Monreal Konvensiyaning: "Xalqaro himoyadan foydalanuvchi shahslar, masalan diplomatik agentlarga qarshi jinoayatlaming oldini olish va jazolash to‘g‘risida"gi 1973-yildagi konventsiyaning: "Terrorizmni moliyalash- tirishga qarshi kurash to'g‘risida"gi va boshqa konvensiyalaming ishti- rokchisi hisoblanadi. 2004-yildan Toshkenlda Shanhay hamkorlik Tashkiloti (ShhT) ning mintaqaviy aksilterror tuzilmasi ljroiya qo‘mi- tasi faoliyat ko‘rsata boshladi.
Xalqaro terrorizmga qarshi kurash
Xalqaro terrorizm nafaqat tashqi. balki ichki xavfsizlikka ham dahldor masaladir. Chunki terrorchilik tashkilotlan jangari usullan bilan hokimiyat uchun kurashuvchi guruhlami shakllantirish, ulami har to- monlama rag'batlantirish va qoilab quvvatlashga mtiladi.
Markaziy Osiyo davlatlari uchun halqaro terrorizmning xavfi 1990-yilda Namangan va Andijonda. 1990 - 1996-yillarda Tojikiston- dagi fuqarolik urushi va mojarolar davomida, 1999-yil 16-fevralda Toshkent shahnda. 1999-2001-yillarda Qirgizistonning Botken, O'zbe- kistonning Surxondaryo va Toshkent viloyatlarida. 2004-yilning mart - aprel oylarida Toshkent shahn va Buxoro viloyatlarida, 2004-yilning 11- 13- may kuni Andijon viloyatida amalga oshirilgan terrorchilik hara- katlari misolida o'zini namoyon etdi.
Mustaqillikka erishgan 0‘zbekiston Respublikasi xalqaro terro- rizmning umumbashariy miqyosdagi xavf ekanligidan jahon hamjami- yati bilan birgalikda ungaqarshi kurashish lozimligini jahonning nufuzli minbarlarida e lon qildi. Jumladan. O'zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Kanmov 1993-yil 28-sentabrda Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) Bosh assambleasining 48 sessiyasida qilgan ma'ruzasida jahon hamjamiyatining Afg'oniston muammosini izchil o‘rganish va yechish- gachaqirdi.
Keyinchalik 1998-yilda Prezidentimiz tashabbusi bilan tash kil topgan "6+2" guruhini BMT rahbarligi ostida 1998 - 1999 villarda olib borilgan faoliyat Afg‘onistonda terrorchilikka qarshi kurashda katta ahamiyatga ega bo‘ldi. Bu guruh Afg'oniston bilan chegaradosh 6 dav- lat: Xitoy, 0‘zbekiston, Pokiston, Eron, Tojikiston. Turkmaniston va mintaqa tashqarisidan ta'sir ko‘rsatib turgan ikki davlat AQSH va Ros- siya vakillandan tashkil topgan odi.
Yurtboshimizning 1999-yilda Evropa Xavfsizlik va hamkorlik Tash- kilotining (EHHT) Istanbulda bo'lib o‘tgan sammitda 2000-yilning 7-8 sentabr kunlan Nyu-Yo*rkda bo'hb o'tgan BMT bosh assambleva- sining "Mingyillik Sammiti"da, BMT tuzilmalarida terrorizmga qarshi kurash xalqaro markazini tuzish taklifiga hamohang tarzda 2001-yilning 28-sentabrda BMT doirasida terrorizmga qarshi kurash qo mitasi tuzildi.
Shunday kelishuvchilik asosida O zbekiston- AQSH hamkorligida tashkil etilgan xalqaro terrorizmga qarshi kurash borasida AQSH harbiv havo kuchlanning transport va vertalyotlanga Afg onistonda qidiruv- qutqaruv va insonparvarlik yordamini amalga oshirish uchun havo hudu- di (Xonabod tumani) ochib berilib, terrorizmga qarshi vaqtinchalik foy- dalanish imkoniyati yaratildi.
