Ximiya tálim baǵdarı Tema: «Fotometirik usulda siltili metallardı anıklau» Temasindag'i kurs jumisi

2.2 Ishqoriy metallardan kaliy va natriy haqida.
1800-jılǵa kelip ximikler natriy hám kaliy elementleriniń tábiyaatda bar ekenligi haqqında málim teoriyalıq bilimlerdi toplap qoyǵan edi. Lekin olardı hesh bir ximik ámelde erkin halda alıwdı uddalay almay atırǵan edi.
Ulıwma alǵanda natriy hám kaliy júdá keń tarqalǵan elementler taypasına kiredi. Jer qabıǵınıń 2. 5% ten azmaz kóbirek bólegi natriy úlesine hám taǵı 2. 5% ten sal azraq bólegi kaliy ózgesheligine tuwrı keledi.
Biz kúndelik turmısda keń qollaytuǵın ayırım ápiwayı elementlar óz tarkida natriy yamasa kaliy atomı tutadı.
Mısalı hámmemiz awqatqa salıp isletetuǵın palaw duzı natriy xloridi (NaCl) boladı. Onıń molekulası birde xlor hám natriy atomlarınan ibarat. Palaw duzı, yaǵnıy, natriy xlorid, xlorid kislota (HCl) dıń tiykar hám natriy gidroksidi menen reaksiyaǵa kirisiwinde payda boladı. Usınıń sebepinen de, kislotalar hám tiykarlardıń óz-ara tásirlashuvi nátiyjesinde payda bolatuǵın elementlar ushın ulıwma at retinde duzlar termini qollanıladı.
Duzlar molekulası quramındaǵı atomlar, elektr kúshleri tásiri astında tuwrı tártipte jaylasqan boladı. Bunday atomlarni óz-ara ajıratıw júdá qıyınshılıqlı. Usınıń sebepinen de kópshilik duzlardı bóleklew (eritiw) ushın úlken temperatura dárejeleri kerek boladı. Siz bilesizki, suw, yaǵnıy, muz, 0 °C temperaturada eriydi. Palaw duzı, yaǵnıy, natriy xloridi bolsa 801 °C dagina eriwge ótedi. Kóplegen duzlar daǵı (hám basqa qattı elementlardagi) atomlardıń tuwrı tártipleniwi, olardıń qattı jaǵdayı daǵı payda etetuǵın geometriyalıq formalarına óz ańlatpasın tabadı. Yaǵnıy, atomları tuwrı tártiplengen elementlar ádetde tuwrı hám tegis qırlarǵa, hám de ótkir múyeshlerge iye boladı. Qattı elementlardıń bunday tuwrı formaların kristallar dep ataladı. Natriy xloridiniń kristallari kub formasında boladı.

Natriy selitrasi, yamasa, basqasha atı chili selitrasi dep atalǵan mineral o'git molekulası - bir natriy, bir azot hám de ush kislorod atomlarınan quram tapqan boladı hám ol natriy nitratı (NaNO3) dep ataladı. Biz kúndelik turmısda keń qollaytuǵın ápiwayı shıyshe bolsa, tiykarlanıp quramalı molekulyar dúzılıwǵa iye bolǵan natriy silikat (Na2 SiO3) molekulasınan ibarat bolıp, onıń quramında natriy, kremniy hám kislorod atomları bar.

Kaliy bolsa, kaliy nitratı (KNO3) dep atalıwshi ápiwayı selitra quramında ámeldegi baladı. Formulasınan de ko'rinip turıptı, olda, al jaǵdayda bir azot, bir kaliy hám de ush kislorod atomları bar. Sonıń menen birge kaliyni atız shpati hám de slyuda quramınan de tabıw múmkin. Kaliy nitratı aldınǵı zamanlarda áskeriy maqsetlerde, tiykarlanıp dári o'ndiriste qollanılǵan. Dári tayarlaw ushın natriy nitratı jaramaydı. Sebebi al átirap -ortalıqtan ıǵallıqtı ózine tez hám jaqsı o'zlestirip aladı. Porsıǵan dári bolsa, saymanlardı de isten shıǵaradı. Derlik namiqmaydigan hám namni ózine juqtırmaydigan element bolǵan kaliy nitratı bolsa, zamanago'y ximiya páni hám ximiya sanaatı payda bo'lgunga shekem tiykarlanıp xanaki haywanlardıń shıǵındıları quramınan alınǵan. Húkimetlerdiń áskeriy paydaxorları óz qal astılaridagi at qara hám ǵáziynexanalarında arnawlı tayarlıqtan o'tken qánigeler xızmetinen paydalanıp, áskerdiń jawınger tayınlıǵı ushın qımbat bahalı kristalllardı yig'dirishgan. Biz kúndelik turmısda keń qollaytuǵın ayırım ápiwayı elementlar óz tarkida natriy yamasa kaliy atomı tutadı.
