Xix asrda Yevropa va Amerika sivilizatsiyasi re j a

XIX asrda Yevropa va Amerika sivilizatsiyasi
RE J A:
1.AQSH- Ispaniya munosabatlarining keskinlashuvi.
2.Germaniyaning Yevropadagi gegemonlik siyosati.
3.Uzoq Sharqda rus -yapon manfaatlarining to`qnashuvi.
4.Italiyaning Shimoliy Afrikadagi agressiyasi.
5.Antantaning tashkil topishi va ikki blok o`rtasidagi kurashning kuchayishi.
6.Urush xavfining kuchayishi 1914 yil iyun inqirozi.
7.Birinchi jahon urushi arafasida xalqaro munosabatlar.

Imperializm davridagi xalqaro munosabatlar kapitalistik davlatlarning tashqi siyosatida kapitalistik monopoliyalar va moliya oligarxiyasining manfaatlari hukmronlik qilishi bilan, dunyoni qaytadan bo`lib olish uchun bu davlatlar o`rtasida kurash borishi bilan xarakterlanadi. Ayni bir vaqtda kapitalistlarning ittifoqchilari, ya`ni yirik monopolistik birlashmalar o`rtasida dunyoni bo`lib olish, mol sotish bozorlarini, xom-ashyo manbalarini taqsimlash uchun kurash olib borildi.

Imperializm davrida kapitalistik mamlakatlarning iqtisodiy va siyosiy jihatdan notekis rivojlanishining keskin ravishda kuchayishi imperialistik davlatlar o`rtasidagi muvozanatning tez-tez izdan chiqib turishiga olib keladi. Ayrim imperialistik mamlakatlar iqtisodiy va siyosiy qudratining nisbati o`zgarib turishi natijasida ularning amaldagi kuchi mustamlakalar, bozorlar uchun yetmas edi. Tezroq o`sayotgan davlatlar o`z monopolistlariga bozor va xom ashyo manbalarini to`la egallash, mustamlakalarni ekspluatatsiya qilish yo`li bilan juda katta ustama foyda olishlarini ta`minlash uchun boshqa davlatlar hisobiga o`z mustamlakalarini kengaytirishga intildilar. «Bo`sh» ya`ni hech qaysi kapitalistik davlat tomonidan egallanmagan territoriya qolmagandan so`ng, bu intilish mustamlakalar va ta`sir doiralarini qayta bo`lish uchun urinib ko`rishga olib keldiki, bunda qurolli kuch ishlatishdan ham tap tortilmaydi. Shunday qilib, imperializm muqarrar suratda kapitalistik davlatlar o`rtasida ziddiyatlarning keskinlashishiga va urushlarni keltirib chiqaradigan iqtisodiy zaminning yaratilishga olib keladi. Bunda zo`r berib qurollanish va urushlarning o`zi kapitalistlar uchun ustama foyda olish manbai bo`lib qoldi. Imperializmga qarshi kuchlar va avvalo butun dunyo ishchilar sinfi, shuningdek ezilgan millatlarning ozodlik harakati yetarli darajada kuchli va uyushgan bo`lmagan bir davrda, imperialistik urushlarning bo`lishi muqarrar edi.
XIX- asrning keyingi o`n yilligi AQSHning aktiv ravishda mustamlakachilik siyosati maydoniga chiqishi bilan xarakterlanadi. Amerika ekspansiyasi ikki asosiy tomonga Uzoq Sharqqa va Lotin Amerikasiga tomon rivojlanib bordi va AQSH 1893- yilida Gavay orollarini bosib oldi. AQSHning g’arbiy qirg’og’idan Xitoy qirg’oqlarigacha bo`lgan yo`lning qoq yarmida joylashgan bu orollar AQSHning Tinch okean markazidagi muhim tayanch punktiga aylandi.
1898-yilda AQSH Ispaniyaga qarshi urush boshlab, uning ustidan osongina g’alaba qozondi. Ispaniya Filippin orollarini, Puerto-Riko va Kubani AQSHga berishga majbur bo`ldi. Ispaniya Amerika urushi bir kapitalistik davlat (AQSH)ning ikkinchi imperalistik davlat (Ispaniya)ga qarshi, Ispaniya davlatining mustamlakalarini egallash uchun olib borilgan urush bo`ldi. Bu dunyoni qayta taqsim qilish uchun olib borilgan birinchi urush, birinchi imperialistik urush edi.
