Xix asrning ikkinchi yarmida psixologiyaning mustaqil fan sifatida rivojlanishi

S-R. 
Bu ma’lum stimul ta’sir etganda bunga nisbatan hisob reaktsiyasini 
qaytaradigan degan tushunchani anglatadi.
30-yillarga kelib bixeovirizm deb nom oldi. Ma’nosi yangi bixeovirizmni 
anglatadi. Uning ilmiy asosini E.Golmen yaratdi. (1988-1955) Golmen o’zining 
inson va hayvonlarning maqsadli xulqi 1932 yilda yozgan asarida 
neobixeovirizmning ilmiy metodik asoslarini bayon qilib berdi. Golmen bilan bir 
qatorda Amerikalik psixolog K.Xol (1884-1952) o’rganish nazariyasi bilan 
(Georiya naucheniya) neobixeovirizmning ilmiy asosini mustahkamladi. Bundan 
so’ng bixeovirizmning qator yo’nalishlari vujudga keldi. Xalqning ta’limotiga 
asoslangan holda neobixeovirizmda matematik yo’nalish vujudga keldi. Bu 
yo’nalishga N.Y.Myuler, O.G.Moverlar asos soldi. 
Matematik yo’nalishdan tashqari sub’ektiv buxervirizm asoschilari D.Miler., 
Yu.Glanter., K.Pribramlar operal bixeovirizm asoschisi, V. Skiner (1904) 
neobxevorizmning so’nggi yillardagi yutuqlarining hammasi va Amerika 
psixologiyasidagi mavqeiga Skinerning xizmatlari kattadir. Skiner birinchi bo’lib 
bixeovi rizmning klassik formulasiga ijtimoiy muhit vaziyat tushunchasini kiritdi. 
Klassik formula quyidagi ko’rinishni oldi.

 
 
 
 
S—R—SG’ 
Bunga asosan har qanday stimul berilgan paytda javob reaktsiyasini 
qaytarishda ma’lum vazifaga , muhitga va ijtimoiy formatsiyaga moslashadi degan 
fikrni ilgari surdi. 
G’arb va chet el psixologiyasidai asosiy oqimlar va nazariyalarning 
shakllanishi, ularning ilmiy tadqiqotlar bilan boyib borishi psixologiyaning 
taraqqiyotiga va uning mustaqil yo’nalishlarining vujudga kelishiga sabab bo’ldi. 
Shu bois psixologiya psixikaning, umumiy qonuniyatlari va uning rivojlanishi 
mexanizmlarini o’rganibgina qolmasdan yangi-yangi tarmoqlari psixologiyaning 
boshqa fanlar bilan aloqasi umumiy psixologiyaning fanlar sistemasida yuqori 
o’rinlardan birin egallashga olib keldi. G’arb psixologiyasidagi fanning taraqqiyoti 