Mısalı hámmemiz awqatqa salıp isletetuǵın palaw duzı natriy xloridi (NaCl) boladı. Onıń molekulası birde xlor hám natriy atomlarınan ibarat. Palaw duzı, yaǵnıy, natriy xlorid, xlorid kislota (HCl) dıń tiykar hám natriy gidroksidi menen reaksiyaǵa kirisiwinde payda boladı. Usınıń sebepinen de, kislotalar hám tiykarlardıń óz-ara tásirlashuvi nátiyjesinde payda bolatuǵın elementlar ushın ulıwma at retinde duzlar termini qollanıladı.
Duzlar molekulası quramındaǵı atomlar, elektr kúshleri tásiri astında tuwrı tártipte jaylasqan boladı. Bunday atomlarni óz-ara ajıratıw júdá qıyınshılıqlı. Usınıń sebepinen de kópshilik duzlardı bóleklew (eritiw) ushın úlken temperatura dárejeleri kerek boladı. Siz bilesizki, suw, yaǵnıy, muz, 0 °C temperaturada eriydi. Palaw duzı, yaǵnıy, natriy xloridi bolsa 801 °C dagina eriwge ótedi. Kóplegen duzlar daǵı (hám basqa qattı elementlardagi) atomlardıń tuwrı tártipleniwi, olardıń qattı jaǵdayı daǵı payda etetuǵın geometriyalıq formalarına óz ańlatpasın tabadı. Yaǵnıy, atomları tuwrı tártiplengen elementlar ádetde tuwrı hám tegis qırlarǵa, hám de ótkir múyeshlerge iye boladı. Qattı elementlardıń bunday tuwrı formaların kristallar dep ataladı. Natriy xloridiniń kristallari kub formasında boladı.
Natriy selitrasi, yamasa, basqasha atı chili selitrasi dep atalǵan mineral o'git molekulası - bir natriy, bir azot hám de ush kislorod atomlarınan quram tapqan boladı hám ol natriy nitratı (NaNO3) dep ataladı. Biz kúndelik turmısda keń qollaytuǵın ápiwayı shıyshe bolsa, tiykarlanıp quramalı molekulyar dúzılıwǵa iye bolǵan natriy silikat (Na2 SiO3) molekulasınan ibarat bolıp, onıń quramında natriy, kremniy hám kislorod atomları bar.
Kaliy bolsa, kaliy nitratı (KNO3) dep atalıwshi ápiwayı selitra quramında ámeldegi boladı. Formulasınan da kórinip turıptı, olda, ol jaǵdayda bir azot, bir kaliy hám de ush kislorod atomları bar. Sonıń menen birge kaliyni atız shpati hám de slyuda quramınan da tabıw múmkin. Kaliy nitratı aldınǵı zamanlarda áskeriy maqsetlerde, tiykarlanıp dári óndiriste qollanılǵan. Dári tayarlaw ushın natriy nitratı jaramaydı. Sebebi ol átirap -ortalıqtan ıǵallıqtı ózine tez hám jaqsı ózlestirip aladı. Porsıǵan dári bolsa, saymanlardı da isten shıǵaradı. Derlik namiqmaydigan hám namni ózine juqtırmaydigan element bolǵan kaliy nitratı bolsa, zamanagóy ximiya páni hám ximiya sanaatı payda bo'lgunga shekem tiykarlanıp xanaki haywanlardıń shıǵındıları quramınan alınǵan. Húkimetlerdiń áskeriy paydaxorları óz qol astılaridagi at qora hám ǵáziynexanalarında arnawlı tayarlıqtan ótken qánigeler xızmetinen paydalanıp, áskerdiń jawınger tayınlıǵı ushın qımbat bahalı kristalllardı yig'dirishgan.
Natriy hám kaliyning birikpeleri teńiz suvida hám de, tiri toqımalarda júdá kóp muǵdarda ushraydı. Olar turmıs ushın zárúrli bolıp tabıladı.