AQSHning Uzoq Sharqdagi ekspansiyachilik siyosatining markaziy ob`ekti Xitoy bo`lib qoldi. AQSHning hukmron doiralari Xitoyga Amerika kapitalining kelajakdagi muhim bozor sifatida qarardilar. Ammo Xitoy boshqa yirik davlatlar ta`siriga allaqachon tushib qolgan edi. Shuning uchun AQSH 1899 yilda davlat sekretari Xey orqali Xitoyda «Ochiq eshik» doktorinasi deb atilgan doktorinani, ya`ni Xitoyga iqtisodiy sohada erkin kirib borish va barcha millatining kapitali faoliyati uchun teng sharoit tug’dirishni e`lon qildi. O`zining iqtisodiy kuch-qudratiga ishongan Amerika kapitali Xitoydagi barcha konkurentlarini yenga olishga umid bog’ladi. AQSH hukumati Rossiyani o`zining Xitoydagi asosiy raqibi deb hisoblab, shuning uchun AQSH hukumati, ingliz hukumati kabi Rossiyaga qarshi Yaponiyani qo`llab —quvvatladi.
Ilgaridan mavjud bo`lgan xalqaro ziddiyatlar imperializm davriga ham o`tib keldi. Monopolistik kapitalning davlatlar tashqi siyosatiga ta`siri bo`lgan sharoitda bu ziddiyatlar yanada keskinlashib bordi. Masalan, Elzas va Lotaringiya masalasi bo`yicha Fransiya bilan Germaniya o`rtasidagi ziddiyatlarni Lotaringiya temir rudasi uchun german kapitaliga qarashli qudratli Reyn-Rur monopoliyalarining fransuz og’ir sanoat monopolistlariga qarshi olib borgan kurashi yanada keskinlashtirib yubordi. Bunda fransuz imperializmi Elzas va Lotaringiyaning 1871 yilda Germaniya bosib olgan qismini qaytarib olmoqchi bo`lsa, german imperializmi Fransiya qo`lida qolgan Brie va Longvi havzalarini bosib olmoqchi bo`ldi. German imperialistlarining Fransiyaga qarshi kurashi shu bilan birga Germaniyaning Yevropada gegemonlik qilish uchun kurashi bo`ldi.
1873 yilgi iqtisodiy inqirozdan keyin Germaniyaning savdo sohasidagi konkurentsiyasi Angliyaning ta`bini xira qila boshladi. Shu bilan birga, german imperiyasining yuksalishi qit`ada Germaniyaning gegemonligi o`rnatilishidan qo`rqqan Angliyani xavfga solib qo`ydi.
Keyingi o`n yillikda Angliya bilan Germaniya o`rtasidagi munosabatlarni yanada keskinlashtirgan faktorlarga mustamlakalar uchun kurash qo`shildi. 90-
yillarning o`rtalarida juda katta mustamlakasi imperiyani tuzish Germaniya tashqi siyosatining asosiy vazifasi bo`lib qoldi. Shu davrdan boshlab, ingliz-german ziddiyatlari g’oyat keskinlashib ketdi va xalqaro siyosatdagi ahamiyati juda katta bo`ldi. Bu zildiyatlarning keskinlashuviga shu narsa sabab bo`ldiki, ular Yevropadagi sanoati eng kuchli bo`lgan davlatlar edi, buning ustiga bu davrda gap «bo`sh» yerlarni bo`lib olish haqida emas, olgan hududni qayta taqsimlash ustida borardi. Yosh german imperializmi juda qat`iy turib dunyoni butunlay yangidan qayta bo`lish masalasini qo`ya boshladi. Angliya bilan Germaniya o`rtasidagi ziddiyatlarning o`sib borishi munosabati bilan, do`stona munosabatlar 90-yillarning o`rtalariga kelib tez keskinlashib ketdi. Germaniya imkoni bor joyda Angliyaning mustamlakachilik siyosatiga qarshi harakat qila boshladi. Raqobat qilish hududlaridan biri Janubiy Amerika bo`lib qoldi, u yerda Germaniya Angliyaga va uning Bur respublikalaridagi ta`siriga qarshi kurash boshladi. Jensonning Transvaalga qilgan (1895) muvaffaqiyatsiz hujumidan so`ng, 1896 yil yanvarida Vilgelich II namoyishkorona prezident Kryugerga tabrik telegrammasi yubordi. Transvaalni o`z mulki deb hisoblagan Angliyada Kayzerning bu telegrammasi ig’vogarlikdan iborat qadam deb kutib olindi. Yaqin va o`rta Sharq ham o`sha davrdagi ikki imperialistik yirtqichning raqobat doirasidan chetda qolmagan edi.
