Xi bob. Narxlarni muvofiqlashtirish va monopoliyaga qarshi qonun

Narx belgilashda liderlik. Narx belgilashda liderlikda lider-firma narxni birinchi bo‘lib, belgilaydi, qolganlar uning narxiga qarab o‘z narxlarini belgilaydilar. Bunday firmalarni ergashuvchi firmalar deymiz. Lider-firmaning narx belgilashi, lider narxni belgilaganda ergashuvchi firmalarning harakatiga bog‘liq, ya’ni lider narxni oshirsa, ergashuvchilar ishlab chiqarishni oshiradilarmi yoki bozordagi oldingi ulushini saqlaydimi? Agar ergashuvchilar o‘z ishlab chiqarish hajmlarini cheklasalar, lider foydani maksimallashtiradigan umumiy narxni belgilaydi. Yoki, lider o‘z foydasini maksimallashtiradigan narxni o‘rnatadi, ergashuvchilar esa ushbu narxda qancha xohlasa, shuncha ishlab chiqarishi mumkin bo‘ladi. Quyidagi 12.8-rasmda bozorda mavqei yuqori bo‘lgan firma-liderning narx belgilashi ko‘rsatilgan.
Rasmda D bozor talabi chizig‘i S_e ergashuvchilarning umumiy taklif (chekli xarajatlar chiziqlari yig‘indisi) chizig‘i. D_L liderning mahsulotiga bo‘lgan talab chizig‘i. D_L chizig‘i bozor talabi chizig‘i D dan ergashuvchilarning taklif chizig‘i S_E ni ayirish orqali aniqlangan.

12.8 - rasm.Lider firmaning narx belgilashi grafigi

Agar narx P_e ga teng bo‘lsa (rasmdan E nuqta) ergashuvchilarning taklifi bozor talabiga teng. Bu narxda lider mahsuloti sotolmaydi. Narx P₂ ga teng bo‘lganda, ergashuvchilar biror dona ham mahsulot sotolmaydi. P₂ va P_E oraliqdagi narxlarda lider-firma mahsulotiga bo‘lgan talab D_L chizig‘i bilan ifodalangan. Lider-firmaning chekli daromadi (MR_L) bilan ifodalanadi. MC_L - liderning chekli xarajati. Demak, lider o‘z foydasini maksimallashtiradigan ishlab chiqarish hajmi Q_L ni MR_L va MC_L chiziqlari kesishgan nuqtaga mos holda belgilaydi. Lider-firmaning narxi P_L^* uning talab chizig‘i D_L orqali topiladi (E₀ nuqta monopolistning muvozanat xolati). Ergashuvchilarning bozorda sotadigan mahsuloti miqdori narx P_L^* chizig‘ining ergashuvchilarning taklifi chizig‘i kesishgan nuqta F orqali aniqlanadi va u Q_e ga teng. Umumiy sotiladigan mahsulot miqdori Q_T = Q_E + Q_L.
Amalda bozorda harakat qilayotgan yirik firma lider buladi, lekin vaqt o‘tishi bilan liderlar ham o‘zgarib turadi.
Lider-firma o‘zining bozordagi ulushni aniqlashi uchun, birinchi navbatda, ergashuvchi firmalarning taklif chizig‘ini, ya’ni ularning taklif funksiyasini oldindan bilishi kerak bo‘ladi. Quyidagi misol buni ko‘rsatadi.
Faraz qilaylik, duopol bozorda faoliyat ko‘rsatayotgan ikki firmadan biri lider, ikkinchisi ergashuvchi firma sifatida harakat qilayotgan bo‘lsin.
Faraz qilaylik, birinchi firma-lider, ikkinchi firma ergashuvchi bo‘lsin.
Birinchi lider firmaning foyda funksiyasini quyidagicha yozish mumkin:
π₁ = TR₁ - TC₁

bu yerda TR₁ = p ˑ q₁ va TC₁ = h(q₁). Teskari talab funksiyasini P = f (q₁ +q₂) desak, liderning daromadi TR₁= f (q₁ +q₂) ˑ q₁ ga teng bo‘ladi.