Adam organizmdiń ózi de 0. 35 % bólegi kaliydan hám 0. 15% bólegi natriydan ibarat esaplanadi. Teńiz suvidagi natriy tiykarlanıp natriy xloridiniń erigen jaǵdayı kórinisinden boladı. Omirinde bir ret sonda da teńiz suwın ishib kórgen adam bunı áp-áneydey biladi. Teńiz suwı tap duzlıq sıyaqlı júdá shorlıgining sebebi áne sonda tiykarınan. Dúnya okeanı daǵı suwning derlik barlıq bólegi áyne bul eritpeden, yaǵnıy, natriy xloriddiń suwdaǵı eritpesinen shólkemlesken. Akvatoriyasidan shıǵıwshı sırtqı aǵımǵa iye bolmaǵan teńizler suvida bolsa, natriy xloriddiń konsentraciyası odan -de biyik bolıp, bul degeni usı teńizlerdińlıq suwınıń shorlıǵı, basqa teńiz hám okeanlıq suvidan joqarılaw degeni bolıp tabıladı. Atap aytqanda, Iordaniya hám Izrail mámleketleri shegarasında jaylasqan ólik teńiz suvida 20% ge shekem natriy xlorid bar ekenligi anıqlanǵan.
Sonıń menen birge, dúnya boyınsha qurǵaqlıq aymaqlarında da kóplegen duz kánleri ushraydı. Bunday kánler tiykarlanıp, bir zamanlar teńiz tubi bolǵan hám házirde qurǵaqlıqqa aynalǵan aymaqlarda jaylasqan bolıp, million jıllar aldın qurigan teńizlerdińlıq bizge qaldırǵan miyrasları deyiw múmkin. Planetamizning ayırım aymaqlarında hátte qalıńlıǵı bir neshe kilometr keliwshi duz kánleri anıqlanǵan. Tuzni biz tekǵana awqatqa salıw ushın isletemiz, bálki odan insannıń ómirinde asqotuvchi taǵı kóplegen ónimler óndiriste paydalanamız. Usınıń sebepinen de duz kánleri sanaat ushın úlken áhmiyetke iye boladı. Natriy hám kaliy elementleriniń Jer maydanı boylap talayyin keń tarqalǵanlıǵına qaramay, bul elementlerdiń ózin ǵárezsiz halda alıw ańsat jumıs emes. Olar sol dárejede aktivki, olardıń atomların birikpeler degi basqa elementler atomlarınan ajıratıp alıwdıń derlik ılajı joq.
Bul elementlerdi dáslepki bara ǵárezsiz halda alıwǵa tek ǵana 1807-jıldaǵına, ingliz alımı Gemfri Devi ılayıq bolǵan. Ol kaliy hám natriyli duzlardı eritib, eritpe arqalı elektr tokın ótkergen. Elektr tokı tásiri astında, kaliy yamasa, natriyning atomları ıdıstıń bir tárepine, basqa birikpeler atomları bolsa, ıdıstıń arǵı tárepine barıp tóplanǵan. Sol tárzde kaliy hám natriy atomların birikpeler quramınan ajıratıp alıw múmkinshilikli bolǵan. Olar gúmis-aq reńli júdá jumsaq metallar bolıp shıqtı. Jumsaqlıǵı sol dárejedeki, natriy hám kaliyni eń topır tig'li, topır pıshaq menen de kessa boladı. Bul elementlerdiń hár ikkisi da talayyin tómen temperaturada, suwdiń qaynaw temperaturasınan da tómenlew dárejelerde eriydi. Atap aytqanda, natriyning eriw temperaturası 98 °C bolsa, kaliyniki 63 °C bolıp tabıladı.
Kóp bara aytıp ótkenimizdek, kaliy hám natriy elementleri júdá aktivdirlar. Ásirese kaliy buǵan baylanıslı jetekshi esaplanadi. Bólek jaǵdayda alınǵan kaliy da natriy da, tezlik penen taǵı birikpe payda etiwge kirisiwedi. Ashıq hawada kaliy hám natriy elementleri sol zaxotiyoq kislorod menen birikadi. Payda bolǵan birikpe bolsa, metallǵa tán bolǵan yarqiroqlikni tezlik penen joǵatadı. Yaǵnıy, metall xiralashadi. Kaliy hám kisloroddıń birigiwi sol dárejede energiyaǵa bay boladıki, kishi bir bólek kaliy da erip ketiw hám tutanıwǵa jetkilikli dárejedegi ıssılıq ajıratıp shıǵara aladı. Sol sebepli de, kaliy yamasa natriyni azmaz múddet saqlaw zárúr bolsa, onı kerosinga salıp qóyıladı.