O'zbekistonning xalqaro terrorizmga qarshi olib borayotgan siyosa- tining maqsadi mintaqada global miqyosda tinchlik, barqarorlikni saq- lash, mamlakat mustaqilligi va ravnaqi, xalqning erkin farovon hayotini taminlashdir. Respublikamiz hukumati tamonidan terrorizmga qarshi qaratilgan koplab xalqaro shartnomalardan hozirgacha BMTning 12 ta, Yevropa Kengashi doirasida esa 7 ta xalqaro shartnomalari imzolandi.
Bulardan tashqari, O‘zbekiston halqaro terrorizmga qarshi kurash- dagi ishtiroki mintaqaviy tashkilotlardagi faoliyatida ham namoyon bol- moqda. Jumladan, 0‘zbekiston Yevropa Xavfsizlik va hamkorlik Tash- kiloti (YehHT). Markaziy Osiyo hamkorligi TashkiloU (MOHT) va boshqalar azosidir 0‘zbekistonning bunday tashkilotlardagi ishtiroki, tashabbusi, global havfsizlik va barqarorlikni ta'minlashda davlatimiz- ning tutgan o‘mi muhim ekanligmi tasdiqlaydi
Terrorizmga qarshi kurashda 2000-yilda "Terrorizmga qarshi kurash to4g*risida"gi qonunning 4-moddasida terrorizmga qarshi kurashning aso- siy tamoyillari aniq korsatib berilgan Ular quyidagilardan iborat:
qonuniylik;
shaxs qonunlari, erkinliklari vaqonuniy manfaaUarining ustuvorligi;
terrorizmning oldini olish choralari ustuvorligi;
jazoning muqarrarligi,
terrorizmga qarshi kurashning oshkora va nooshkora usullarining
ustiuvorligi;
jalb etiladigan kuchlar va vositalar tomonidan terrorchilikka qar- shi otkaziladigan operatsi) asiga rahbarlik qilishda yakkaboshchilik.
Terron/mni oldini olishda davlat organlan, fuqarolaming o‘z-o‘zini boshqarish organlan hamda jamoat birlashmalari bilan birgalikda profi- laktik chora-tadbirlar o'tkazish orqali amalga oshiriladi. Bu harakatlarda quyidagilar ta qiqlanadi;
terrorizmni ta qib qilish;
terrorchilik guruhlari va tashkilotlarmi tuzish hamda ulami faoliyat korsatishi;
terrorchilik faoliyatiga dahldor boTgan yuridik shahslami. ularning boTinmalari va vakolathonalarini akkreditatsiva qilish, ro‘yhatdan o'tkazish va ulaming faoliyat ko rsatishi:
terrorchilik faoliyatiga dahldor chet el fuqarolari hamda fuqaroligi bolmagan shahslaming 0‘/.bekislon Respublikasiga kirishi;
tayyorlanay otgan yoki sodir etilgan terrorchilik harakatlariga oid maTumotlar va fikrlami yashirish;
Ushbu qonunga binoan O zbekiston Respublikasida quyidagi davlat organlari terrorizmga qarshi kurashni amalga oshiradi: jumladan, 04z- bekiston Respublikasi Milliy Xavfsizlik Hizmati, O'zbekiston Respub- likasi Ichki Ishlar Vazirhgi. Davlat Bojhona qo'mitasi, Mudofaa va Favqulotda favivatlar fazirliklari kiradi.
Terrorizmga qarshi kurashda ishtirok etayotgan davlat organ- larining faoliyatini muvofiqlashtinsh hamda terrorchilik faoliyatini olidi- ni olish. uni aniqlash, unga chek qo yish va uning oqibatlarini minimal- lashtirish borasida hamkorlikda harakat qilishlarini taTninlash 0‘zbe- kiston Respublikasi Milliy Xavfsizlik xizmati tomonidan amalga oshiri- ladi. Bunda ishtirok etadigan har bir davlat organlarining vakillari ham ko'rsatib o‘tilgan.
