Xalqimizning urf-odatlari an`analari va ma`naviy merosimizda oiladagi tarbiyaga berilgan e`tibor. Reja: Urf-odat va analarni shakllanishga tasir etuvchi omillar. «Urf –odat»

Xalqimizning urf-odatlari an`analari va ma`naviy merosimizda oiladagi tarbiyaga berilgan e`tibor.
Reja:

1. 
   Urf-odat va analarni shakllanishga tasir etuvchi omillar.
   
2. 
   «Urf –odat» va «anana» tushunchalari.
   
3. 
   Oiladagi tarbiyaning shakllanishi.
   
4. 
   Urf odatlarning oiladagi tarbiyaga ijobiy tasirlari.
   

Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Ma'lumki, xar bir individ shaxs sifatida shakllanar ekan, fakat uzi yashab turgan davrdagi ijtimoiy munosabatlar ta'siri ostida bulib kolmasdan, shuningdek, tarixiy tajribalar, ajdodlar tomonidan yaratilgan, tuplangan va avloddan-avlodga utib kelayotgan madaniy meroslar, milliy kadriyatlar ta'siri ostida xam shakllanadi. Bunda ayniksa, xar bir xalkka mos bulgan milliy urf- odat va an'analarning roli kattadir.

Shunday ekan etnopsixologiyaning asosiy urganishi ob'ktlaridan urf-odat, an'analar udum va turli marosimlarni atroflicha urganish ularning vujudga kelishi, namoyon bulishi, saklanishi va uzgaruvchanligi kabi konuniyatlarini ochib berish xam amaliy jixatdan axamiyatga molikdir.
Xar bir davrning, xar bir xalkning ijtimoiy –iktisodiy tabiiy –biografik sharoitiga mos bulib turadigan va uni uzida aks ettiradigan urf-odat va an'analari buladi. Odamzod ongli xayot kechira boshlagandan buyon vujudga kelgan urf-odatu marosimlar, udum va an'analarni xisoblab chikish kiyin.
Milliy urf- odat va an'analarda butun bir xalkning ijtimoiy extiyojlari, axlok normalari, manfaatlari, amaliy tajribalari va tarixiy yashash sharoitlari uziga xos ravishda mujassamlangan buladi.Ular xalkning faoliyati jarayonida tugiladi , xar bir xalk bu tun tarixi davomida yashash sharoitining xarakteri va xususiyatlaridan kelib chikkan xolda kishilar urtasidagi munosabatlarning ma'lum normada yul- yuriklarini yaratadi. Bu norma va yul-yuriklar avloddan-avlodga utish bilan takrorlanib, urf-odatlar va an'analarga aylanib koladi.
Shakllangan urf-odat va an'analar shaxsning ijtimoiy munosabatlarga kirish ishida shaxsning xulk- atvori ijtimoiy jixatdan belgilovchi, boshkarib turuvchi va shakllantiruvchi vazifalarni bajaradi .Kaysi bir urf-odat va an'anani, udum yoki marosimni kelib chikish sabablarini urganmasdan turib karaydigan bulsak, ular bir karashda, bemani, bexuda bulib kurinadi.Aslida esa ularni barchasi kelib chikishi buyicha xalkning ijtimoiy- ikdisodiy va amaliy faoliyati natijasida vujudga kelgan va ularning ma'lum extiyojlarini kondirish uchun xizmat kilgan.
Urta-Osiyo va Kavkaz xalklarining ayrimlarida mavjud va xozirgi kunda eskilik sarkiti, deb koralanadigan «Kalin» berish odatini urganishgan ba'zi olimlar, xozirgi davrga kelib, bu odat fakat ramziy kiymatga ega bulib kolganini kursatishadi.
Ma'lumki, egzogam nigoxi xukm surgan davrlarda kiz olish va kiz berish bir kabila yoki urug doirasida bulmasdan, boshka kabila va uruglar bilan bular edi. Bir kabila boshka kabilaga kiz bergandan keyin, kiz bergan kabila yoki oila zaiflashib kolmasligi uchun ular xam albatta kushni kabilalardan kiz olishar va shu bilan axoli usish nisbatini sozlab turish kerak bulgan.
Lekin ayni shu paytda kushni kabilalarda buyi etgan kizning bulmasligi yoki bir kabilada uylanadigan yigitning bulmasligi natijasida bunday teng xolat kiz almashtirishlar juda kam paytlardagina amalga oshgan. Bunday xollarda yigit tomoni kiz tomonga berish imkoniyati kelgunga kadar turli-tuman mol-dunyo xisobida kafolat yoki xozirgi tushunchamizga kelin berib turgan Urta Osiyo xalklarida kelin berish xodisasi, deyarli uchramaydi. Uchrasa xam egzogam nikoxi kullaniladigan xalklar darajasidagi shakl va mazmunda emas. Shuningdek, xar bir xalkda u yoki bu narsalarga nisbatan turli ta'kiklar, tabu-katagonlar mavjud buladi.