Natriy hám kaliyni hawa daǵı kislorod menen birikib janıp ketpewi ushın olardı jaysha suwda saqlaw da múmkin degen pikir qıyalıńızǵa kelgen bolıp tabıladı? Eger sonday bolsa, bul pikirdi miyangizdan shıǵarıp taslay qoling! Sebebi bul elementler sol dárejede aktivki, olar kislorod menen hár qanday sharayatta da birigiwge intilaveradi. Bilesizki, suw molekulasında bir atom kislorod turaqlı ámeldegi boladı. Eger suwǵa bir bolsaq kaliy yamasa, natriy taslansa, kisloroddıń kaliy yamasa natriy menen birigiwi nátiyjesinde, keleside erkin bolıp qalǵan vodorod ajralıp shıǵıwı baqlanadı. Bul process biyik dawıslı qozı qulaqlaw arqalı keshedi. Sebebi vodorod kóp muǵdarda ajrala baslaydı hám suw (eritpe) maydanına kóbiksheler payda etgen halda kóteriledi. Bul reaksiya dawamında ajralıp shıqqan ıssılıq ornına bolsa, ajralıp shıǵıp atırǵan vodorod da janıp ketiwge ulguradi.
Tez-tez natriy qollanılatuǵın oqıw laboratoriyalarında studentler natriyli órt keltirip shıǵarmaslik ushın, júdá ıqtıyatlı bolıwları kerek. Bunday órtning xateri sonda, onı óshiriw júdá qıyınshılıqlı boladı. Kópshilik ádetke kóre birinshi bolıp natriyli órtga suw sepib óshiriwge kirisiwedi. Lekin bul zat jaǵdaynı battar qıyınlastıradı tek.
Ximiya laboratoriyalarında tiykarlanıp natriydan qandayda bir bir reaksiyanıń barıwı daǵı suwdan qutilish ushın paydalanıladı. Efirlar menen atqarılatuǵın arnawlı bir ximiyalıq reaksiyalar tek ǵana olardıń quramında suw bolmaǵan jaǵdaylardaǵana ámelge asadı. Júdá-júdá kem muǵdardaǵı suw da bunday reaksiyanı pútkilley múmkinshiliksiz etip qoyıwı anıq boladı. Lekin, efir saqlanatuǵın qálegen ıdısda qáleysizbe, joqpa - baribir qanday da muǵdarda suw qaldıg'i boladı. sol kishi muǵdardaǵı suwdan qutılıw ushın bolsa, ximikler tubida kishi sańlaq bolǵan tar cilindr ıdısqa natriy bólekshesin saladılar. Keyin bolsa cilindrga porshen tiqiladi hám richag járdeminde tómenge basıladı. Porshen basımı astında jumsaq natriy cilindr tubidagi sańlaqtan shıǵıp keledi (tap tyubikdan tús pastasi siqib shıǵarılǵan sıyaqlı ) hám efir saqlanıp atırǵan kolbaǵa túsiriledi.
Kolba tıǵız tuyıqitiladi hám natriy óz jumısın baslaydı. Ol efir menen reaksiyaǵa kirispeydi, lekin onıń quramındaǵı suwdı ózine tarta baslaydı. Bunı kolbada vodorod kóbikchalari payda bolishidan biliw múmkin boladı.
Natriydan sonıń menen birge, natriyli puw-jaqtılıq lampalarında paydalanıladı. Bul jaǵdayda, lampanı toltırıp turǵan neon gazına azǵantay natriy qosıladı. Bul neon-natriy qospasınan elektr tokı ótkerilgende, odaǵı natriy bug'lanadi hám de júdá jaqtı sarı nur taratadi. Bunday lampadan taralgan nur, ápiwayı lampa nurına qaraǵanda kúshlilew boladı hám rayon sharayatında talay uzaǵıraq aralıqtı kórsetip bere aladı.
Natriyning kóplegen birikpeleri bizge áp-áneydey tanıs hám kúndelik turmısda keń qollanıladı. Lekin, júdá paydalı, biraq, kópshilikke notanish bolǵan natriyli birikpe natriy qıshqılanıwı (Na2 O2) dep ataladı. Ol eki atom natriy hám eki atom kisloroddan ibarat bolıp, natriyning janıwınan payda boladı. Tap vodorod periksi hám ozon sıyaqlı, natriy qıshqılanıw da oqartiruv maqsetlerinde qollanıwı múmkin. Lekin, onıń bunnan -de áhmiyetlilew ózge wazıypası da bar. Ol uglerod dioksiddagi uglerod hám bir kislorod atomı menen birikadi. Bunda bir kislorod atomı erkin halda ajralıp shıǵadı. Eger dem shıǵarıwda, shıǵarılıp atırǵan hawanı natriy qıshqılanıwdan ótkerilse, onıń quramındaǵı karbonat angidrid gazı, yaǵnıy, uglerod dioksidi kislorod menen almasadı. Nátiyjede, ókpeden shıqqan hawa taǵı dem alıwǵa jaramlı halǵa keledi.