Terrorchilik harakatlarini bartaraf etishda, birinchi navbatda, aholi hayoti xavf ostida qolsa hamda moddiy va ma'naviy boyliklami saqlab qolish maqsadida kuch ishlatmaslik uchun muzokaralar olib borish mumkin. Bunda rulisat e tilgan shaxslargina muzokarani olib boradilar.
Muzokaralar terrorchilar harakatining ishtirokchilari tomonidan ijobiy hal bo’lmasa, ya'ni ular o'z harakatlarini to'htatishga rozi bosma salar, shuningdek, fuqarolar havotiga xavf mavjud bo’lsa hamda moddiv va ma'naviy boyliklaming yokq bo lishi aniq saqlamb turgan paytda, ulami qurolsizlantirish vayo‘q qilish uchun /arur choralar ko4riladi.
Har qanday terrorchilik harakati muayyan hududda yuz beradi. Terrorchilikka qarshi operatsiya o'tkaziladigan hududning chegaralari terrorchilikka qarshi operatsiya o tkazish rahbarlan tomomdan belgila- nadai. Bunda hududning chegaralarini belgilashda uning sharoiti, geog- rafik tuzilishi, inshootlar, o'ta muhim ob ektlaming mavjud va mavjud emasligi, terrorchilik harakatlarining koiami va xavfsizlik darajalari e’tiborga olinadi.
Terrorchilik harakatiga qarshi kurash olib bonlayotgan paytda kurashayotgan shahslarga qonunga binoan quyidagi huquqlar beriladi:
zaruriyat tugilganda ko4chada harakatlanuvchi transport vosita- larini hamda yoiovchilami cheklash va ta'qiqlash;
transport vositalanm aynm hududlarga va ob'ektlarga kintmaslik, hatto chet el diplomatik vakolatlarining konsulltik transportlari ham;
aholini havfli deb lopilgan hududlardan, korhona, uy, bino va boshqa ob'ektlardan chiqarib yuborish;
jismoniy shahslaming shahsini aniqlash uchun ushlab turish,
terrorchilikka qarshi operatsiya o'tkazayotgan shahslaming qonu- niy talabini bajarmagan, terrorchilik harakati sodir bo'layotgan hududga suqilib kirishga uringan yoki shunday harakatlar sodir etayotgan shahs- Iami ushlash va tegishli organlarga olib borish;
operatsiyani kechiktirish kishilar hayotiga havf solayotgan bo'lsa. terrorchilik harakati ishtirokchilarini ta'qib qilib istalgan paytda bino, korhona, ish joyi, uv va boshqa jovlarga mone'Iiksiz kirish;
terrorchilar harakatiga qarshi kurash olib borayotgan hududdan chiqayotgan yoki kirayotgan transport vositalarini, jismomy shahslarni tekshirish;
zaruriyat tug‘ilganda, jismoniv shahslarning aloqa va transport vositalaridan fovdalanish (bunga chet el diplomatik vakolathonalari ho- dimlarining aloqa va transport vositalari kirmaydi);
Terrorchilikka qarshi kurashda mavjud bo'lgan qurol va tehnikalar- dan foydalanish mumkin. Terrorizmga qarshi kurash jarayomda ommaviy axborot vositalari bilan hamkorlikka ish olib boriladi. Shu bilan birga. quyidagi ma’lumotlaming tarqalishiga yo’l qo‘yilmaydi. Jumladan:
Terrorchilik harakatini bartaraf etish vavo‘q qilish uchun mahsus texnika usullari va taktik yondashish jarayoni to'g'risidagi;
0'tkay.ilayotgan operatsiyani qiyinlashtirib qo'yadigan. jismoniy shahslar hayoti va sog‘lig;iga havf tug‘diradigan;
Terrorchilik harakatlariga hayrihohlik bildiradigan;
Terrorchilik harakatini bartaraf etish bo*yicha faoliyat koTsata- >otgan va ularga yordamlashayotgan shahslar haqidagi ma'lumotlardir;
Mamlakat barqarorligini, aholming tinch va farovon hayotini buzi- lishiga qarshi ko'rsaluvchi shahslar huquqiy va ijtimoiy himoya qilinadi. Bu haqda "Terrorizmga qarshi kurash haqidagi" qonunning 25. 26, 28 bandlarida ko'rsatib o'tilgan.