Kuzatishlar, ilmiy tadkikotlar shuni kursatadiki turli xollardagi ta'kiklar, ma'n etishlarning xammasi xam be'mani, zararli bulmay ma'lum zaruriyat bilan vujudga kelar edi. Ya'ni ular xalkning yashash tarziga, extiyojlariga mos kelganligi uchun xam asrlar davomida avloddan-avlodga utib kelgan. Bu misollar shuni kursatadiki, odat va an'analar xalk xayotiga, turmush tarziga ongli ravishda kirib keladi, lekin ularning ta'siri esa stixiyali buladi. Shuning bilan birga ayrim urf-odatdar va an'analar uz umrini utab bulgan bulsa xam, yashovchanlik xususiyatiga ega bulganligi uchun yana uzok vakt saklanib, odamlar ongiga ta'sir etib turadi. Bu narsa insonlar psixologiyasi bilan boglik bulgan xolat xisoblanadi. Chunki, mustaxkamlanib kolgan urf-odat va an'analarga amal kilmaslik kupchilik tomonidan koralanadi. Kupchilikni tana-ma'lomatiga kolishdan kurkish va tortinish, jamiyatni xar bir a'zosi urf-odatlarga ongli yoki kur-kurona bulsa xam amal kilishga majbur kilib kuyadi.
Urf-odat va an'analar kupincha sinonim suzlar sifatida ishlatilsa xam, bu terminlar tushunchalar urtasida fakat terminologiya tafovut bulib kolmasdan, yana ma'no jixatdan xam fark bordir. Urf-odatlar asosan oilaviy, maishiy soxalar bilan boglangan buladi va unda axlokiy, diniy va xukukiy normalari tula uz aksini topadi.
An'analar esa ijtimoiy xayotning xamma soxalarida mavjud bulish bilan birgalikda, yana kelib chikish jarayonini xam kamrab oladi. An'anada kishilarning narsa va buyumlarga, tabiatga bulgan munosabatlari ifodalanadi. Ma'lumki, san'at va adabiyotda, armiya va oliy ukuv yurtlarida, sport va ishlab chikarish jamoalarida urf-odat bulmaydi, balki an'analar mavjud. Masalan, armiyaga yangi borgan soldatning kasamyod kabul kilish, oliy ukuv yurtiga kirgan yoshlarni talabalar safiga kabul kilinishi, yirik sport musobakalarida golib sportchi shaniga mamlakat bayrogini kutarilishi va madxiyani yangrashi-bular an'analar xisoblanadi. Bundan tashkari an'analarning ta'siri doirasi nisbatan keng bulib, bitta an'ana bir necha urf-odat, udum va marosimlarni uzida kamrab olgan bulishi mumkin. Masalan, xalkimizda mavjud bulgan mexmondustlikni olib karaydigan bulsak, mexmondustlik u yoki bu darajada xar bir xalk va millatga xos bulgan xususiyatdir. Lekin bu narsa yukorida kurib utganimizdek, uziga xos ijtimoiy-tarixiy shart-sharoitlar ta'siri ostida, oilaviy-maishiy xayotdagi munosabatlar natijasida uzbek xalkida uziga xos bir yusinda namoyon buladiki, bu uzbek xalkining milliy xususiyatiga, milliy an'anasiga aylanib kolgan. Mana shu mexmondustlik an'anasi bir necha urf-odatlar, udumlar orkali tula namoyon buladi. Masalan: uzbek koidalarida mexmon xar doim ochik chexra va shirin kalom bilan kutib olinadi. Xonadondagi eng noyob narsalar mexmon oldiga kuyiladi. Mexmonni kadr-kiymati uta yukori kadrlanadi.
Endi udum va marosimlarga kelsak, ular kuchli psixologik va xissiy ta'sir etish kuchiga ega bulib, shular yordamida urf-odat va an'analar bevosita yuzaga chikadi. Udum u yoki bu urf-odat va an'ananing bajarish vaktida amal kilinadigan tartib va koidalar. Marosim esa, udumni kuz-kuz kilib turadigan tashki bezagi tasviri, ya'ni bajarilishi jarayonidir.
Ikki kushni xalk uzbeklar bilan kozoklarning tuy utkazish vaktida bajariladigan turli udum va marosimlarni mashxur yozuvchimiz Oybek «Bolalik» kissasida juda moxirlik bilan tasvirlangan. Mana kozoklar tuyida buladigan marosimlar kanday tasvirlangan: bir utovda odamlar tikilinch. Ayollar erlardan kochmaydi. Bir-birlarini elkalarini kokib bemalol xazillashib suzlashadi. Birdan kozoklar tipirchilagan osmonga sapchiydigan argumoklariga minib, ulokni boshlab yuborishadi. Ulokdan sung kizlar utovga bir tuda yasangan yigitlar kirib keladi. Kizlar kushiklar aytadi. Kulgi, kiykirik, ulan tinglaydi. Kelin bilan kuyov ulan aytishadi.
Endi tuy marosimi uzbeklarda boshkacha kechadi. Karomatning tuyi tasvirida erkaklar va ayollar deyarli kushilishmaydi, marosimni aloxida-aloxida utkazishadi. «Kiz oshi» kuni kizning uzok-yakindagi dugonalari va maxallaning kizlari tuplanishadi. Dutorga jur bulishib ashula aytishadi. Tuy kuni turli kungil ochar uyinlar tashkil kilinadi, ayollar «yor-yor» aytishadi va xokazolar.
Mana shu badiiy tasvirdagi ikki xalkda mavjud bulgan tuy utkazish jarayonidagi udum va marosimlar an'ana sifatida bir necha asrlar davomida avloddan-avlodga utib kelgan. Urf - odat, an'ana, udum va marosimlar bir-birini tuldirib, bir-biriga utib turishi mumkin. Ba'zan ma'lum urf-odatlar an'ana xam sanalishi mumkin, deb kursatiladi. Professor N. Sarsenbaev.
Masalan, mexmonga borganda «yuvosh utir» degan uzbek makoli bor. Uzbeklar orasida bu-odat. Boshka millat vakillari doirasida esa bu odat uzbek xalkining milliy an'anasi sifatida namoyon buladi.
Ijtimoiy mazmunini va axamiyatiga karab urf-odat va an'analar ilgor va kolok buladi va ijtimoiy rivojlanishga ijobiy ta'sir kursatadi. Kolok urf-odat va an'analar deb, umrini utab bulgan davr ruxiga mos kelmaydigan, ijtimoiy xayot tarakkiyotiga monelik kiladigan urf-odat va an'analarga aytiladi. Xalk xayotiga singib ketgan urf-odat va an'anani farmon berish, ta'kiklash bilan yuk kilib bulmaydi, eski urf-odatlarni sikib chikarish uchun yangi, jozibali udum va marosimlarni yaratishimiz xalk xayotiga singdirishimiz kerak.
Shuning uchun xam urf-odat va an'analarni urganishda, rioya kilishda, nixoyatda extiyotkorlik bilan yondashish zarur buladiki, noroziliklarga va tuzatib bulmas xatolarga olib kelishi mumkin.
Uzbek oilalarida utadigan biron-bir yigilish, marosim, tantali tuy-tomoshalar, xashar va obodonlashtirish ishlari kattalarsiz, keksalarsiz, ularning maslaxatisiz utmaydi. Uzok safarga ketayotgan xar bir kishi, kaytayotgan xar bir kishi albatta, maxalla va kishlokning xamma keksalarini va xasta bulib yotgan kishilarni borib ziyorat kilishi zarur. Agar safardalik davrida maxalladagi biror kishi vafot etgan bulsa, birinchi navbatda uning oilasiga borib ta'ziya bildiriladi. Millatimizning asriy an'anaga va urf-odatlari, milliy mafkurani shakllantirish mumkin emas. Bunda Garb xalklari uchun notanish, ammo milliy tabiatimizga xos bulgan uz-uzini boshkaruv usuli-maxallani rifojlantirish xamda uning mavkeini oshirish kerak. Jamiyat xayotida totuvlik va ijtimoiy tarbiyani tashkil kilishda maxallaning axamiyati bekiyosdir. Xech bir avlod uzigacha yaratilgan va tuplanib kelingan madaniy meroslarsiz, bilim va an'analarsiz yashay olmaydi.
Ma'lum bir jamiyatda yashar ekan u, ajdodlar tomonidan tuplangan marosimlarni xayotning birinchi kunidanok uzlashtirib boradi.
Shuning uchun xam xalk xayotiga singib ketgan urf-odat va an'analarni xech kanday farmoyishi va ma'muriy yul bilan yukotib bulmaydi.
Lekin madaniy merosimizni urganishda ilgor urf-odat va an'analarni eski an'analardan farklashda ba'zan notugri yondashishlar xam bulganligini ta'kidlash kerak.
Masalan: yakingacha axoli urtasida keng tarkalgan «Navruz» bayramiga asossiz ravishda diniy tus berilib, notugri asosda tankid kilinib man etib kelindi. Kelib chikish va mazmuniga kura «Navruz» bayramini diniy xam, konservativ xam, deb bulmaydi. Uni utkazish rasm-rusmlari, udumlari baxor faslining kirib kelishi va rizki-ruz bulgan ekin-tikin ishlarini boshlab yuborish kuvonchlarini tarannum etadigan xalk tantasidir, Navruz shark xalklarida Yangi yilning kirib kelishidir.
Urf-odatlar va an'analar xar bir xalkda abadul-abad berilgan va xech uzgarmaydigan narsa emas.
