Xo’jalik faoliyati sohalarida yuzaga keladigan iqtisodiy xavfsizlik turlari Ishlab chiqarish-xo’jalik sohasidagi xavfsizlik

Korxonaning tijorat sirlari ishlab chiqarish, texnologik ma`lumotlar, boshqaruv, moliya va shu kabilar bilan bog’liq bo`lib, ularni oshkor qilish korxona manfaatlariga zarar etkazishi mumkin bo`lgan ma`lumotlardir. Korxona “tijorat sirlari” toifasining qonunchilikda belgilab berilgan tavsifnomasi shunday.
Mavjud nuqtai nazarlarga ko`ra, korxonaning tijorat sirlari umumiy holda o`z ichiga quyidagi ma`lumotlarni qamrab oladi:
korxonaning savdo aloqalari haqida;
kapital hajmi va tuzilmasi, investitsiya rejalari haqida;
ta`minotchi va iste`molchilar, tuzilgan shartnomalar haqida;
ishlab chiqarish hajmi, aylanma mablag’lar va foyda hajmi haqida;
bahoni shakllantirish siyosati va tovarlar bahosining shakllanishi haqida;
bank opretsiyalari haqida va hokazolar.
Amaliyot shuni ko`rsatadiki, tijorat sirlarini muhofaza qilish mexanizmi, korxonaning moliyaviy va texnik imkoniyatlari bilan aloqada bo`lganda, shuningdek ma`lumotlarni himoya qilishning ishonchli tizimi mavjud bo`lgandagina to`liq kuch bilan ishlaydi. Bundan tashqari quyidagilarni to`g’ri tashkil qilish ham muhim ahamiyat kasb etadi:
tayyor mahsulot (ayniqsa tajriba namunalari) va materallarning ba`zi turlarini hisobga olish va qo`riqlash;
tadbirkorlik sirlari mavjud bo`lgan hujjatlar bilan ishlash tartibi (ularni hisobga olish, saqlash, yo`q qilish qoidalari va boshqalar);
hujjatlarni ko`paytirish va ulardan nusxa olish vositalarini nazorat qilish;
aloqa vositalari va hisoblash texnikasida tijorat ma`lumotlarini himoya qilish;
korxona hududi va uning asosiy bino va inshootlarini qo`riqlash;
mazkur korxonaga begona shaxslar tashrif buyurishini nazorat qilish.
Ilmiy-texnik, ishlab chiqarish, iqtisodiy va boshqa xizmatlar mutaxassislari o`zi ishlayotgan korxonaning tijorat sirlariga oid ma`lumotlar chetga chiqib ketishi oqibatida yuzaga kelishi mumkin bo`lgan va real yo`qotishlarni to`g’ri va aniq (qiymat shaklida) baholashni o`rganib olishlari zarur.
Korxonalarning maxfiylik shartlariga rioya qilmaslik natijasida yuzaga keluvchi yo`qotishlari umumiy ko`rinishda quyidagalarga olib keladi:
ilmiy tadqiqotlarga litsenziya sotish imkoniyatlari pasayadi, fan-texnika taraqqiyoti sohasida erishilgan ustunliklar yo`qotiladi, ilmiy-tadqiqot bo`linmalarining yo`nalishni o`zgartirishlari uchun xarajatlari o`sadi;
ishlab chiqarish faoliyatida zarur bo`lga xomashyo, texnologiya va hokazolarni sotib olishda qiyinchiliklar yuzaga keladi (yoki raqobatchilar tomonidan sun`iy ravishda yaratiladi);
korxonaning tadbirkorlikdagi sheriklar bilan hamkorligi cheklanadi, foydali shartnomlarni imzolash imkoniyatlari kamayadi, shartnoma majburiyatlarini bajarishda muammolar vujudga keladi;
korxonaning yangi bozor strategiyasini yaratish, marketing tadqiqotlari tuzilmasini o`zgartirish va hokazolarga sarflanuvchi xarajatlari o`sadi;
tijorat sirlarini oshkor qilganlarga nisbatan iqtisodiy jazo choralari qo`llash xavfi kuchayadi.
Barcha yo`qotishlarning umumiy miqori qiymatini aniq hisoblash juda murakkab va ko`p mehnat talab qiluvchi jarayon bo`lib, ba`zida ishonchi ma`lumotlar yo`qligi sababli ularni hisoblashning imkoni ham bo`lmaydi. SHu sababli ko`p hollarda korxonalarning ma`lumotlarni himoya qilishga rioya etmaslik bilan bog’liq bo`lgan yo`qotishlarini yiriklashtirilgan ekspert baholash kifoya qiladi.
Yuqorida keltirilgan yo`qotishlarning o`rnini qoplash ko`pincha korxonalardan qo`shimcha xarajatlarni talab qilib, ishlab chiqarish samaradorligi va raqobatchilik kurashida erishish mumkin bo`lgan muvaffaqiyatlar imkoniyatini pasaytiradi. Xuddi shuning uchun ham hozirgi paytda tijorat sirlarini muhofaza qilishga katta e`tibor qaratilmoqda.
Korxona o`z faoliyatining muhim yo`nalishlari xavfsizligini ta`minlash uchun muayyan chora-tadbirlarni amalga oshirishi kerak va buning uchun avvalo, mos keluvchi qo`riqlash tartibini yaratish lozim.
Xavfsizlik xizmati marketing va menejment xizmati, valyuta, kredit va huquqiy bo`limlar kabi iqtisodiy bo`linmalar bilan chambarchas bog’liqlikda ishlab, iqtisodiy xavfsizlikka ko`proq yondashgan holda ularning foliyatini to`ldirishi zarur.
Korxonaning tijorat sirlari ishlab chiqarish, texnologik ma`lumotlar, boshqaruv, moliya va shu kabilar bilan bog’liq bo`lib, ularni oshkor qilish korxona manfaatlariga zarar etkazishi mumkin bo`lgan ma`lumotlardir.
Tijorat sirlariga mansub ma`lumotlarning to`rtdan bir qismi yo`qotilishi ham raqiblar uchun katta imkoniyat yaratadi hamda bir necha oy ichida ma`lumotlar chetga chiqib ketishiga yo`l qo`ygan firmalarning yarmi bankrotga uchrashiga olib keladi. SHu sabali hozirgi paytda tijorat sirlarining huquqiy maqomi va toifasini aniq belgilash, ularni oshkor qilish uchun javobgarlik mexanizmini ishlab chiqish maqsadga muvofiq hisoblanadi.