Demak, terrorislik harakatlar va ular olib kelishi mumkin bo‘lgan oqibatlaming olidini olish uchun sergak boTish. atrof-muhitga e'tibor bilan qarash muhim ahamiyat kasb etadi. Mobodo shubhali buyumlar aniqlansa ularga tegmaslik, jovidan qo‘zg‘atmaslik, koTarmaslik. lchini ochmashk lozim. Zudlik bilan tegishli organlarga habar berish kerak.
Terrorizm (lot. terror — qoʻrqinch, dahshat) — siyosiy raqiblarni, muxoliflarni yoʻqotish yoki qoʻrqitish, aholi oʻrtasida vahima va tartibsizliklar keltirib chiqarish maqsadidagi zoʻravonlik harakatlari (taʼqib qilish, buzish, garovga olish, qotillik, portlatish va boshqalar). Terrorizm yakka tartibdagi va guruhli terrorizm (mas., ekstremistik siyosiy toʻdalarning harakatlari kabi) toifalarga boʻlinadi. Siyosatshunoslikda davlat terrorizmi tushunchasi ham qoʻllanadi (diktatorlik va totalitar rejimlarning repressiyalari).
Terrorizm oʻrta asrlardan boshlab barcha mintaqa va mamlakatlarda uchrab turgan. Lekin oʻtgan asrning oxirlaridan uning yangi koʻrinishlari vujudga keldi (chet el davlatlari va hukumatlari rahbarlarini, ularning diplomatik vakillarini oʻldirish yoki oʻgʻirlash, elchixonalar, missiyalar, xalqaro tashkilotlarning binolarini portlatish, aeroportlar va vokzallarda portlashlar sodir etish, havo kemalarini olib qochish, odamlarni garovga olish va h.k.). Xalqaro terrorizm keng tarqalib, terrorizm oshkora siyosiy tus ola boshladi. Terrorchilar ayrim mamlakatlar hukumati va unga yaqin tuzilmalardan madad oladigan hollar yuzaga keldi. Ular tomonidan sodir etilayotgan jinoyatlarning ijtimoiy xavflilik darajasi ortdi. Terrorchilar qoʻliga yadroviy, kimyoviy, biologik qurol tushib qolishi xavfi kuchaydi, elektron terrorchilik paydo boʻldi. Koʻp hollarda terrorizm diniy ekstremizm, narkobiznes, separatizm bilan bogʻlikligi, chatishib ketishi kuzatila boshlandi.
Oʻzbekiston Respublikasida "Terrorizmga qarshi kurash toʻgʻrisida" maxsus qonun qabul qilindi (2000 y. 15 dek.). Ushbu qonunda terrorizm — siyosiy, diniy, mafkuraviy va boshqa maqsadlarga erishish uchun shaxsning hayoti, sogʻligʻiga xavf tugʻdiruvchi, mol-mulk va boshqa obʼyektlarning yoʻq qilinishi (shikastlantirilishi) xavfini keltirib chiqaruvchi hamda davlatni, xalqaro tashkilotni, jismoniy yoki yuridik shaxsni bironbir harakatlar sodir etishga yoki sodir etishdan tiyilishga majbur qilishga, xalqaro munosabatlarni murakkablashtirishga, davlatning suverenitetini, hududiy yaxlitligini buzishga, xavfsizligiga putur yetkazishga, qurolli mojarolar chiqarishni koʻzlab igʻvogarliklar qilishga, aholini qoʻrqitishga, ijtimoiy-siyosiy vaziyatni beqarorlashtirishga qaratilgan, Oʻzbekiston Respublikasining JKda javobgarlik nazarda tutilgan zoʻrlik, zoʻrlik ishlatish bilan qoʻrqitish yoki boshqa jinoiy qilmishlar deb taʼriflanadi.