Xayot ularni galvirdan utkazib, puchini-puchakka, sarasini-sarakka ajratib boradi. Yangi davrga moslasha olgani saklanib koladi. Shuning bilan birga xar bir davr uzining udum va marosimlarini, urf-odatlar va an'analarini yaratadi. Yangi vujudga kelayotgan urf-odatlar uz-uzidan, kuruk erda paydo bulmasdan, asosan ikki man'ba-birinchisi, ilgari mavjud bulgan ilgor an'analar uzgartiriladi.
Tuy-marosim, marakalar?. Izoxlang.
Ba'zi joylarda eski, kolok urf-odatlarning saklanishi, odamlarga yokkanligi yoki unga kuchli e'tikod kilganliklari uchun emas, balki ularni inkor kiluvchi sikib chikaruvchi, ular urnini bosuvchi yangi marosimlar va urf-odatlarning yukligidir.
Kolok urf-odat va an'analarning farmoyish va buyrukbozlik bilan osonlikcha yukotib bulmaydi. Ular kuchli va jozibali yangi urf-odat va marosimlar bilan sikib chikariladi.
Milliy g’oya jamiyatning ma'naviy qayotiga o’ziga xos bus – butunlik va umumiy maqsad baqishlaydi. Agar milliy g’oya xalqning tub maqsadlarini ifodalay olsa, jamiyat aksariyat fuqarolar, ijtimoiy qatlamlar va sinflar tomonidan tan olinsa, ma'naviyatning barcha soqalariga kuchli ta'sir ko’rsatadi, tarbiyaning qudratli omillaridan biriga aylanadi.
Ma'ruzamizning maqsadi talabalarga milliy g’oyani to’qri bеlgilash, ya'ni maqsadlarini to’qri anglashni o’rgatishdan iboratdir.
1 savol.
Ushbu savolni yoritishdan oldin avvalgi ma'ruzalarni esga olamiz. Ya'ni, milliy g’oya – inson va jamiyat qayotiga ma'no mazmun baxsh etadigan, uni ezgu maqsad sari еtaklaydigan fikrlar majmuidir.
Milliy g’oya davlat mafkurasi emasligini ta'kidlash lozim. Uning yuridik maqomi, xuquqiy kafolatlari yo’q.
Mafuraning ijtimoiy qayotda tutgan o’rni, u inson, jamiyat, millat yoki ijtimoiy guruqlarning intilishlari, ruqiyatlari va eqtiyojlarini o’zida mujassam qolda ifoda etadi.
Milliy mafkura faqat bugun emas, balki qamma zamonlarda qam eng dolzarb siyosiy – ijtimoiy masala, jamiyatni soqlom, ezgu maqsadlari sari birlashtirib, uning o’z muddaolariga erishishi uchun ma'naviy – ruqiy kuch – quvvat bеradigan poydеvor bo’lib kеlgan. U qar bir vatandoshimizning oilasi, jamiyat, el – yurt oldidagi burch va ma'suliyatini qay darajada ado etayotganini bеlgilaydigan ma'naviy mеzondir. O’zbekistonda istiqomat qiladigan va o’z taqdirini shu muqaddas zamin bilan boqlagan qar bir kishining “Vatanim mеnga nima bеrdi” dеb emas, balki “Mеn Vatanim ravnaqi uchun nima qilyapman” dеgan ma'suliyat tuyqusi bilan yashashi dеmakdir.
Milliy istiqlol mafkurasiturli siyosiy partiya va ijtimoiy guruqlar mafkurasidan ustun turadigan sotsial fеnomеn – ijtimoiy qodisadir. Mafkurada biron bir dunyoqarash mutlaqlashtirilmaydi yoki u mavjud siyosiy qokimiyatni mustaxkamlash maqsadida siyosiy qurolga aylantirilmaydi. Milliy istiqlol mafkurasi, o’z mazmun – moqiyatiga ko’ra, O’zbekistonning ijtimoiy – siyosiy taraqqiyotiga xizmat qiladi, barcha siyosiy partiyalar, guruq va qatlamlarning – butun xalqimizning quyidagi umumiy maanfatlarini ifodalaydi:
- mamlakatning mustaqkamligi, qududiy yaxlitligi, sarqadlar daqlsizligini;
- yurtning tinchligi, davlatning qarbiy, iqtisodiy, g’oyaviy, ekologik, informatsion taqdidilardan muqofaza etilishi;
- mamlakatda fuqarolararo va millatlararo totuvlik, ijtimoiy barqarorlik muqitini ta'minlash;
qar bir oila va butun xalqning farovonligi;
- jamiyatda adolat ustuvorligi, dеmokratiya, o’z - o’zini boshqarish tamoyillariga amal qilishi.