---

va undagi ochiq krizis psixologiya maktablarining shakllanishi sobiq sovet 
psixologiyasini ham chetlab o’ta olmadi. Sobiq sovet psixologiyasida o’zining 
dastlabki kunidan boshlaboq yangi Oktyabr Revolyutsiyasi g’alaba qilgandan 
so’ng 20 yillardan boshlab psixologiyadagi tadqiqotlar, nazariya va ilmiy 
dunyoqarashlarni marksistik orientatsiyaga moslashtirishga harakat qildi. 
Bu borada qator qarama-qarshiliklar yuzaga keldi. Chunki revolyutsiyaga 
qadar Rossiyada psixologiya fanning taraqqiyoti asosan nemis psixologiyasiga 
asoslana boshlagan edi. Bundan tashqari Rossiyada tabiiy fanlar juda kuchli 
rivojlangan bo’lib ,fiziologiya sohasida Rossiya G’arb psixologiyasiga emas, balki 
G’arb va chet el psixologiyasi Rossiyaning ilmiy yangiliklariga tayangan holda ish 
olib borar edi. 
Pavlov ,Botkin, Sechenov, (Uxtomskiy, Semskiy) 20-yillarda psixologiyada 
marksistik asosda tahlil qilishda Bexterev, Karnilov, Cherenpanovlar katta xizmat 
qildi. 
Keyinchalik Bexterev tomonidan ilgari surilgan jamoa refleksologiyasi 
tushunchasi ma’lum vaqt o’tgandan so’ng qattiq qarshilikka uchradi. Psixologiyada 
zid oqim sifatida fandan siqib chiqadi. 20-yilning o’rtalarida Lezurskiy tomonidan 
qator tadqiqotlar amalga oshirildi. Bu bilan psixologiyaning materialistik asosi 
mustahkamlandi. Shu yillarda L.S.Vo’gotskiy (1896-1934) o’z tadqiqotlarini 
boshladi. Vo’gotskiyning o’zining ma’lumotlariga ko’ra huquqshunoslik fakul’teti 
Odessiya Universitetini yaratgan. 
1925-1926 yillarda psixologiya faniga katta qiziqish bilan nazariy 
adabiyotlarni o’rganadi va psixologiya sifatida o’z tadqiqot ishlarini boshladi. 
Yaqin o’n yillar ichida qator-qator ilmiy maqolalar chop etadi va psixologiya 
tarixida o’chmas izini qoldirdi. Vo’gotskiy tomonidan yaratilgan g’oya sovet 
psixologiyasi, chet el va g’arb psixologiyasida asosiy ilmiy g’oyalarga aylandi, 
uning olib borgan tadqiqotlari sovet psixologiyasidagi yo’nalishlarni aniqlab berdi. 
Vo’gotskiy psixologiyada faqat nazariyotchi bo’lib qolmasdan buyuk nazariyalar, 
uning yaratgan ilmiy yangiliklari hozirgi kunga qadar ya’ni 30 yillarga kelib 
psixologiya Xarkov maktabi shakllana boshaldi. Bu maktabga Zaporojes, 
A.N.Lentev, I.Ya. Galperen, V.V Zankovlar kabi qator iqtidorli yoshlar to’plandi. 
Bu tadqiqotchilar Vo’gotskiy tomonidan yaratilgan g’oyalarni va buyuk 
nazariyotchi Rubinshteyn tomonidan ilgari surilgan g’oyalarni amalga isbotlashga 
harakat qildi. Psixologiya faninng yangi-yangi qirralarini kashf qildi. Keyinchalik,. 
Bu maktab vakillari Moskva va Leningrad psixologiya maktablariga asos soldi. 
Shu yillarda Gruziya psixologiya maktablari ham tashkil qilindi. Uning asoschisi 
(1886-1956) psixologiya bo’yicha mukammal bilimga ega bo’lgan shaxs 
hisoblanadi. 1909-1910 yillarda Uznadze-Letse universitetining faylasufi va 
psixologiya universitetiga o’qishga kiradi. U psixologiyaning asoschilaridan 
bo’lgan Vuntning qo’lida ta’lim oldi. Murabbiylardan Kof ,Koler, Vert, Veymerlar 
psixologiyasidgi qator muammolar va nazariyalarni chuqur o’rgatadi. 1914 yilda 
birinchi jahon urushiga bir oy vaqt qolganda Uznadze o’zining jonajon 
Gruziyasiga qaytadi. Kutaisidagi psixologiya laboratoriyasini ochadi. Xotin-qizlar 
muallimlar tayyorlash gimnaziyasida psixologiya fanidan ma’ruzalar o’qiydi. 10 
yillarning o’rtalarida Urnadze dastlab Kutaisidan keyin Tbilisi universitetida 