Natriy qıshqılanıwdıń bul ózgesheligi, hawadan erkin kislorod alıwǵa bolǵan múmkinshilik júdá tómen bolǵan jabıq orınlarda isleytuǵın adamlar ushın kislorod támiynatında júdá zárúrli áhmiyetke iye boladı. Atap aytqanda, orbital stansiyalarda hám suvosti kemelerinde áyne bir kólem hawanı dem alıwda tákiraran isletiw ushın natriy qıshqılanıwdan paydalanıw úlken áhmiyetke iye boladı.
Natriy tásirinde suw molekulasınan vodorod ajralıp shıǵıwında, natriyning ózi bir kislorod atomı, hám de, taǵı bir vodorod atomı menen birikib aladı. Nátiyjede, natriy gidroksidi (NaOH) payda boladı. Onı basqasha etip o'yuvchi natriy da dep ataladı.
Natriy gidroksidi, tiykarlar gruppaına kiredi. Bilesizki, kislotalardıń molekulası vodorod atomların júdá bos halda tutıp, zorǵa ustap turadı, tiykarlar molekulası bolsa, kerisinshe, vodorod atomların júdá bekkem tutadı. Usınıń sebepinen de, tiykarlardıń ózgeshelikleri ádetde kislotalardıń ózgesheliklerine teris táreplerden ibarat boladı. Eger kislotaǵa tiykar qosılsa, olar bir-birin óz-ara neytrallaydı. Payda bolǵan qospa bolsa, kislota, yamasa tıykardıń hár ekewin bólek alınǵan jaǵdayıdagidan da ximiyalıq tárepten kúshsiz bolıp shıǵadı.
Natriy gidroksidi barlıq tiykar birikpeler ishinde eń arzanı hám ańsat tabılatuǵını bolıp, soǵan kóre sanaatda júdá keń qollanıladı. Onı alıw ushın natriy xloridan elektr tokı ótkeriw kerek boladı. Bul processda, xlor atomları ajralıp shıǵıp bir elektrodqa jıynaladı. Natriy atomları bolsa ajralıp ketpeydi, bálki, suw molekulaları menen reaksiyaǵa aralasıp, odaǵı vodorodtı ajıratıp shıǵara baslaydı hám natriy gidroksidi payda etedi.
Natriy gidroksidi may hám maylardıń molekulaların glitserin hám may kislotalarǵa bólekleydi. Natriyning úshekleri may kislotalar menen birikib, sabınǵa aylanadı. Tınıshlıq zamaninde bul texnologiyalıq process arqalı alınatuǵın eń paydalı ónim áyne sabın bolsa, áskeriy háreketler alıp barılıp atırǵan waqıtta bolsa tiykarǵı orınǵa glitserin shıǵadı. Sebebi odan portlaytuǵın elementlar tayarlawda sheki onim retinde paydalanıladı. Mısalı II-jáhán urısı jıllarında Ullı Britaniyada xalıqqa awqat daǵı may-may qaldıqların tastap jibermesten, bálki olardı toplap arnawlı qabıl punktlerine tapsırıw kerekligi haqqında kórsetpe bolǵan.
Natriy gidroksidining maylar molekulasın bóleklew ózgeshelikiniń basqa maqsetlerde qóllaw baǵdarları da bar. Mısalı, may qaldıqlar menen tiqilib qalǵan trubalarǵa natriy gidroksidi quyilsa, ol hesh bolmaǵanda tiqilib to'g'anoq bolıp turǵan may qatlamı (maslawıp ketken jaylardı ) yumshatadi hám tazalaw jumısların ańsatlashtiradi. Bul maqsette isletiletuǵın natriy gidroksidni geyde eskicha ataw menen silti de dep ataladı. Qánigeler arasında bolsa onıń kaustik soda formasındaǵı termini de keń mámilege kirgen. Bul termin degi " kaustik" sóziniń áyne awdarma mánisi ózbek tilindegi " tishlog'ich" degeni sıyaqlı bolıp, ol usı elementtıń insan terisiga túskeninde, terinde payda bolatuǵın o'yilish-jarılıw jaralarına belgi formasında sonday atalǵan. Natriy gidroksidining eń úlken kólemde isletiliwi gúzetiletuǵın tarawdıń bul - aǵash qırındılarlarınan viskoza, yamasa qaǵaz islep shıǵarıw texnologiyaları bolıp tabıladı. Eger paxta tolasiga da aldınan natriy gidroksidi menen ishlov berilsa, onıń bekkemligi artıp, mayinlashadi hám de, boyaw da ańsatlashadi. Natriy gidroksidning paxta tolasiga bunday unamlı tásir kórsetiw ózgeshelikin 1850-jılda ingliz alımı Jan Marser tárepinen anıqlanǵan bolıp, sol sabali ádetde bunday ishlovdan ótken paxta tolasini marserlangan talshıq da dep ataladı.