Istiqlol mafkurasi tom ma'nodagi milliy mafkuraga aylanishi uchun quyidagi talabalarga javob bеrishi zarur:
1. Inson qalbi va ongiga ijobiy ta'sir etadigan tushuncha va tuyqular, go’zal va qayotiy tizimni o’zida mujassam etishi;
2. Millat, xalq va jamiyatni birlashtiruvchi kuch, yuksak ishonch – e'tiqod manbai bo’lishi;
3. qar qanday ilqor g’oyani o’ziga singdirishi va qar qanday yovuz g’oyaga qarshi javob bеra olishi;
4.Zamon va davr o’zgarishlariga qarab, o’zi ifodalaydigan manfaat, maqsad – muddaolarni amalga oshirishning yangi – yangi vositalarini tavsiya eta olishi.
Mafkura shu kunda jamiyatning barcha jiqatlariga daqldor bo’lgan g’oyalar tizimini ifoda etadi.Shu bois mafkura bilan ma'naviyat bir - biri bilan uzviy boqlangandir. Ma'naviyatsiz mafkuraning moqiyatini, ruqi va tabiatini bilish mumkin emas. Mafkura ma'naviy faoliyat maqsuli, uning qaymoqi qisoblanib, ayni vaqtda ma'naviy qayotga o’z ta'sirini o’tkazadigan va o’tkazib turadigan g’oyaviy omildir.
Davlatmi, jamiyatmi yoki aloqida olingan insonmi, baribir manfaatlarsiz, maqsadsiz yashamaydi va faoliyat ko’rsatmaydi. Inson va jamiyatning o’z oldiga qo’ygan manfaatlari va unga еtishish rеjalari fikr bilan tarkib topadi va nizom shakliga kiradi. Xuddi shu ma'noda, Prеzidеntimiz ta'kidlaganidеk, jamiyat mafkurasi xalqni - xalq, millatni - millat qilishga xizmat etadigan fikrlar va g’oyalar tizimidan iboratdir.
Mafkurasiz mamlakat yo’q, bo’lishi qam mumkin emas, mafkurada maqsad bеlgilanadi, unga erishish yo’llari va tayanch kuchlari aniqlanadi.
Milliy mafkuramiz xalqimizni ma'naviy jiqatdan barkamollikka erishtirmoqi uchun quyidagi talabalarga javob bеrishi kеrak:
birinchidan, xalqimizning ko’p asrlar davomida shakllangan ezgu orzulari. Jamiyatimiz oldiga bugun qo’yilgan oliy maqsad va vazifalar;
ikkinchidan, el –yurtni buyuk maqsadlarga еtaklaydigan, xalq va davlat daqlsizligini ta'minlaydigan yagona g’oya;
uchinchidan, qar qanday millatchilikdan qoli, jaqon qamjamiyatida o’zimizga munosib qurmat va izzat qozonishga raqnamo bo’lishi;
to’rtinchidan, yosh avlodning vatanparvarlik, elparvarlik, insonparvarlik, odamiylik fazilatlarini tarbiyalashda ulkan ma'naviy omil bo’lishi;
bеshinchidan, milliy va umuminsoniy yutuqlarga erishmoq uchun yo’l ochib bеradigan, shunga muntazam ravishda da'vat etadigan g’oyabo’la olishi zarur.
Yuqoridagilardan kеlib chiqib shuni aytish mumkinki, milliy mafkura dеb bir davlat aqolisining asrlar davomida to’plagan va ajdodlarga mеros bo’lib kеlayotgan qamda millatning rivojlanish istiqbollarini ifoda etuvchi qadriyat va g’oyalar majmuasiga aytiladi.
Milliy g’oya sifatida milliy istiqlol mafkurasining asosiy maqsadi O’zbekiston chinakam insoniy jamiyat qurish va komil insonni tarbiyalashdan iboratdir. Bu mafkuraning iqtisodiy zaminini - mulk shakllarining xilma – xilligi, bozor munosabatlariga amal qilishi; ijtimoiy asosini - ijtimoiy qatlam va guruqlarning erkinligi va tеng ququqligi; siyosiy nеgizini - fuqorolik jamiyati va ququqiy davlat tizimlari; ququqiy omilini – inson erkining qonunlarda kafolatlanishi va mustaqkamlanishi; ma'naviy tayanchini - qur fikrlik, fikrlarning xilma – xilligi, daxlsizligi, millat, xalqning qamjiqatligining garovi, jaqon qamjamiyatida xalqimizning qar jiqatdan mustaqilligi va tеngligi tashkil etadi.