Qonunda davlat organlarining Terrorizmga qarshi kurash sohasidagi vakolatlari, terrorchilikka qarshi operatsiyaning oʻtkazilishi, terrorchilik harakati oqibatida yetkazilgan zararni qoplash va jabrlangan shaxslarning ijtimoiy reabilitatsiyasi kabi masalalar huquqiy asoslab berilgan. Oʻzbekiston Respublikasining JKga koʻra, terrorchilik harakatlarini tayyorlash va sodir etish, bunday faoliyatda ishtirok etayotgan shaxslarga bevosita yoki bilvosita har qanday mablagʻ-vositalar va resurslar berish yoki yigʻishga, boshqa xismatlar koʻrsatishga qaratilgan harakat 8 yildan 10 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. Terrorchilik harakati odam oʻlishiga, boshqa ogʻir oqibatlarning kelib chiqishiga sabab boʻlsa, 15 yildan 20 yilgacha ozodlikdan mahrum etish yoki mamlakatdan chiqarib yuborish jazosi belgilanadi.
Terrorizmni tayyorlashda ishtirok etgan shaxs, agar u hokimiyat organlariga oʻz vaqtida xabar berish yoki boshqa usul bilan ogʻir oqibatlar yuzaga kelishining hamda terrorchilar maqsadlari amalga oshirilishining oldini olishga faol koʻmaklashgan boʻlsa, basharti bu shaxsning xarakatlarida jinoyatning boshqa tarkibi boʻlmasa, jinoiy javobgarlikdan ozod etiladi.
Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar masalasi ijtimoiy hayotda muhim va murakkab masala bo‘lib kelgan. Chunki uning zamirida shaxsning huquqi, demokratiya, adolatparvarlik va insonparvarlik kabi katta ijtimoiy, siyosiy, huquqiy va axlohiy tushunchalar yotadi. Vijdon erkinligi kishilarning ruhiy olamiga, uning sog‘lom va barkamolligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun ham bu masalaning ijtimoiy hayotdagi o‘rni va bajaradigan vazifalari hayot muhimdir.
Birlashgan Millatlar Tashkilotining ustavidan tortib, barcha halharo hujjat va shartnomalarda, hamma mamlakatlarning konstitutsiya va qonunlarida vijdon erkinligi o‘z ifodasini topgan. 1948 yilda qabul qilingan inson huquqlari umumiy deklaratsiyasiga muvofiq har bir inson fikrlash, vijdon va din erkinligi huquqiga ega. Bu huquq o‘z dini yoki e’tiqodini o‘zgartirish erkinligini, o‘z dini yoki e’tiqodiga o‘zicha, Shuningdek boshqalar bilan birgalikda amal qilish kafolatini, ibodat qilishda va diniy marosimlarda yakka tartibda yoki odamlar orasida birga qatnashish erkinligini o‘z ichiga oladi.
Bundan tashqari bu masala yana bir murakkab hodisani - turli dunyoqarash, e’tiqodda bo‘lgan kishilar o‘rtasidagi, davlat bilan din, diniy tashkilotlar bilan davlat o‘rtasidagi munosabatlarning amalda huquqiy ta’minlanishini ham nazarda tutadi.