---

psixologiyadan ma’ruzalar o’qiydi. Shu davrning o’zida qator shogirdlar tayyorlab
etishtiradi va ustanovka psixologiyasiga asoslangan Gruziya psixologlar
maktabiga asos soladi. 
Ustanovka-tayyor vosita bilan maqsadga kirib borish. 
Sobiq sovet psixologiyasida uchta yo’nalish (norasimiy) ravishda mavjud 
bo’lgan: 
1. 
Moskva psixologlar maktabi asoschilari Vo’gotskiy, Rubinshtesti, 
Leon’tev, Luriyalar. Bu yo’nalish psixologiyada nazaristlar yo’nalishi deb nom 
olgan. 
2. 
Leningrad maktabi Amaliy psixologiya yo’nalishi bilan mashg’ul 
bo’lgan asoschidir. Vo’gotskiy, Anan’ev. 
3. 
Gruziya maktabi ustanovka psixologiyasi bilan shug’ullangan. Ilk 
boshlanish davri Geshtat psixologiyasi bilan bog’langan asoschilari: Uznadze, 
Ananashvili. 
Sobiq sovet psixologiyasi to’liq shakllanmadi. Chunki, 20 yillarda 
psixologiyaning metodologik asosi va printsiplari bir tomonlik xususiyatiga ega 
emas edi. Ya’ni psixologiyadan psixikaning taraqqiyotini aks ettiruvchi klassik 
qonuniyatlar bilan bir qatorda marksistik orientatsiyadagi taraqqiyoti ham kirib 
kelishi kerak edi. Bu erda ikkita qarama-qarshi g’oyalar orasida murosasiz kurash 
boshlandi. Qator olimlar psixologiyaning ideologiyasiga zid bo’lgan oqim vakillari 
sifatida psixologiya fanidan chiqib chiqardi, natijada psixologiyadagi yangi 
yo’nalishga moslashgan tadqiqotchilarning psixologiya fanining tadqiqotlarini 
amalga oshirdi. 
Psixologiyani materialistik asosda qayta qurish bo’yicha qator olimlar: 
Chelepanov, Lazurskiy ,Kornilov, Teplov, Rosalimo va boshqalar psixologiyaning 
materialistik asosidagi nazariyalarini ishlab chiqdi. Shu davrning o’zida Bexterev 
tomonidan ijtimoiy psixologiyaga xos bo’lgan jamoa refleksologiyasi haqidagi 
ta’limot yaratila boshladi. Bu ta’limotning hammasi rivojlanish xususiyatiga ega 
bo’lmadi. Bunga sabab psixologiya fanidagi ochiq krizisning vujudga kelishi va 
qator psixologiya maktabining paydo bo’lishi va bu maktablar orasidagi turli xil 
metodologik qarashlar psixologiyadagi qator t’limotlarning u yoki bu maktab 
nazariyasiga xosligini dalillab bera boshladi. 20-yillarning oxiri psixologiya faniga 
madaniy-tarixiy 
rivojlanish 
tushunchasi 
kirib 
keldi. 
Uning 
asoschisi 
L.G.Vo’gotskiy hisoblanadi. L.G.Vo’gotskiy bu ta’limoti asosida oliy psixik 
faoliyatlarning rivojlanishi haqidagi ta’limoti sobiq sovet psixologiyasidagi butun 
yo’nalishni aniqlab berdi. Bu davrda psixologiya sohasidagi mutaxassislardan 
tashqari psixatriya va fiziologiya sohasidagi mutaxassislardan tashqari psixatriya 
va fiziologiya sohasidagi mutaxassislar ham fanga o’z hissalarini qo’shdi. 
Bulardan – R.A.Lauriya o’zining klinik tadqiqotlari bilan o’zining psixatriya 
fanida jumladan bolalar psixatriyasida materialistik g’oyalarga asoslangan 
yo’nalishni yuzaga keltirdi va qator olimlar fiziologiya va anatomiya sohasidagi 
psixologiya fanining tabiiy asoslarini yaratib berdi. 
50-yillarga kelgan paytda qator psixologlar: Teplov, Rubinshteyn ,Leon’tev 
,Zinchenko P.P, A.V.Zaporojes, A.A. Smirnov, A.R.Rukich, P.Ya.Galperin, 

---

K.Z.Fabriy va boshqa qator olimlar psixologiya sohasidagi tadqiqotlarni amalga 
oshirdi. Buning oqibatida 70 yillarda sobiq sovet psixologiyasida yangi yo’nalish 
faoliyat-psixologiyasi yuzaga keldi. Asoschisi – A.N.Lentev hisoblanadi. 
Psixologiyaning 
tarmoqlari: 
ijtimoiy 
psixologiyaning 
asoschilari 
G.I.Andreeva ,Kovalyov, B.D.Parichin, Kuzmin, Semeynov, A.V.Petrovskimy, 
L.A. Petrovskaya, N.N.Bogalova. 
Meditsina psixologiyasida – A.R.Luriya, V.V.Svetkov, Yu.V. Polikov, 
A.N.Komskaya. 
Umumiy psixologiyada – A.I.Leon’tev, B.F.Lomov, B.I. Teplov, V.F. 
Nebil’tsin, A.Asmirnov 
Potopsixologiyada – B.V.Veygernik. 
Injenerlik psixologiyasida – V.F.Zinchenko, Yu.M. Serekov, Klimov va bu 
qator sohalarda etuk mutaxassislar etishib chiqdi. 50-90 yillardagi G’arb 
psixologiyalariga nazar tashlaydigan bo’lsak, bu erdagi marksistik orientatsiyadagi 
psixologiya shakllana boshladi. 
Bundan tashqari G’arb psixologiyasida 70-80 yillarda Kongertiv psixologiya 
orientatsiya vujudga keldi. Bu psixologiyadagi psixik jarayonlarni o’rganish 
etnopsixologiyadagi xususiyatlarni va psixik taraqqiyotini umumlashtirish 
natijasida amalga oshdi.