Xodimlarini qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI

XALQ TA’LIMI VAZIRLIGI

SAMARQAND VILOYATI XALQ TA’LIM

XODIMLARINI QAYTA TAYYORLASH

VA ULARNING MALAKASINI OSHIRISH

HUDUDIY MARKAZI

Fizika yo’nalishi tinglovchisi

Boymatova Nargizaning

“Molekulyar Fizikaga oid PISA topshiriqlari tuzish ”

mavzusidagi

MALAKA ISHI

Samarqand-2020

KIRISH
“O’qituvchilarning eng muhim vazifasi yosh avlodga puxta ta’lim berish, ularni jismoniy va ma’naviy yetuk insonlar etib tarbiyalashdan iborat”.

Shavkat Mirziyoyev

Pisa so’zi yaqindagina bizning milliy ta’lim tizimimizga kirib keldi. Bu test turi haqida ko’pchilikni xabari yuqligini inobatga olib, bugun sizlar uchun shu test turi haqida ma’lumot taqdim etish niyatidaman.

Pisa – 15 yoshli o’quvchilarning savodxonligi va kompetentsiyasini baholovchi xalqaro dastur bo’lib, Xalqaro Iqtisodiy hamkorlik va rivojlantirish tashkiloti tamonidan 3 yilda bir marta o’tkaziladi. Unda o’quvchilarning bilim sifati o’qish, matematika va tabiiy fanlar bo’yicha monitoring qilinadi va 1000 ballik tizimda baholanadi. Ushbu xalqaro dastur 1997-yili ishlab chiqilib, 2000-yilda ilk marotaba amaliyotda qo’llangan. Dastur ko’magida turli davlatlar ta’lim tizimidagi o’zgarishlar aniqlanadi, solishtiriladi, baholab boriladi. Xar bir davlatda ishtirok etuvchi o’quvchilar soni mamlakatdagi jami 15 yoshli bolalarning 2 % I miqdorida shakillantirildi. Pisa dasturi test sinovlari Iqtisodiy Hamkorlik va rivojlantirish tashkiloti tomonidan konsortsiumda etakchi xalqaro tashkilot va milliy markazlar ishtirokida tashkil etiladi.

Pisa 1

Yer atrofini N₂, O₂ va boshqa gazlar aralashmasidan iborat havo qobig’i o’rab olgan bo’lib, u atmasfera deb ataladi. Mana shu atmasfera tarkibida H gazi ham mavjud. U tabiatda erkin va boshqa gazlar tarkibida bo’lishi mumkin. H yonuvchan gaz bo’lib , unda elekter energiyasi ishlab chiqarishda ham qo’llaniladi. Umuman olganda biz gaz molekulalarini o’rganganimizda uni ideal gaz deb qaraymiz. Ideal gaz deb molekulalari o’zaro to’qnashmaydigan gazlarga aytiladi.

1.1. Savol. Avtomabillar shaharlar havosini ifloslantiruvchi asosiy manbalardir. Shu munosabat bilan benzine mas balki suvdan foydalanuvchi shunday avtomabillar paydo bo’ldiki ular o’zlari suvdan yoqilg’i sifatida “H₂” ishlab chiqaradilar. Vadarod yoqilg’ining ijobiy tomonlarini ko’rsating.

1. 
   H₂ yonilg’i muhitni ifloslantirmaydi. Uning yonish issiqligi katta, yonilg’ining solishtirma yonish issiqligi: 4,6*10⁷J/kg
   
2. 
   H₂ yonilg’i muhitni ifloslantiradi, uning yonish issiqligi katta: q_b=4,6*10⁷j/kg
   
3. 
   H₂ yonilg’i muhitni ifloslantirmaydi, uning yonish issiqligi kichkina: q_b=4,6*10⁷J/kg
   
4. 
   H₂ yonilg’i muhitni ifloslantiradi, uning yonish issiqligi juda kichik.
   

Baholash mezoni: Agar o’quvchi “C” javobni aytsa 1 ball. Qolgan javoblar uchun ”0” ball beriladi.

1.2. Savol. Atmosferaning qaysi qatlamidagi havo ideal gazga yaqin turadi: bevosita yer sirti yaqinidagi havomi yoki balandliklardagi havomi?