Sonıń menen birge natriyli birikpeler arasında, salıstırǵanda kúshsiz tiykar ózgesheligine iye bolǵan natriy karbonatı (Na2 CO3) haqqında da toqtalıp ótiw kerek. Onıń molekulasında eki natriy, bir uglerod hám de ush kislorod atomları boladı.
Natriy karbonatı kislotalar menen birigiwge kiriwgenida, odaǵı uglerod hám kislorod atomları úzilip shıǵıp, CO kórinisinde ushıp chiqa baslaydı. Natriy karbonattıń salıstırǵanda keńlew tarqalǵan hám xojalıq turmısda qollanılatuǵın basqa atı - soda esaplanadı. Soda atı, adamlar ele natriy karbonat hám ulıwma atomlar haqqında ulıwma bilmagan zamanlardayoq xojalıq turmısda qashannan berli bar edi. Usınıń sebepinen de anglichan tilinde sóylesiwshi mámleketlerdiń ximiyaǵa tiyisli ádebiyatlarında natriyni " sodium" formasında ańlatıwadı. Sebebi natriy elementin soda quramınan anıqlanǵan edi.
Natriy karbonatınan tiykarlanıp uglerod dioksidi (CO2) payda etiw deregi retinde paydalanıladı. Mısalı, uglerod dioksidili ot óshiriw quralların bul gaz menen toltırıwda áyne natriy karbonat tiykarǵı derek bolıp xızmet etedi.
Tiykarınan kúshsiz tiykar bolıwına qaramay, ayırım máselelerde hátte natriy karbonattıń tiykarlıq ózgeshelikleri de talay kúshlilik etedi. Bunday jaǵdaylarda bolsa ximiklerge odan -de kúshsizlew tiykar bolǵan natriy bikarbonat (NaHCO3) asqotadi. Onıń molekulasında atiga bir natriy atomı boladı. Natriy bikarbonat da kislotalar menen birikkanida CO2 gazı ajralıp shıǵadı. Lekin onıń tiykarlıq ózgeshelikleri oǵada jumsaqki, onı adam tutınıw etiwi de múmkin. oylayman siz kúndelik turmısda ishimlik sodasi terminin álbette esitkensiz. sol soda áyne bikarbonat natriy boladı.
Natriy hám kaliyning birikpeleri teńiz suvida hám de, tiri toqımalarda júdá kóp muǵdarda ushraydı. Olar turmıs ushın zárúrli bolıp tabıladı. Adam organizmdiń ózi de 0. 35 % bólegi kaliydan hám 0. 15% bólegi natriydan ibarat esaplanadi.
Teńiz suvidagi natriy tiykarlanıp natriy xloridiniń erigen jaǵdayı kórinisinden boladı. Omirinde bir ret sonda da teńiz suwın ishib kórgen adam bunı áp-áneydey biladi. Teńiz suwı tap duzlıq sıyaqlı júdá shorlıgining sebebi áne sonda tiykarınan. Dúnya okeanı daǵı suwning derlik barlıq bólegi áyne bul eritpeden, yaǵnıy, natriy xloriddiń suwdaǵı eritpesinen shólkemlesken. Akvatoriyasidan shıǵıwshı sırtqı aǵımǵa iye bolmaǵan teńizler suvida bolsa, natriy xloriddiń konsentraciyası odan -de biyik bolıp, bul degeni usı teńizlerdińlıq suwınıń shorlıǵı, basqa teńiz hám okeanlıq suvidan joqarılaw degeni bolıp tabıladı. Atap aytqanda, Iordaniya hám Izrail mámleketleri shegarasında jaylasqan ólik teńiz suvida 20% ge shekem natriy xlorid bar ekenligi anıqlanǵan. Sonıń menen birge, dúnya boyınsha qurǵaqlıq aymaqlarında da kóplegen duz kánleri ushraydı. Bunday kánler tiykarlanıp, bir zamanlar teńiz tubi bolǵan hám házirde qurǵaqlıqqa aynalǵan aymaqlarda jaylasqan bolıp, million jıllar aldın qurigan teńizlerdińlıq bizge qaldırǵan miyrasları deyiw múmkin. Planetamizning ayırım aymaqlarında hátte qalıńlıǵı bir neshe kilometr keliwshi duz kánleri anıqlanǵan. Tuzni biz tekǵana awqatqa salıw ushın isletemiz, bálki odan insannıń ómirinde asqotuvchi taǵı kóplegen ónimler óndiriste paydalanamız. Usınıń sebepinen de duz kánleri sanaat ushın úlken áhmiyetke iye boladı.