Odamlar doim turli dunyoqarash va e’tiqod bilan yashaganlar va yashaydilar. har kimning o‘z ichki dunyosi, o‘z e’tiqodi bo‘ladi.
Vijdon erkinligi qandaydir bir mavhum tushuncha emas, u albatta ma’lum ijtimoiy vaziyatda namoyon bo‘ladi. Shuning uchun uni konkret tarixiy, ijtimoiy sharoitsiz, obyektiv va subyektiv omillarsiz tasavvur qilish hiyin. Bundan tashhari «vijdon erkinligi» tushunchasini ilmiy talqin qilishda milliy, mafkuraviy va madaniy omillarni ham albatta nazarda tutish kerak.
Mustaqillik, yangilanish jarayoni hamma sohalar kabi vijdon erkinligi, davlat va din, dinga ishonuvchilar va ishonmaydiganlar o‘rtasidagi munosabatlar sohasini ham o‘z ichiga oldi. Binobarin, O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligida asrlar osha haror topgan vijdon erkinligiga yuksak va samimiy hurmat ifodalangan. 1992 yilda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining 31-moddasida har bir fuqaro uchun vijdon erkinligi huquqi kafolatlanadi.
Shuni mamnuniyat bilan qayd etish lozimki, keyingi yillarda davlat bilan diniy tashkilotlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarda juda katta o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. Dinning jamiyatdagi o‘rni tiklanmoqda. Diniy uyushma va tashkilotlarning faoliyat ko‘rsatishlariga imkoniyat yaratilmoqda. Qator tarixiy obidalar diniy tashkilotlar ixtiyoriga o‘tkazildi, yangi masjidlar ochilmoqda. Diniy tashkilotlarning xalqaro aloqalari kun sayin kengayib bormoqda.
O‘zbekistonda vijdon erkinligini ta’minlanishi. Vijdon erkinligi tabiiy huquq va erkinliklar sirasiga kiruvchi, har bir shaxsning ajralmas huquqlaridan biridir. Shaxsning tabiiy huquqlari davlatning insonga bergan «tuhfasi» emas, balki insonning munosib turmush va hayot tarzini tanlash bilan bog‘liq real imkoniyati hisoblanadi.
Shu bilan birga, tabiiy huquqlar jumlasiga kiruvchi erkinliklarni qonun chiqaruvchi o‘zi xohlaganda qisqartirishi yoki cheklashga ham haqli emas. Chunki bu huquqlar insonlarga tabiatan (Xudo tomonidan) berilgan in’om sanaladi. Vijdon erkinligi ham xuddi shunday.
Vijdon erkinligi insonning asosiy erkinliklaridan bo‘lsa-da, qonunda o‘z ifodasini topib, muhofaza ostiga olingandagina chin ma’noda huquq darajasiga ko‘tariladi. Aks holda shaxsning qalb kechinmalarini ifodalovchi bu huquq haqiqiy ma’nosini yo‘qotadi.
Bu erkinlik deyarli barcha davlatlarning konstitutsiya va qonunlarida, shuningdek, qator xalqaro hujjatlarda huquqiy jihatdan himoyaga olingan.
Atama sifatida «vijdon» so‘zi ko‘p ma’noni anglatadi. Bu atama turli soha va ijtimoiy qatlamga mansub insonlar tomonidan turlicha qo‘llaniladi. A.Madvaliev tahriri ostida nashr etilgan «O‘zbek tilining izohli lug‘ati»da «vijdon» so‘ziga quyidagicha ta’rif berilgan:
«Vijdon» (arab. ehtiros, his-tuyg‘u, insof, diyonat) kishining o‘z xatti-harakati, qilmishi, yurish-turishi uchun odamlar, jamoatchilik oldidagi mas’uliyat hissi, insoniylikning asosiy belgilaridan biri; diyonat, insof», deya izoh berilgan. Bundan ko‘rinib turibdiki, vijdon so‘zining birinchi ma’nosi insoning o‘z xatti-harakatilari uchun o‘zgalar oldidagi mas’uliyat hissi hisoblanar ekan.
Aslida olib qaraganda «vijdon» so‘zi ko‘p ma’noli bo‘lgani bois uning huquq atamashunosligida ishlatilishi unchalik ham ijobiy hol emas. Chunki «Normativ-huquqiy hujjatlar to‘g‘risida»gi Qonun talablariga ko‘ra qonun hujjatlarida foydalaniladigan tushuncha va atamalar turlicha izohlash imkoniyatini istisno etishi lozim. Shuningdek, qonunda eskirgan hamda ko‘p ma’noni anglatadigan so‘zlar va iboralar, majoziy taqqoslashlar, sifatlashlar, kinoyalar qo‘llanilishi mumkin emas. Lekin bu atama endi qonunchiligimizga kirib bo‘ldi. Uni foydalanishdan chiqarib, yangi so‘z ixtiro qilgandan ko‘ra, atamaning mazmun-mohiyatini keng ommaga tushuntirish, izohlab berish maqsadga muvofiq.
Shunday ekan, vijdon erkinligining birinchi ma’nosi aynan shaxsning e’tiqodi bilan bog‘liq huquqi sifatida qabul qilgan holda shu mazmunni yoritishga harakat qilamiz.
Huquqiy mezonda vijdon tushunchasi «vijdon erkinligi» shaklida keladi. O‘zbekistonning asosiy qomusi – Konstitutsiyada ta’kidlanishicha «Hamma uchun vijdon erkinligi kafolatlanadi. Har bir inson xohlagan dinga e’tiqod qilish yoki hech qaysi dinga e’tiqod qilmaslik huquqiga ega. Diniy qarashlarni majburan singdirishga yo‘l qo‘yilmaydi» (31-modda), degan qoida mustahkamlangan.
Bu qoidaga ko‘ra «vijdon erkinligi» degan tushunchaning mazmun-mohiyati shaxsning xohlagan dinga e’tiqod qilishi bilan birga, hech qanday dinga e’tiqod qilmaslik ixtiyorini ham qamrab oladi. Bu modda so‘ngida «diniy qarashlarni majburan singdirishga yo‘l qo‘yilmaydi», degan muhim qoida asosida, har bir inson haqli bo‘lgan huquqning buzilmasligi uchun qonuniy zamin tayyorlangan. Buning zamirida vijdon erkinligiga nisbatan har qanday tahdidni bartaraf etish istagi yotadi.
Shunday qilib, Konstitutsiyamizdagi norma asosida vijdon erkinligi uch jihatni anglatadigan huquqiy kategoriya sifatida namoyon bo‘ladi:
Muayyan shaxs Xudoga ishonishi, xohlagan diniga e’tiqod qilishi mumkin;
Xudoga va dinga ishonmasligi, ularga nisbatan betaraf bo‘lishi mumkin.
Dahriy, ya’ni hech bir dinga e’tiqod qilmaygina qolmasdan, balki ularni inkor etishi mumkin.
Bu vijdon erkinligi huquqi aynan shu masalalar bilan cheklanadi degani emas. Odatda, konstitutsiya davlatning asosiy qonuni bo‘lib, yoritiladigan normaning umumiy jihatlarini o‘zida qamrab oladi. Konstitutsiya asosida qabul qilingan qonun va qonun osti hujjatlarida norma kengroq yoritiladi va sharhlanadi. Konstitutsiyadagi 31-modda zamirida qabul qilingan «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar to‘g‘risida»gi Qonunning 3-moddasi birinchi va ikkinchi banlarida bu tushuncha kengroq ochib berilgan. Unda aytilishicha, «Vijdon erkinligi fuqarolarning har qanday dinga e’tiqod qilish yoki hech qanday dinga e’tiqod qilmaslikdan iborat kafolatlangan konstitutsiyaviy huquqidir.