A. Katta balandliklardagi havo

B. Yer sirti yaqinidagi havo

C. Har ikkalasida bir xil

D. To’g’ri javob berilmagan

Baholash mezoni: Agar o’quvchi “A” javobni belgilasa 1 ball, qolgan javoblar uchun “0” ball beriladi.
PISA 2

Gazning adiabatik kengayishida sovushi adiabatic siqilishida isishi turmushda va texnikada ko’p kuzatiladi. Masalan nasosda siqilayotgan havo isiydi. Yuqori bosimli balondan chiqayotgan gaz keskin soviydi. Konditsioner va sovutgichlarda bu hodisalardan foydalaniladi.

Issiqlik almashmaydigan qilib izolatsiyalangan sistemadagi jarayon adiabatic jarayon deyiladi.

Issiqlik uzatish vaqtida jism olgan yoki yo’qotgan ichki energiya miqdori issiqlik miqdori deb ataladi va Q harifi bilan belgilanadi.

2.1. Savol. Jisimga issiqlik miqdori bermasdan uning temperaturasini ko’tarish mumkinmi?

A. ha

B. yo’q

C. bo’lishi mumkin

Baholash mezoni: Agar o’quvchi ha de javob bersa 1 ball, qolgan javoblar uchun esa “0” bal beriladi.

2.2. Savol. 1) 4 kg kerosin va 4 kg benzin 2) 4 l benzin va 4 l kerosin to’la yonganda birday issiqlik miqdori ajraladimi?

A. 1 yo’q, 2ha

B. 1 yo’q, 2 ha

C. 1 yo’q, 2 yo’q

D. 1 ha, 2 ha

Baholash mezoni: Agar o’quvchi ha de javob bersa 1 ball, qolgan javoblar uchun esa “0” bal beriladi.
PISA 3

Havoning asta-sekin siqilishini yoki mishdan gazni so’ribchiqarganda nasos porshini ostidagazning kengayishini taxminiy izotermik jarayon deb hisoblash mumkin. O’zgarmas temperaturada kechadigan jarayon izotermik jarayon deyiladi. Izotermik jarayon grafiklari izotermalar deyiladi. pv=const

3.1. Savol. Quydagi grafiklar orasidan izotermik jarayonga tegishli grafikni aniqlang.

P P P

1) 2) 3)

V V V

Baholash mezoni: Agar o’quvchi 1-grafikni tanlasa 1 ball, qolgan javoblar uchun “0” ball bo’ladi.

3.2. Savol. Yuqoridagi grafiklardan qaysi birida temperetura o’suvchi?
Baholash mezoni: Agar o’quvchi 1-grafikni tanlasa 1 ball, qolgan javoblar uchun ”0” ball beriladi.
PISA 4

Yozning issiq kunlarida suvni muzdek saqlash uchun suv oz-ozdan sizib o’ta oladigan chala pishirilgan sopol idishga qo’yib qo’yiladi. Bunday idishdagi suv atrofidagi havodan sovuqroq bo’ladi.

Moddaning suyuq yoki qattiq agregat holatdan gaz holatiga o’tish jarayon bug’lanish deyiladi.

4.1. Savol. Sopol idishdagi suv atrofdagi havodan sovuqroq bo’ladi. Nima uchun?

A. Bug’lanish vaqtida sovush jarayoni ketadi.

B. Bug’lanish vaqtida isish jarayoni ketadi.

C. Bug’lanishdan oldingi vaqtida sovush jarayoni ketadi.

D. To’g’ri javob berilmagan.

Baholash mezoni: Agar o’quvchi A javobni belgilagan bo’lsa 1 ball, qolgan javoblar uchun ”0” ball beriladi.

4.2. Savol. Qattiq jismlar ham bug’lanadimi?

A. ha. Qattiq jismlarning bug’lanishi hididan bilinadi.

B. yo’q

C. ha. Qattiq jismlarning bog’lanishi ularning temperaturasiga bog’liq

D. bo’lishi mumkin

Baholash mezoni: Agar o’quvchi “ha” javobni belgilagan bo’lsa 1 ball, qolgan javoblar uchun ”0” ball beriladi.
PISA 5

Nigora ertalab turib qarasa hovlidagi gullarning barglarida shudring tomchilarini ko’rdi.