Bu yerda q₁ va q₂ lar mos holda lider va ergashuvchi firmalarning ishlab chiqarish hajmlari.
π₁ birinchi firma foydasi, TR₁ va TC₁ lar birinchi lider firmaning mos holda umumiy daromadi va umumiy xarajatlari.
Ma’lumki, duopol bozorda har bir firmaning ikkinchi firma ishlab chiqarish hajmidan bog‘liq reaksiya ishlab chiqarish funksiyasi muhim ahamiyatga ega. Bu yerda lider firma ikkinchi firmaning reaksiya funksiyasidan xabardor, deb faraz qilinadi, ya’ni q₂ = g(q₁).
U holda lider firmaning daromad funksiyasi quyidagicha yoziladi:


TR₁ = f(q₁ + g(q₁)) ˑ q₁ = f(q₁)

Lider firmani o‘z raqibi bo‘lgan ergashuvchi firmaning reaksiya funksiyasini bilishi unga o‘z daromad funksiyasini faqat o‘zining ishlab chiqarishi hajmiga bog‘liq ravishda ifodalashga imkon beradi. Ikkinchi tomondan, lider-firmaning umumiy xarajat funksiyasi ham faqat q₁ ga bog‘liq bo‘lgani uchun, liderning umumiy foydasi quyidagicha aniqlanadi:

π₁ = {TR₁ = f(q₁)} - {TC₁ = h(q₁)}
va bundan π₁ = f^*(q₁) deb yozishimiz mumkin. Endi π₁ funksiyadan q₁ bo‘yicha hosila olib, uni nolga tenglashtirib q₁ ga ko‘ra yechsak, lider-firmani foydasini maksimallashtiradigan ishlab chiqarish xajmini aniqlagan bo‘lamiz:


= = 0.


Misol. Duopol bozorda ikkita firma harakat qilayapti deylik. Birinchi firma - lider, ikkinchisi ergashuvchi firma. Ular faoliyati to‘g‘risida quyidagi ma’lumotlar bor.
Umumiy bozor talabi funksiyasi Q_D = 600 - 2 ˑ P, firmalar- ning chekli xarajat funksiyalari:


TC₁ = 0,25 ˑ q₁²; TC₂ = 30 ˑ q₂

va ergashuvchi firmaning reaksiya funksiyasi q₂ = 270 - 0,5 ˑ q₁, ya’ni ikkinchi firmaning birinchi firma ishlab chiqarishi hajmiga bog‘liq ishlab chiqarish funksiyasi. Lider firma uchun ushbu funksiya ko‘rinishi ma’lum bo‘lsin.

Ushbu ma’lumotlarga ko‘ra lider firma va ergashuvchi firma qancha miqdorda mahsulot ishlab chiqaradilar? Bozordagi muvozanat narx nechaga teng bo‘lishi va har bir firmaning foydasini qanday bo’lishi hisoblansin deylik.
Yechish. Umumiy bozor talabi funksiyasini quyidagicha yozamiz:

Lider firmaning foydasini yozamiz:

Ergashuvchi firmaning reaksiya funksiyasiga ko’ra
liderning umumiy foydasini yozamiz:

Ixchamlash natijasida quyidagi foyda funksiyasini olamiz:

Lider firmaning foydasini maksimallashtiradigan ishlab chiqarish xajmini aniqlaymiz:

bu xajm q₁² = 165 ga teng.

Ergashuvchi firmaning reaksiya funksiyasidan
uning mahsulot ishlab chiqarish hajmini aniqlaymiz:

Umumiy bozor talabi Q_D ni xisoblaymiz

Q_D = q₁ + q₂ = 165 + 187,5 = 352,5

Bozor narxi quyidagiga teng

P = 300 - 0,5 ˑ Q_D = 300 - 0,5 ˑ 352,5 = 123,75

Lider va ergashuvchi firmalarning foydasini hisoblaymiz:

Endi yuqoridagi misol shartlarida firmalar raqobat strategiyasini qo‘llashsa, foyda qanday bo‘lishini ko‘rib chiqamiz.

Misol. Duopol bozordagi talab funksiyasi hamda birinchi va ikkinchi firmalarning xarajat funksiyalari berilgan bo’lsin:

Firmalar raqobat yechim strategiyasini tanlasa, har bir firma qancha birlik mahsulot ishlab chiqaradi, qancha foyda oladi va muvozanat narx qanday bo‘ladi? Firmalar raqobatlashsa, narx P bozordagi talab va taklifga ko‘ra shakllanadi (p = const).

bu yerda Q₁ va Q₂ mos ravishda birinchi va ikkinchi firmalarning ishlab chiqarish hajmlari.

Raqobat bozorda har bir firma ishlab chiqarish hajmini chekli xarajatni narxga tenglashtiradigan hajmda belgilaydi:

2. 
   va (3) tenglamalarning chap tomoni teng bo’lgani uchun, ularni o’ng tomonlarini tenglashtirib quyidagini olamiz:
   

Q₂ = 480 va bozordagi umumiy taklif Q_D = Q₁ + Q₂ = 540
Bozordagi muvozanat narx


Р = 300 - 0,5(Q₁ + Q₂) = 300 - 0,5 ˑ 540 = 30

Firmalarning foydalari quyidagilarga teng bo’ladi: