Xitoy davlati mafkurasida milliy va umuminsoniy qadriyatlarning uyg`unligi. O`zbek va Xitoy xalqlari madaniyatlararo muloqoti

Xitoy davlati mafkurasida milliy va umuminsoniy qadriyatlarning uyg`unligi. O`zbek va Xitoy xalqlari madaniyatlararo muloqoti.
Qadriyatlar - bu mamlakatning, xalqining ma'naviy uyi, milliy madaniyatning ruhi va mohiyatini o`zida aks etadi. Dunyo miqyosida globallashuv va madaniy xilma-xillik asrining boshlanishi bilanoq mamlakatlar o'z milliy qadriyatlarini qaror toptirish bilan bir qatorda, xalqaro nufuzini kengaytirish uchun astoydil harakat qilmoqdalar. Shu jumladan Xitoy Xalq Respublikasi aholisi, iqtisodiyoti, ilmi va texnologiyasi, siyosati va madaniyati jihatidan katta qudratga ega bo`lgan davlatdir.
Xitoy mamlakatining madaniy qadriyatlari xalqning milliy psixologiyasiga va milliy o'zligiga ta'sir ko`rsatadi, Xitoyda jamoatchilik fikri milliy rahbarlarga ommaviy axborot vositalari va turli xil axborot kanallari orqali yetkaziladi, ular esa rahbarlarning tashqi qarorlariga bevosita yoki bilvosita ta'sir qiladi.
An'anaviy xitoy madaniyatining qadriyatlari qanday? Bular: uyg'unlik, xayrixohlik, odillik, xushmuomalalik, donolik, sadoqatni o`z ichiga oladi. Ular orasida asosiy rol o'ynaydigan qadriyat bu uyg'unlikdir.
Xitoy milliy qadriyatlariga ko`ra, uyg`unlik bu o'rinli, aql-idrok, ob'yektiv qonunlar va adolatga muvofiq ishlarni amalga oshirishdir. Zamonaviy jamiyatda uyg'unlikka intilish - bu inson va tabiat o'rtasidagi uyg'unlik, inson va jamiyat o'rtasidagi uyg'unlik, inson va davlat o'rtasidagi uyg'unlik, shuningdek, inson va inson o'rtasidagi uyg'unlik demakdir.
Barchaga ma`lumki Xitoy Kanfutsiychilik ta`limotiga asosan o`z milliy qadriyatlarini shakllantirgan rivoj toptirgan. O`z o`rnida esa Konfutsiylik ta`limotiga hayrixohlik xitoyliklar tomonidan hurmat qilinadigan qadriyatdir. Ta`limot o`zida ko`p yo`nalish joiz bo`lsa mavzularni qamrab oladi. "Oila va farovonlik" - bu xitoyliklar qadrlaydigan kuchli qadriyat. Bunday qadriyatlar do'stlar o`ratsidagi va ijtimoiy munosabatlarga tatbiq etiladi. Shu bilan birga adolat, odob-axloq, donolik, halollik, sadoqat, o'zini takomillashtirish va fazilat kabi qiymat tizimlarini shakllantirdi. Konfutsiy: " Odamlar nafaqat mehribon bo'lishlari kerak, balki yaxshi va yomonni, yaxshi va yomonni ham aniqlab olishlari kerak. Yomonlikni bostirish va yaxshilikni targ'ib qilish uchun donolik va zakovat bo'lishi kerak. Xitoy tarixida Vey Qing, Xan sulolasining harbiy generali Vey Zheng, Tanglar sulolasining taniqli arbobi Kou Jun, Shimoliy Song sulolasining mashhur amaldori va Tsing amaldori Bao Zheng xalq ardoqlagan qahramonlarni milliy g`ururi faxri sifatida e`zozlashadi. Konfutsiy odamlar boylikni o'z mehnati evaziga oqilona va tegishli ravishda olishlari kerakligini o`z asarlarida alohida ta`kidlagan. Bu esa Xitoy millatida halollik adolatlilik kabi milliy qadriyatlarning shakllanganligidan dalolat beradi. Kundalik hayotda Konfutsiy, gapirishda yoki ish qilishda va'dalarni bajarishning muhimligini ham alohida ta'kidladi. Halollik va ishonchlilik - bu xitoyliklar juda qadrlaydigan axloqiy fazilatdir.