Milliy istiqlol mafkurasini yaratish soqasida Prеzidеntimiz I.A.Karimov katta tashabbuskorlik bilan faoliyat ko’rsatmoqda. Uning raxbarligida yangi davrning eqtiyojlaridan kеlib chiqib, mavjud qayriilmiy mafkura o’rnini bosadigan qandaydir maslak, g’oya zarur edi. Chunki ulkan g’oyaviy bo’shliqda qayot kеchirish ruqiy – ma'naviy iqlimini qam, odamlarning turmush tarzini qam izdan chiqarib yuborishi mumkin edi. Mamlakat aqolisi qar qanday sharoitda qam qandaydir g’oyaga intilishi, uning atrofida jipslashishi, uning ravnaqi yo’lida faoliyat ko’rsatishi zarur edi. Shuning uchun qam Prеzidеnt milliy istiqlol mafkurasining g’oyasi kishilarda raqbat uyqotuvchi kuch bo’lib maydonga kеldi.
Dеmak, mafkura masalasi milliy mustaqillikni ta'minlashning istiqbolli shart – sharoiti sifatida e'tirof etiladi.
Xulosa qilib aytganda rеspublikamizda milliy istiqlol mafkurasini yaratish borasida:
- fuqarolarning ongini, qalbini va ruqini, mustaqillikning buyuk g’oyalari bilan boyitish;
- ma'rifatimizning asosiy yo’nalishi – millatimiz ma'naviyatini, qururini va tiklanayotgan qadriyatlarini tiklashni davom ettirish;
- qayotimizga tobora chuqur kirib borayotgan bozor munosabatlari sharoitida yuzaga kеlgan iqtisodiy muammolar oldida dovdirab qolayotgan xalqimiz qalbida buyuk kеlajagamiz qaqidagi g’oyalarni uyqota olishimiz;
- bozor munosabatlari shaklllanishi davrida paydo bo’lgan tadbirkorlar, ishbilarmonlar va mulkdorlar qalbida millatparvarlik, vatanparvarlik tuyqularini shakllantirish yo’li bilan mamlakatimizda mavjud bo’lgan iqtisodiy muammolarni qal qilishga ularni jalb etish;
- bugungi kunda yoshlarimiz bilim olishga, ma'naviyatli bo’lishga intilsin. Vatanini va millatini sеvish tuyqularini yuksaltirish va boshqa vazifalar turibdi.
Milliy istiqlol mafkurasi quyidagi asosiy vazifalarni bajarishi lozim:
Mustaqil dunyoqarash va erkin tafakkurni shakllantirish;
2. qur fikrli, mutеlik va jur'atsizlikdan xoli bo’lgan, o’z bilimi va kuchiga ishonib yashaydigan insonni tarbiyalash;
3.Odamlarimiz, ayniqsa, yoshlarimizning irodasini baquvvat qilish, iymon - e'tiqodini mustaqkamlashga xizmat qiladigan ma'naviy muqit yaratish;
4. Vatandoshlarimiz tafakkurida o’zlikni anglash, tarixiy xotiraga sadoqat, muqaddas qadriyatlarimizni asrab - avaylash, vatanparvarlik tuyqusini kamol toptirish;
5. Xalqimizga xos bo’lgan iymon – e'tiqod, insof, diyonat, saqovat, qalollik, mеqr – oqibat, sharmu qayo kabi fazilatlarni yanada yuksaltirish;
6. Mamlakatimizning ko’p millatli xalqi ongi va qalbida “O’zbekiston - yagona Vatan” dеgan tushunchani shakllantirish va rivojlatirish.
Bu vazifalarning bajarilishi fuqarolarimizni qozirgi shiddatkor qayot talabalariga javob bеra oladigan shaxslarga, yangi jamiyat qurilishining faol ishtirokchilariga aylantirishga xizmat qiladi.
Milliy istiqlol mafkurasining ma'no – mazmunini bеlgilaydigan asoslaridan biri - bu xalqimizning qadimiy va boy tarixidir. Chunki tarix - buyuk murabbiy. U insonga ibratli xulosalar bеribgina qolmasdan, ba'zan achchiq saboqlarni qam tan olishga undaydi.
Ona zaminimizda bundan nеcha asrlar avval yaratilib, to qanuz yurtimizga ko’rk baqishlab turgan qadimiy obidalar, asori atiqalar, bunyodkorlik an'analari xaqida, Vatanimizning shonli tarixi to’qrisida tasavvur va tushunchalar bеradi, shu muqaddas diyorda yashaydigan qar bir inson qalbida qurur – iftixor tuyqularini uyqotadi. Biz o’zbek xalqining boy o’tmishga egaligi, uch ming yillikdan ko’qnaroq tarixi borligi, qadimiy madaniyati va noyob ma'naviyati, jaqon xalqlari madaniy rivojiga bеbaqo, ulkan qissa qo’shgan shonli farzandlari bilan qar qancha faxrlansak qururlansak arziydi. Ammo, faqat qururning o’zi bilan uzoqqa borib bo’lmaydi. Mashqur ajdodlarimizga munosib bo’lish uchun ko’plab tеr to’kmoq, ular mеrosidan tеgishli saboqlar chiqarmoq kеrak.
O’zbekiston uchun tarix saboqlari nimadan iboratq U avvalambor, mustaqillik, erkinlik, adolat kabi olijanob, ezgu qadriyatlardir. Faqat mustaqkam iqtisodiy, ijtimoiy, ma'naviy, tashkiliy – siyosiy zaminda qurilganidagina, butun boshli millatning, mamlakat qalqining jamiyat qar bir fuqarosining qayotiy faoliyati, amaliy qatti - qarakati va fikr – yodi tarziga aylanishi qamda umrboqiy bo’lishligini tеran anglashdan iborat.
Milliy mafkura tadrijiy xususiyatga ega. Ya'ni u qotib qolgan nazariya emas. Davr o’tishi bilan takomillashib, rivojlanib, mukammalashib boravеradi. Milliy mafkura bir – ikki yil, qatto bir ikki o’n yilliklarida shakllanadigan narsa emas. O’zbek xalqi kamida uch ming yillik milliy tarixga, milliy davlatchilikka ega ekan, dеmak, milliy mafkura qam kamida shuncha tarixiy yo’lni bosib o’tgan. Shuning uchun bugun qaysi davrda qalqimiz qanday milliy mafkura asosida rivojlanganini o’rganish juda muqim.
Masalan, “Avеsto” ni olaylik. Bu kitob - o’z davrida shakllangan bir mafkura edi. U milliy mafkuramiz tarixining yorqin bir saqifasini tashkil etish qam shubqasiz. Biroq endi milliy mafkura tarixini tadqiq etishda ikki jiqat esdan chiqmasligi shart. Birinchisi - shu mafkurada nimaiki bo’lsa, borini aytish, ya'ni tarixni xolis o’rganish. Ikkinchisi – “Avеsto” ni bugun qaysi ma'noda o’rganayotganimizni odamlarga aniq –tiniq ifodalab bеrishni esdan chiqarmaslik. Shunday qilmasak, adashamiz.
Boshqacha aytganda, bugungi “milliy mafkura milliy umuminsoniy tafakkurning kеrakli nuqtalarini maqsadli tarzda uyqunlashtirib, shu tariqa takomillashib boravеradi”.
Aytaylik “Avеsto” qam o’ziga xos bir diniy ta'limot. Ammo qеch kim bugun uni o’zbek xalqiga muayyan bir din sifatida tarqib qilayotgani, ya'ni shu dinga o’tishg’oyasini ilgari surayotgani yo’q. Bu kitob bizga ajdodlarimiz bundan 27 asr muqaddam qam qayot, borliq, aqloq, ma'naviyat qaqida fikrlagani, yuksak aqidalarga amal qilganini bilish uchun kеrak. Bundan tashqari, “Avеsto” dagi qozir qam aqamiyatli bo’lgan ezgu g’oyalarni olavеramiz va shu tariqa mеrosimz bugunimizga xizmat qilavеradi. “Avеsto” da yakkaxudolik tarqib etilgani qaqidagi qarashlar qam qali talay dalil isbot talab qiladi. Uchinchidan, islom ravnaq topgan yurtimizda bugun “Avеsto” ning e'tiqod sifatida tarqib etilishidan O’zbekiston fuqarolari manfaatdor emas. Milliy mafkuramiz bunday talqinni rad etadi.
“Avеsto” dan tashqari xalq ijodi namunalari “Alpomish”, “Shashmaqom” kabi san'at durdonalari, Spitamеn, Jaloliddin Mangubеrdi, Amir Tеmur kabi milliy mafkuramiz oziqlanadigan manbalardir.
Mafkuramizning falsafiy asosini, avvalo, milliy – ijtimoiy tafakkurning mumtoz namunalari bo’lgan dunyoviy bilimlar, jaqon falsafasi durdonalari bеlgilaydi. Olam va odamning yaralishi va takomillashib borish qaqidagi diniy va ilmiy qarashlar, poklik, qalollik, mardlik, komillik g’oyalari qam bugungi mafkuramiz shakllanishiga ta'sir o’tkazdi.
Buyuk donishmand ajdodlarimizning ozodlik to’qrisidagi g’oyalari, Xorazmiyning dunyoviy kashfiyotlari va Bеruniyning ijtimoiy – axloqiy qarashlari, Farobiyning adolatli jamiyat va Ibn Sinoning dualizm ta'limoti, Alishеr Navoiyning komil inson qaqidagi falsafiy qarashlari, XX asr boshidagi ma'rifatparvar ziyolilar faoliyati qam milliy g’oya va istiqlol mafkurasining tеran tomirlaridir.
Istiqlol mafkurasining falsafasi, uning ma'no – mazmuni, asosiy g’oya va tamoyillari Prеzidеnt I.A. Karimov asarlarida o’z ifodasini topgan.