Natriy hám kaliy elementleriniń Jer maydanı boylap talayyin keń tarqalǵanlıǵına qaramay, bul elementlerdiń ózin ǵárezsiz halda alıw ańsat jumıs emes. Olar sol dárejede aktivki, olardıń atomların birikpeler degi basqa elementler atomlarınan ajıratıp alıwdıń derlik ılajı joq.
Bul elementlerdi dáslepki bara ǵárezsiz halda alıwǵa tek ǵana 1807-jıldaǵına, ingliz alımı Gemfri Devi ılayıq bolǵan. Ol kaliy hám natriyli duzlardı eritib, eritpe arqalı elektr tokın ótkergen. Elektr tokı tásiri astında, kaliy yamasa, natriyning atomları ıdıstıń bir tárepine, basqa birikpeler atomları bolsa, ıdıstıń arǵı tárepine barıp tóplanǵan. Sol tárzde kaliy hám natriy atomların birikpeler quramınan ajıratıp alıw múmkinshilikli bolǵan. Olar gúmis-aq reńli júdá jumsaq metallar bolıp shıqtı. Jumsaqlıǵı sol dárejedeki, natriy hám kaliyni eń topır tig'li, topır pıshaq menen de kessa boladı. Bul elementlerdiń hár ikkisi da talayyin tómen temperaturada, suwdiń qaynaw temperaturasınan da tómenlew dárejelerde eriydi. Atap aytqanda, natriyning eriw temperaturası 98 °C bolsa, kaliyniki 63 °C bolıp tabıladı.
Kóp bara aytıp ótkenimizdek, kaliy hám natriy elementleri júdá aktivdirlar. Ásirese kaliy buǵan baylanıslı jetekshi esaplanadi. Bólek jaǵdayda alınǵan kaliy da natriy da, tezlik penen taǵı birikpe payda etiwge kirisiwedi. Ashıq hawada kaliy hám natriy elementleri sol zaxotiyoq kislorod menen birikadi. Payda bolǵan birikpe bolsa, metallǵa tán bolǵan yarqiroqlikni tezlik penen joǵatadı. Yaǵnıy, metall xiralashadi. Kaliy hám kisloroddıń birigiwi sol dárejede energiyaǵa bay boladıki, kishi bir bólek kaliy da erip ketiw hám tutanıwǵa jetkilikli dárejedegi ıssılıq ajıratıp shıǵara aladı. Sol sebepli de, kaliy yamasa natriyni azmaz múddet saqlaw zárúr bolsa, onı kerosinga salıp qóyıladı.
Natriy hám kaliyni hawa daǵı kislorod menen birikib janıp ketpewi ushın olardı jaysha suwda saqlawham múmkin degen pikir qıyalıńızǵa kelgen bolıp tabıladı? Eger sonday bolsa, bul pikirdi miyangizdan shıǵarıp taslay qoling! Sebebi bul elementler sol dárejede aktivki, olar kislorod menen hár qanday sharayatta da birigiwge intilaveradi. Bilesizki, suw molekulasında bir atom kislorod turaqlı ámeldegi boladı. Eger suwǵa bir bolsaq kaliy yamasa, natriy taslansa, kisloroddıń kaliy yamasa natriy menen birigiwi nátiyjesinde, keleside erkin bolıp qalǵan vodorod ajralıp shıǵıwı baqlanadı. Bul process biyik dawıslı qozı qulaqlaw arqalı keshedi. Sebebi vodorod kóp muǵdarda ajrala baslaydı hám suw (eritpe) maydanına kóbiksheler payda etgen halda kóteriledi. Bul reaksiya dawamında ajralıp shıqqan ıssılıq ornına bolsa, ajralıp shıǵıp atırǵan vodorod da janıp ketiwge ulguradi.