Xitoy xalqida sadoqat tushunchasi, ayniqsa vatanga sadoqat oila, qarindoshlarga bo`lgan sadoqat bilan taqqoslanadi. Sizning vataningiz tajovuziga duchor bo'lganida, xuddi sizning oilangiz buzilib ketganidek, siz "olovda yonayotgandek" vatanni himoya qilish uchun qo'lingizdan kelganini qilishingiz kerakligi uqtiriladi.  Yana Konfutsiy ta`limotida "Keksalarni hurmat qilish, keksalarni hurmat qilish, keksalarni qo'llab-quvvatlash " bolalarning burchi ekanligi ham aytib o`tilgan. Xitoyning an'anaviy madaniy qadriyatlari Yangi Xitoyni dunyoga namoyish etishda ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Xitoy mafkurasi bevosita Konfutsiy ta`limotiga asoslangan desak mubolag`a bo`lmaydi. Xitoy ko`p yillardan buyon dunyo mamlakatlari bilan diplomatic a`loqalarni o`rnatishda o`z mafkurasiga suyanadi. Jumladan, XX asrning 50-yillarida Xitoy Xalq Respublikasi hukumati tomonidan taklif etilgan tinch-totuv hayotning besh tamoyili: "Suverenitet va hududiy yaxlitlikni o'zaro hurmat qilish, tajovuz qilmaslik, bir-birining ichki ishlariga aralashmaslik, tenglik, o'zaro manfaatlar hamda tinch-totuv hayot kechirish." Bu Xitoyning tashqi strategiyada nechog`lik mafkuraviy tizimiga sodiq qolganligini anglatadi.
2002 yil 24 dekabrda Xitoyning sobiq prezidenti Tszyan Zeminning AQShga tashrifi chog'ida Xitoy diplomatiyasida "uyg'unlik va farq" tushunchasi ochib berdi. Uning so'zlariga ko'ra, 2000 yil oldin xitoylik mutafakkir Konfutsiy bu tushunchalarni shunday tas`niflagan” Uyg'un, ammo bir xil emas, farqli, ammo qarama-qarshi emas” Uyg'unlik bu o'zaro o'sishga asoslangan va farq bir-birini to'ldiradi. Shuningdek, Xitoy shuni e`tirof etadiki bu tamoyil dunyo bilan muomalada bo'lganda amal qilinishi kerak bo'lgan tamoyil bo'lib, u insoniyat sivilizatsiyasining kelishilgan rivojlanishiga asos bo`la oladi. Xitoy hukumati diplamatik jarayonlarda quydagi fikrlarni ilgari suradi: “Biz dunyodagi barcha tsivilizatsiyalar, ijtimoiy tizimlar va rivojlanish modellari bir-biri bilan muloqot qilishi va bir-biridan o'rganishi, tinch raqobatda bir-biridan o'rganishi va umumiy rivojlanish yo'lida tafovutlarni hal qilishda umumiy til izlashga harakat qilishlarini qo'llab-quvvatlaymiz.”
2003 yil oxirida Bosh vazir Ven Tszyabao Garvard universitetida nutq so'zladi: "Xitoyning ba'zi yirik davlatlardan farq qiladigan tinch yuksalish yo'lini tanlashining sababi, bizda o'z zamonaviy madaniyatimiz va qadimgi madaniyatimiz mavjud. Bu madaniyatning asosi tinchlik juda qadrlidir. "2005 yil may oyida Xitoy Prezidenti Xu Tszintao BMT sammitidagi nutqida "Bir-birining ichki ishlariga aralashmaslik" Xitoy hukumati olib borayotgan juda muhim tashqi siyosat ekanligini ta`kidlab o`tdi. Biror mamlakatning ichki ishi noto'g'ri bo'lsa, boshqa davlatlar bu mamlakatning ichki ishlariga aralashadilar va olovni qo'zg'atadilar va bir guruhni boshqasi tomonidan qo'llab-quvvatlaydilar, boshqa davlatlarning ichki ishlariga bunday aralashish axloqsizdir degan fikrni bildirib o`tdi. Bu ham ayni Xitoy jamiyati mafkurasida tinchlik, uyg`unlik va o`zaro hurmat kabi umumbashariy qadriyatlarning o`rni nihoyatda katta ekanligidan dalolat beradi.