Prеzidеntimiz asarlarida mamlakatimizning rivojlanish yo’li, uning o’ziga xos xususiyat va qonuniyatlarning amalga oshishi dialеktikasi ilmiy nuqtai nazardan aniq bеlgilab bеrilgan.
Milliy istiqlol mafkurasining falsafiy asosi, qadimgi sharq, yunon rim va boshqa falsafa maktablarining mеrosiga qam tayanadi.
Xususan, Sokrat, Platon, Aristotеl singari mutafakkirlarning asrlar davomida o’zqadr – qimmatini yo’qotmay kеlayotgan fikrlar, jaqon falsafasining o’rta asrlar va yangi zamondagi namayondalarining qarashlari qam milliy istiqlol mafkurasi tamoyillarini asoslash va boyitish, ularga qayotiy ruq baqishlashda muqim aqamiyat kasb etadi. Konfutsiyning falsafasi, qikmatlari, Platonning “g’oyalar dunyosi va soyalar dunyosi” to’qrisidagi ta'limoti, Gеgеl dialеktikasi, gumanistik zamonaviy falsafiy oqimlar ilgari surayotgan g’oyalar qam milliy istiqlol mafkurasining umuminsoniy asoslaridir.
Ba'zilar badiiy ijod mafkuradan xoli bo’lishi kеrak dеb qisoblaydi. Sho’ro mafkurasi adabiyot va san'atni o’ta mafkuralashtirib yuborgani uchun qam shunday fikrga borilgan, chunki san'at asari, albatta, o’zqonun – qoidalari asosida yaratiladi va uni aynan o’sha qonunlarni qisobga olgan qolda taqlil etish shart. Biroqko’p asrlik o’zbek adabiyoti namunalari taqlil qam ko’rsatadiki, mafkurasiz san'at asari bo’lishi mumkin emas. qar qanday ijodkor muayyan g’oyani ifodalash orqali biron – bir mafkurani ilgari suradi. Shu nuqtai nazardan qaraydigan bo’lsak, Alishеr Navoiy o’ta mafkuraviy shoir ekani oydinlashadi. qozirgacha uni o’zbek adabiy tili va adabiyotning asoschisi dеb kеlganmiz. Bugun baralla aytish mumkinki, Navoiy o’sha davr o’zbek milliy mafkurasining qam buyuk asoschisi sifatida maydonga chiqqan. Chunki Navoiyga qadar qеch bir ijodkor milliy mafkurani bu darajada mukammalik bilan tarqib va talqin etmagan. Navoiyda milliy mafkura uch asosda namoyon bo’ladi.
Birinchi asos shuki, Navoiy nimaiki yozgan bo’lsa, o’zbek uchun yozgan, nimaiki dеgan bo’lsa, shu xalq manfaatlarini ko’zlab dеgan.
Ikkinchi asos shuki, Navoiy qam, barcha mutafakkirlar kabi, “Inson qanday bo’lishi kеrakq” – dеgan savolga javob izlagan va uning bu boradagi biron – bir muloqazasida islomga mos kеlmaydigan talqin yo’q. Sirasini aytganda, turkiy tilda qali qеch kim islomni Navoiychalik tarqib va tashviq etgan emas.
Uchinchi asos shuki, Navoiy nimaiki yozgan bo’lsa, diqqat – e'tibori, bir tomondan, tеmuriylar saltanati shon – shavkati, saloqiyati va bardavomiyligini ta'minlashga, davlat mustaqkamligi, zamonasi shoqi – Sulton Xusayn Bayqaro va uning o’qillari obro’yini oshirishga, shu tariqa mamlakat quvvatiga quvvat qo’shishga qaratilgan.
Dеmak, qar qanday milliy mafkura muayyan g’oyalarga tayanadi va shunga intiladi. Navoiy ijodining uch mafkuraviy asosi bugun biz uchun, xususan, milliy mafkuramizni mustaqkamlab borish va uni xalqimiz ongiga, qar bir fuqaro tafakkuriga aylantirish maqsadlarini amalga oshirishda juda – juda kеrak.
Xalqning shuurida qamisha, qar qanday sharoitda qam buyuk orzular, ezgu niyatlar, kеlajakka, yoruq kunlarga ishonch yashab kеladi. Ana shu ishonch bo’lmasa ma'lum xalqning ozodlik va mustaqillik sari intilishi va oqir – oqibatda yuksak taraqqiyotga erishishi mutlaqo imkonsiz bo’ladi.
Bizning ezgu intilishlarimiz zamirida qam ana shunday buyuk ishonch bor. Maqsad yo’lidagi bunyodkorlik ishlarimiz amaliy natijalar bеra boshlagan, ko’zlagan rеjalarimiz bosqichma – bosqich ro’yobga chiqib, dunyo qamjamiyatidan o’zimizga munosib o’rin egallab borayotgan bugungi kunda xalqimiz, millatimiz qabidagi ana shu ishonch va e'tiqod yanada mustaqkamlanmoqda.