Tez-tez natriy qollanılatuǵın oqıw laboratoriyalarında studentler natriyli órt keltirip shıǵarmaslik ushın, júdá ıqtıyatlı bolıwları kerek. Bunday órtning xateri sonda, onı óshiriw júdá qıyınshılıqlı boladı. Kópshilik ádetke kóre birinshi bolıp natriyli órtga suw sepib óshiriwge kirisiwedi. Lekin bul zat jaǵdaynı battar qıyınlastıradı tek.
Ximiya laboratoriyalarında tiykarlanıp natriydan qandayda bir bir reaksiyanıń barıwı daǵı suwdan qutilish ushın paydalanıladı. Efirlar menen atqarılatuǵın arnawlı bir ximiyalıq reaksiyalar tek ǵana olardıń quramında suw bolmaǵan jaǵdaylardaǵana ámelge asadı. Júdá-júdá kem muǵdardaǵı suw da bunday reaksiyanı pútkilley múmkinshiliksiz etip qoyıwı anıq boladı. Lekin, efir saqlanatuǵın qálegen ıdısda qáleysizbe, joqpa - baribir qanday da muǵdarda suw qaldıg'i boladı. sol kishi muǵdardaǵı suwdan qutılıw ushın bolsa, ximikler tubida kishi sańlaq bolǵan tar cilindr ıdısqa natriy bólekshesin saladılar. Keyin bolsa cilindrga porshen tiqiladi hám richag járdeminde tómenge basıladı. Porshen basımı astında jumsaq natriy cilindr tubidagi sańlaqtan shıǵıp keledi (tap tyubikdan tús pastasi siqib shıǵarılǵan sıyaqlı ) hám efir saqlanıp atırǵan kolbaǵa túsiriledi. Kolba tıǵız tuyıqitiladi hám natriy óz jumısın baslaydı. Ol efir menen reaksiyaǵa kirispeydi, lekin onıń quramındaǵı suwdı ózine tarta baslaydı. Bunı kolbada vodorod kóbikchalari payda bolishidan biliw múmkin boladı.
Natriydan sonıń menen birge, natriyli puw-jaqtılıq lampalarında paydalanıladı. Bul jaǵdayda, lampanı toltırıp turǵan neon gazına azǵantay natriy qosıladı. Bul neon-natriy qospasınan elektr tokı ótkerilgende, odaǵı natriy bug'lanadi hám de júdá jaqtı sarı nur taratadi. Bunday lampadan taralgan nur, ápiwayı lampa nurına qaraǵanda kúshlilew boladı hám rayon sharayatında talay uzaǵıraq aralıqtı kórsetip bere aladı.
Natriyning kóplegen birikpeleri bizge áp-áneydey tanıs hám kúndelik turmısda keń qollanıladı. Lekin, júdá paydalı, biraq, kópshilikke notanish bolǵan natriyli birikpe natriy qıshqılanıwı (Na2 O2) dep ataladı. Ol eki atom natriy hám eki atom kisloroddan ibarat bolıp, natriyning janıwınan payda boladı. Tap vodorod periksi hám ozon sıyaqlı, natriy qıshqılanıw da oqartiruv maqsetlerinde qollanıwı múmkin. Lekin, onıń bunnan -de áhmiyetlilew ózge wazıypası da bar. Ol uglerod dioksiddagi uglerod hám bir kislorod atomı menen birikadi. Bunda bir kislorod atomı erkin halda ajralıp shıǵadı. Eger dem shıǵarıwda, shıǵarılıp atırǵan hawanı natriy qıshqılanıwdan ótkerilse, onıń quramındaǵı karbonat angidrid gazı, yaǵnıy, uglerod dioksidi kislorod menen almasadı. Nátiyjede, ókpeden shıqqan hawa taǵı dem alıwǵa jaramlı halǵa keledi. Natriy qıshqılanıwdıń bul ózgesheligi, hawadan erkin kislorod alıwǵa bolǵan múmkinshilik júdá tómen bolǵan jabıq orınlarda isleytuǵın adamlar ushın kislorod támiynatında júdá zárúrli áhmiyetke iye boladı. Atap aytqanda, orbital stansiyalarda hám suvosti kemelerinde áyne bir kólem hawanı dem alıwda tákiraran isletiw ushın natriy qıshqılanıwdan paydalanıw úlken áhmiyetke iye boladı.