XIX-asrning oxiri va XX-asrning boshida kapitalistik dunyo mustamlakachilik zulmiga qarshi qaratilgan kuchli xalq harakatiga duch keldi. 1900-yili Xitoyda xalq qo`zg’oloni boshlandi. Qo`zg’olonchilar Pekinni bosib olib, «elchixonalar» kvartalini qamal qila boshladilar. Qo`zg’olonni bostirish uchun xalqaro jazo korpusi yuborilib, uning sostavida barcha yirik kapitalistik davlatlar bor edi. 1900- yil 15-avgustda xalqaro «jazolovchilar» Pekinni ishg’ol qildilar. Qo`zg’olon misli ko`rilmagan shafqatsizlik bilan bostirildi. Pekindagi saroylar va ibodatxonalar chet el ofitsyerlari tomonidan talandi. Xitoyning imperator hukumati imperialistik davlatlarning hukumatlari bilan muzokara boshlashga va yakunlovchi protokol deb atalgan shartnomaga qo`l qo`yishiga majbur bo`ldi. Xitoy hukumati Xitoyning milliy iftixorini oyoq osti qilgan turli xil shartlarni qabul qilishdan tashqari, imperialistik davlatlarga «qo`zg’olon natijasida chet elliklarning ko`rgan zarari evaziga» anchagina kontributtsiya to`lashga, shuningdek Xitoyga qurol olib kirishni man qilishga rozilik berdi. Qo`zg’olon paytida chor Rossiyasi o`z qo`shinlari bilan Manjuriyaning bir qismini bosib oldi. Angliya Xitoyni asoratga solishda chet el kapitalining aktiv ish ko`rayotgan asosiy markazi bo`lgan Shanxayni bosib oldi. Ingliz imperializmi Shanxayni egallab turishi va Yantszi daryosi vodiysida kuchli ta`sirga ega bo`lishga qoniqmay, chor Rossiyani Manjuriyadan siqib chiqarmoqchi bo`ldi. Ingliz hukumati shu maqsadda Germaniyadan foydalanishga urinib ko`rdi, lekin bundan hech nima chiqmadi. Rossiyaga qarshi ittifoq to`g’risida Germaniya bilan olib borilgan muzokaralar muvaffaqiyatsiz tugadi. Biroq ingliz imperialistlari Rossiyaga qarshi chiqishga tayyor turgan ittifoqchi sifatida Yaponiyani tayyorladilar. Yaponiya Koreya bilan Manjuriyani bo`ysundirib, ekspansiyasini yana davom ettirish uchun platsdarm tayyorlamoqchi edi.
1902-yilda tuzilgan ittifoqchilik shartnomasiga muvofiq, bu davlatlarning birontasi uchinchi davlat bilan urush holatiga tushib qolsa, ikki tomon ham qat`iy betaraflikka rioya qilishga va`da berdilar. Agar ittifoqdagi bir tomonga ikkita davlat bilan urushishga to`g’ri kelib qolsa, ikkinchi tomon betaraf turishi emas, balki qurol bilan yordam berishni va`da qilgan edi. Shartnomadagi bu qarorlar, amalda, agar Rossiya bilan Yaponiya o`rtasida urush chiqib qolsa, Angliya boshqa davlatlarni masalan, Fransiyani bu urushga aralashtirmaslik uchun Yaponiyani kafolatlaydi, degan gap edi. Ittifoq haqidagi shartnomadan tashqari, Yaponiya Angliyaning moliyaviy yordami bilan ta`minlandiki, busiz Yaponiya Rossiyaga qarshi Yaponiyani qo`llab, AQSH ham aktiv diplomatik va moliyaviy yordam berib turdi. Ingliz-yapon ittifoqi tuzilishi bilan ingliz imperialistlari Xitoyda ingliz manfaatlarini boshqalar orqali ta`minlab turish imkoniyatiga ega bo`lib qoldi. Bundan, tashqari xuddi shu, 1902-yili ingliz imperializmining kuchini band qilib turgan ingliz-bur urushi tomom bo`lgan edi. Shu vaqtga kelib, mustamlakachilik sohasidagi janjalli muammolarni hal qilish yuzasidan ingliz-Fransuz muzokaralari boshlangan edi, mustamlakachilik sohasidagi bu jaljallar Fashod krizisi kunlarida (1898 yilning kuzi) ingliz- fransuz urushini chiqarishga olib kelgan edi. XX asrning dastlabki yillaridagi strategik vaziyat ham Fransiya hukmron doiralarini Angliya bilan yaqinlashishga undadi. Fransiyaning ittifoqchisi bo`lgan Rossiyaning qurolli kuchlari va mablag’larining anchagina qismi 90-yillarning oxiridan boshlab, Uzoq Sharqqa jalb qilingan edi. Bu yerdagi rus ekspansiyasini Germaniya atayin rag’batlashtirib Yaponiya bilan urush olib borishga undamoqda edi. Kuchlarning Uzoq Sharqda jalb qilinishi Rossiyani Yevropada zaiflashtirar, Fransiya esa Germaniya bilan urush boshlangan taqdirda yetarli kuchga ega bo`lmay qolardi.