Yana Xitoyda shunday qadriyat mavjud bu kattalarning kichiklar ustidan zug`m o`tkazmasligi . bu qadriyat Xitoyda dunyo miqyosidagi davlatlar taqdiriga baho berish orqali ifoda etilgan. Ya`ni, Ushbu istiqbolni Xitoyning tashqi strategiyasida qo'llash katta va kichik millatlararo tenglikni rivojlantirishga yordam beradi. Kichkina va kuchsizni qo'rqitmang. Katta davlatlar boshqa davlatlarni o'z qadriyatlari va siyosiy tizimlari bo'yicha hukm qilmasligi, shuningdek, o'z qadriyatlari tizimlari va institutsional standartlariga javob bermaydigan davlatlardan nafratlanmasliklari, ularni yo'q qilishlari yoki yo'q qilishlari kerak emas. Katta yoki kichik bo'lishidan qat'i nazar, mamlakatlar bir-birlarini hurmat qilishlari, bir-birlarining kuchli tomonlaridan saboq olishlari va birga yashashlari va g'alaba qozonishlari kerakligini ta`kidladi. Xitoyning Afrika mamlakatlariga ko'rsatgan yordami, sarmoyasi va savdosi hech qanday siyosiy sharoit bilan ta'minlanmaydi va bu katta davlatlarning kichik va qashshoq mamlakatlarga nisbatan munosabatini aks ettiradi. 
Xitoy an'anaviy madaniy qadriyatlar tizimi tomonidan ta'qib qilinadigan ideal jamiyat "dunyo jamoatdir va dunyo birlashadi". Ushbu ideal va uyg'un qadriyatlarga erishish uchun o'zaro hurmat, tinchlik va hamkorlik, birgalikda yashash va yutuqlar tarafdori. Ushbu g'oyalar Xitoy hukumatining tashqi siyosatida aniq aks ettirilgan. Yangi asrga kirgandan beri "tinch rivojlanish", "uyg'un dunyo" va "o'zaro foyda va yutuq" Xitoyning diplomatik strategiyasiga aylandi. 2009 yil 23 sentyabr kuni Xitoy Prezidenti Xu Tszintao Birlashgan Millatlar Tashkilotida "o'zaro ishonch, o'zaro foyda, tenglik va hamkorlikka asoslangan yangi xavfsizlik kontseptsiyasini" taklif qildi. Prezident Xu Tszintaoning "uyg'un dunyo qurish" maqsadining maqsadi Xitoyda uyg'unlikning an'anaviy qadriyatlarini aks ettiradi. Bu esa Xitoy o`zining an`anaviy qadriyatlarini dunyoda yagona birlashgan umuminsoniy qadriyatga aylantirish istagini bildiradi.
Xitoyning har tomonlama milliy qudrati va xalqaro mavqeining yaxshilanishi bilan uning xalqaro nufuzi ham ortib bormoqda. Har xil davlatlarning hukumatlari va xalqlari Xitoydan haqiqatan ham buyuk va qudratli mamlakat bo'lishini talab qilishadi va kutishadi. Biroq, xitoy qadriyatlari tizimining yo'qligi afsuslanishga sabab bo'ldi. Saudiya Arabistoni jurnalining yozishicha, Xitoy pragmatik va oqilona va boshqa davlatlarga nisbatan eng kam dushmanlik qiladi. Biroq, Xitoy AQSh va G'arb o'rtasidagi umumiy qiymatga ega emas. Rus olimi Aleksandr Lukinning ta'kidlashicha, Xitoy moddiy poydevorga ega bo'lsa-da, uning yumshoq kuchi cheklangan, chunki yumshoq kuch qadriyatlarning jozibadorligini talab qiladi. Islohot va ochilishdan beri Xitoy to'liq va aniq qiymat tizimini yaratmadi, bu ma'lum darajada Xitoyning milliy imidjiga salbiy ta'sir ko'rsatdi. Xitoy Kommunistik partiyasining 18-milliy kongressining hisobot tizimi ushbu kamchilikni qoplash uchun Xitoyning qiymat tizimini yaratdi. Oxir oqibat, Xitoy millatining katta yoshlanishi madaniy qadriyatlarning ma'naviy jihatdan qo'llab-quvvatlanishiga ega bo'lishi kerak va u nafaqat insoniyat sivilizatsiyasining umumiyligini aks ettiruvchi, balki Xitoyning madaniy o'ziga xos xususiyatlariga ega bo'lgan qadriyatlar kuchiga ega bo'lishi kerakligini ta`kidlab o`tdi.
