Xayrullayeva Gulshodaning Nutq madaniyati va mutolaa san’ati fanidan tayyorlagan mustaqil ishi

Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti O‘zbek tili va adabiyoti fakulteti 206-guruh talabasi

Xayrullayeva Gulshodaning

Nutq madaniyati va mutolaa san’ati fanidan

tayyorlagan mustaqil ishi

Mavzu: Arestotelning notiqlik san’ati ta’limoti

Reja:

1. Arestotelning hayoti haqida.

2. “Ritorika” asari.

3. Arestotelning notiqlik san’atini

egallash sirlari.

Markaziy Osiyoda Arastu nomi bilan mashhur bo‘lgan Arestotel eramizdan avvalgi 384-yilda Staqirda – Makedoniya yarim orolida shifokor oilasida dunyoga keldi. Uning otasi Nikomax Aleksandr Makedoniskiyning nabirasi podsho Aminti II saroyida shifokorlik qilgan.

Arestotel 17 yoshida Afinaga keladi va bu yerda o‘z zamonasining mashhur olimlaridan bo‘lgan Platonga shogird tushadi. Platonning vafotidan so‘ng Aristotel 347-yili Afinadan Troad tomon o‘tib, Assosga boradi. Chunki, bu yerda ustozning tarafdorlari ko‘p edi. Unga , ayniqsa, zo‘ravon, zolim Germiy homiylik qiladi.

Arestotel Germiy vafotidan so‘ng Lesbos yarim orolidagi Mitilen shahriga ko‘chib o‘tadi va u yerda 342-yilgacha yashaydi. 342-yili Makedoniya podshosi Filipp o‘zining Aleksandr nomli 13 yoshli o‘g‘lining tarbiyasi uchun Arestotelni Mitilendan chaqirib oladi. Bu yerda u falsafa maktabini ochadi va katta kutubxona tashkil qiladi.

Shu davrda Gretsiyada chiroyli so‘zlashga qiziqish kuchayib ketgan edi. Natijada qator notiqlik maktablari ochildi. Bu maktablardan so‘z san‘ati ustalari yitishtirilib chiqarilar edi. Keyinhalik chiroyli so‘zlash haqidagi qo‘llanmalar maydonga keldi. Shunday asarlardan biri Arestotelning “Ritorika” nomli kitobidir.

Buyuk olim uni mashhur “Ritorika” nomli asaridan so‘ng, ya’ni eramizdan oldingi 330-yillarda Afinaga so‘nggi marta qaytib kelganda yozgan edi.

Ma’lumki, ungacha Anaksimon, Lampsak ham “Ritorika” nomli qo‘llanma yaratgan edi. Bu ikki asar bir-biriga tamoman o‘xshamaydi. Ularning birinchisi qo‘llanma bo‘lsa, ikkinchisi chiroyli so‘zlash nazariyasi bo‘yicha ilmiy mulohazalardan iborat.

Aristotelning “Ritorika”si uch kitobdan tashkil topgan. Asarning birinchi va ikkinchi kitoblari, asosan chiroyli so‘zlash, ishontirish uslublari haqidagi fikr va mulohazalardan iborat bo‘lsa, uchinchi kitobida nutq mantiqiga juda katta ahamiyat beriladi.

Olimning fikricha, notiq tilidagi turli “qorishmalar”, ya’ni so‘zlarning noto‘g‘ri va noo‘rin talaffuz qilinishi, jumlalarning mantiqan har xil tuzilishi so‘zlovchining katta xatosidir.

Aristotel har bir jumlaning asosiy fikrini ifoda etishga qaratilishi, ravon va tinglovchi tushunadigan darajada sodda bo‘lishini talab etadi. U notiqning hissiyot bilan so‘zlashi mulohaza yuritayotgan fikrning tinglovchi qalbiga tez yitishida muhim omil bo‘lishini alohida uqtiradi.

Bundan tashqari, Aristotel notiqning auditoriyani o‘ziga jalb etishi uchun hazil-mutoyiba so‘zlar bilan lirik chekinish qilib, tinglovchilarni hayajonlantira bilishi zarurligini ta’kidlaydi.

Agar turli ko‘rgazmali qurollardan foydalansa, har xil epitet, chog‘ishtirish va metofaralarni qo‘llasa nutqning ta’sirchanligi yanada oshishini aytadi.

Ammo keltirilgan misollar ko‘payib ketib, tinglovchini zeriktirib qo‘ymasligi kerakligini ham ta’kidlaydi.

Aristotel notiqlik san’atini egallashni 5 qismga bo‘lib o‘rgatadi.

1. Materialni kashf etish (har tomonlama tayyorlash).

2. Materialni joylashtirilish shakli ( rejasi ).

3. Materialni eslab qolish (o‘zlashtirish)

4. Materialni so‘z yordamida to‘g‘ri aks ettirish.

5. Materialni to‘g‘ri talaffuz etish

Aristotelning fikrlari hozirgi kunda ham o‘z qimmatini saqlab kelmoqda.

E’tiboringiz uchun rahmat !!!