Aytaylik kundizi 30^o C li havo, lekin unda havo temperaturasi pasayib tongga yaqin 15^o C ga tushishi mumkin. Bunday temperaturada havodagi suv bug’lari to’yingan holatga o’tadi va ular qisman kondensatsiyalanib, yerga shudiring bo’lib tushadi.

5.1. Savol. Nima uchun o’simlik barglarida shudring paydo bo’ladi?

A. Yer sirtidan ko’tarilgan suv bug’ining kondensatsiyalanishidan

B. Yer sirtidan ko’tarilgan azotning kondensatsiyalanishidan

C. Yer sirtidan ko’tarilgan kislarodning kondensatsiyalanishidan

D. Yer sirtidan ko’tarilgan azonning kondensatsiyalanishidan

Baholash mezoni: Agar o’quvchi A javobni belgilagan bo’lsa 1 ball, qolgan javoblar uchun ”0” ball beriladi.
5.2. Savol. Kechqurin havoning harorati 25^o C bo’lsa nisbiy namlik 60% ni tashkil etadi. Agar tunda tuproqning harorati 13^o C gacha pasaysa shudring tushadimi? 17^o C gacha pasaysachi?

A. ha, yo’q

B. yo’q, ha

C. yo’q, yo’q

D. ha, ha

Baholash mezoni: Agar o’quvchi A javobni belgilagan bo’lsa 1 ball, qolgan javoblar uchun ”0” ball beriladi.

PISA 6

Shahlo suv olish uchun jumrakni ochdi. Idishi to’lib bo’lgach jo’mrakni yopib qo’ydi. Suv tomchi tomchi bo’lib to’xtadi.

Sirt taranglik suyuqlikning sirt qatlamidagi molekulalarning suyuqlik ichiga yo’nalgan kuchlarning mavjudligi tufayli hosil bo’ladi. Suv zarralarini tomchi shaklida ushlab turadigan sirt qatlami taranglik kuchiga ega. F=δl
6.1. Savol. Qachon jumrakdagi suv tomchisi uzilib tushadi?

A. Tomchining og’irlik kuchi, sirt taranglik kuchidan katta bo’lganda

B. Tomchining og’irlik kuchi, sirt taranglik kuchidan kichik bo’lganda

C. Tomchining og’irlik kuchi, sirt taranglik kuchidan teng bo’lganda

D. hamma javob to’g’ri
Baholash mezoni: Agar o’quvchi A javobni belgilagan bo’lsa 1 ball, qolgan javoblar uchun ”0” ball beriladi.
6.2. Savol. Sirt taranglik koeffitsiyenti temperaturaga bog’liqmi?

A. ha. Temperatura ortsa sirt taranglik koeffisiyenti ortadi

B. ha. Temperatura ortsa sirt taranglik koeffisiyenti kamayadi

C. yo’q. Temperatura ortsa sirt taranglik koeffisiyenti kamayadi

D. yo’q. Temperatura ortsa sirt taranglik koeffisiyenti ortadi
Baholash mezoni: Agar o’quvchi B javobni belgilagan bo’lsa 1 ball, qolgan javoblar uchun ”0” ball beriladi.
PISA 7

Bayram yaqin hamma uy va archa bezatishmoqda. Shular qatori sabina ham uy bezatish mqasadida pufak shishira boshladi. Tasodifan bitta pufak qo’lidan chiqib ketdi va havoda har tomonga qarab harakatlana boshladi. Ichidagi havo tugab yerga tushdi.

Suyuqlik yoki gazlarda zarralarning to’xtovsiz va tartibsiz harakati Broun harakati deyiladi.

Broun harakati tufayli diffuziya hodisasi kuzatiladi.

7.1. Savol. Havodagi chang zarralarining tartibsiz harakati Broun harakati bo’ladimi?

A. yo’q

B. bo’lishi mumkin

C. ha

D. To’g’ri javob berilmagan

Baholash mezoni: Agar o’quvchi C javobni belgilagan bo’lsa 1 ball, qolgan javoblar uchun ”0” ball beriladi.

7.2. Savol. Diffuziya temperaturaga qanday bog’liq?

A. Temperatura o’sishi bilan tezlashadi

B. Temperatura o’sishi bilan kamayadi

C. o’zgarmaydi

D. Temperaturaga bog’liq emas

Baholash mezoni: Agar o’quvchi A javobni belgilagan bo’lsa 1 ball, qolgan javoblar uchun ”0” ball beriladi.

PISA 8

Malika rasm chizishga qiziqadi. U boqqa chiqib rasm chiza boshladi. Behosdan bo’yoqlardan biri ikkinchi bo’yoqning ustiga to’kilib ketdi va yangi bir bo’yoq hosil bo’ldi.

Diffuziya deb o’zaro tutashgan bir modda molekulasining ikkinchi moddaga, ikkinchi modda molekulasining birinchi moddaga o’zaro o’tishiga aytiladi.

8.1. Savol. Diffuziya moddaning qaysi agregat holatlarida kuzatiladi?

A. gaz, suyuq

B. faqat qattiq

C. faqat gaz

D. gaz, suyuq, qattiq

Baholash mezoni: Agar o’quvchi D javobni belgilagan bo’lsa 1 ball, qolgan javoblar uchun ”0” ball beriladi.

8.2. Savol. Diffuziya qaysi moddalarda temperature bilan birga bosimga ham bog’liq bo’ladi?

A. gaz

B. suyuq

C. qattiq

D. plazma

Baholash mezoni: Agar o’quvchi C javobni belgilagan bo’lsa 1 ball, qolgan javoblar uchun ”0” ball beriladi.


PISA 9

Shifokor tomchi dori tayyorlash yoki qo’yish uchun pipedkadan ya’ni ingichka shisha tayoqchadan foydalanadi.

Suyuqlikning ingichka naychalarida kapillarda keng idishdagi sathiga nisbatan ko’tarilishi yoki pasayishi kapilar hodisa deb ataladi.

Kapilar radiusi qanchalik kichik bo’lsa suyuqlik sirti shunchalik ko’proq ko’tariladi yoki pasayadi.

9.1. Savol. Qanday bosim kapillar bosim deyiladi?

A. eng katta balandlikdagi qo’shimcha bosim

B. eng kichik balandlikdagi qo’shimcha bosim

C. eng katta balandlikdagi bosim

D. eng kichik balandlikdagi bosim

Baholash mezoni: Agar o’quvchi A javobni belgilagan bo’lsa 1 ball, qolgan javoblar uchun ”0” ball beriladi.

9.2. Savol. Diametri 2 mkm bo’lgan kapillarda suv qanday balandliklarda ko’tariladi?

A. 44,6 m

B. 14,6 m

C. 34,6 m

D. 54,6 m

Baholash mezoni: Agar o’quvchi B javobni belgilagan bo’lsa 1 ball, qolgan javoblar uchun ”0” ball beriladi.

9.3. Savol. Kapillarda suyuqlik qanday energiya hisobiga ortadi?

A. suyuqlikning kinetic energiyasi hisobiga

B. suyuqlikning ichki energiyasi hisobiga

C. suyuqlikning sirt energiyasi hisobiga

D. suyuqlikning potensial energiyasi hisobiga

Baholash mezoni: Agar o’quvchi C javobni belgilagan bo’lsa 1 ball, qolgan javoblar uchun ”0” ball beriladi.

PISA 10

Biz kundalik turmishimizda har kuni osh tuzi (Na cl) dan foydalanamiz. Osh tuzi molekulyar tuzilishi jihatidan kristall hisoblanadi.

Atom yoki molekulalari fazoda muayyan tartibli davriy ma’lum tsukturani tashkil etgan qattiq jismlar kristall jismlar deb ataladi.

“Kristall” so’zi yunoncha so’z bo’lib “ muz “ dehan ma’noni anglatadi.

10.1. Savol. Shakar va qand tuzilishi orasida qanday farq bor?

A. Shakar manokristall, qand polikristall

B. Shakar polikristall, qand manokristall

C. Shakar ham qand ham polikristall

D. Shakar ham qand ham manokristall

Baholash mezoni: Agar o’quvchi A javobni belgilagan bo’lsa, qolgan javoblar uchun ”0” ball beriladi.

10.2. Savol. Agar jism anizotropiya xossasiga ega bo’lsa 1 ball, u albatta kiristall jism bo’lishi shartmi?

A. yo’q, shart emas

B. ha, albatta shart

C. ikkala hol ham bo’lishi mumkin

D. ikkala hol ham bo’lmasligi mumkin

Baholash mezoni: Agar o’quvchi B javobni belgilagan bo’lsa 1 ball, qolgan javoblar uchun ”0” ball beriladi.