Xitoyning G'arb madaniy qadriyatlaridan o'rganishi "umuminsoniy qadriyatlar" ni tasdiqlashni anglatmaydi. A'lo madaniy qadriyatlar falsafada ma'lum universal xususiyatlarga ega, shuning uchun ular keng tarqalishi va so'rilishi mumkin. "Umuminsoniy qadriyatlar" uni diniy "universal" bilan muqaddas qiladi, u vaqt, makon va sharoit kabi haqiqiy vaziyatdan qat'i nazar, "bir o'lcham hammaga mos keladi" va hatto uni namuna qilib boshqalarga yukladi. . Odamlar nima uchun faqat G'arb qadriyatlari "umumbashariy", qolgan madaniyat esa faqat bo'ysunishi mumkin degan savolga yordam berolmaydi. "Umuminsoniy qadriyatlar" niqobi ostida G'arb madaniy markazlashtirishning bu turiga nafaqat dunyo miqyosida qarshilik ko'rsatildi, balki Evropa va Amerika tushunchalari tomonidan tanqid qilindi. Shu bilan birga, Xitoyning asosiy qadriyatlari Xitoy madaniy qadriyatlarining mohiyatini meros qilib oldi va vaqt ahamiyati bilan sublimatsiya qilindi va takomillashtirildi. Masalan, "Tinchlikni eng qimmatli narsaga aylantirish", "imon bilan imonni qurish" va "eng yaxshi tomonga to'xtash" bu qadriyatlar kuchli sharqona ta'mga ega va xitoy madaniyatining o'ziga xos kelib chiqishi va talqiniga ega. Xitoy ichki va tashqi qadriyatlarni bir-biridan ajratib turadi va o'z qadriyatlarini boshqalarga yuklamaydi, balki turli millat vakillarining madaniy qadriyatlari va mustaqil tanlovlarini to'la hurmat qiladi, mamlakatlar o'rtasidagi tafovutlarga maksimal darajada bardosh beradi va o'zaro o'rganish va yutuqli hamkorlikni qo'llab-quvvatlaydi. Madaniy va psixologik asoslarni yaratish.
Dunyoning rivojlanishidagi yangi tendentsiyalarni aks ettiradigan ichki va tashqi xususiyatlar mavjud. Globallashuv va axborotlashtirishning jadal rivojlanishi dunyoni bir-biri bilan chambarchas bog'ladi, hech bir mamlakat dunyodan chetda qololmaydi va har bir mamlakat tashqi siyosatining ahamiyati sezilarli darajada oshdi. Diplomatiya nafaqat ichki ishlarning kengayishi, balki kengroq va chuqur ma'noga ega. Britaniyalik ekspert Deyvid Xerder ta'kidladi: global o'zaro bog'liqlik oshishi bilan hukumatlar uchun mavjud bo'lgan siyosiy vositalarning samaradorligi sezilarli darajada pasaydi, transmilliy kuchlarning kuchayishi va o'zaro bog'liqlikning kengayishi milliy hukumatlarning fuqarolar xatti-harakatlariga ta'sirini kamaytirdi va chekladi.
Xu Yunyun aytganidek, biz nafaqat madaniy moslashish tamoyilini qabul qilmaymiz, balki dunyoga taklif qiladigan narsamiz ham bor. Gʻarb har doim "umumbashariy qadriyatlari" ni kuchli madaniyat bilan eksport qilgan, shuning uchun baʼzi odamlar xayolga ega boʻlishadi.Gʻarbga taqlid qilish uchun xitoy qadriyatlari ham "umuminsoniy qadriyatlar" deb yuritiladi. G'arb amaliyotidan nusxa ko'chirish, "eksport" qadriyatlarini majburlash va madaniy qadriyatlarni diniy ustunlik sifatida ko'rsatish bu vaqtning tendentsiyasiga to'g'ri kelmaydi va boshqa mamlakatlarda norozilik va qarshiliklarni keltirib chiqaradi. Madaniy almashinuvga bo'lgan munosabatimiz tenglik, o'zaro foyda, bag'rikenglik va o'zaro o'rganishdir.