Xonandalik ovozlarining maqomotda tutgan o’rni va ahamiyati

---

XONANDALIK OVOZLARINING MAQOMOTDA TUTGAN O’RNI VA 
AHAMIYATI 
 
Abdullayev Lochin Tolipovich 
Yunus Rajabiy nomidagi O‘zMMSI 
 
Annotatsiya: Xalqimizning musiqa boyliklari juda ham ko‘p qirrali, sermazmun 
va rang-barangdir. Ohangdor ajoyib kuylarimiz kishiga quvonch, xursandlik 
bag‘ishlaydi. Bugungi shiddat bilan rivojlanayotgan zamonamizda milliy kuy 
qo’shiqlarimiz bilan bir qatorda ulug’vor maqomlarimiz ham takomillashib serjilo 
bo’lib bormoqda. Ushbu maqolada maqomot tzimida xonandalik ovozlari va ijro 
maktablarining o’ziga xosliklarini yoritishga harakat qildik. 
Kalit so’zlar: Shashmaqom, an’anaviy xonandalik. rost, navo, Al-Farobiy, pang 
ovoz, nor ovoz, jarangdor ovoz, jarangdor kuvrak ovoz, Rasul qori Mamadaliyev, 
Komiljon Hamroqulov, kuyuk tik ovoz, xasta ishkami ovoz
THE ROLE AND SIGNIFICANCE OF SINGING VOICES IN THE 
AUTHORITY 
 
Abdullayev Lochin Tolipovich 
UzINMA named after Yunus Rajabi 
Abstract: The musical wealth of our people is very diverse, rich and colorful. Our 
wonderful melodies bring joy and happiness. In today's fast-paced world, along with 
our national anthems, our glorious status is also improving. In this article, we have tried 
to highlight the peculiarities of singing voices and performance schools in the system 
of authorities. 
Keywords: Shashmaqom, traditional singing. true, navo, Al-Farabi, pang voice, 
nor voice, resonant voice, resounding voice, Rasul qori Mamadaliyev, Komiljon 
Hamrokulov, hot standing voice, sick ishkami voice 
O’zbek milliy musiqa san’ati juda qadimiy tarixga ega. Buni milliy 
asarlarimizning, cholg’u sozlarimiz va kuylarimizning mukammalligidan bilishimiz 
mumkin. Musiqa san‘ati ijrochiligida an‘anaviy xonandalik boshqa yo’nalishlarga 
nisbatan keng qamrovli, yetakchilik xususiyatiga ega yo’nalishdir. Musiqaning 
mukammalligi, sehri, zabardastligi hamda ifodaviyligi xonanda talqinida to’laqonli 
ifodalanishi muqarrar. Shu bilan birga inson ovozi jamiki sozlarning asosidir. Tarixda 
nimaiki yaratilgan bo’lsa, kashf etilgan bo’lsa, musiqiy cholg’ular namunasida bo’lsa, 
unga, albatta, inson ovozi ibrat bo’lgan. Shu bois, inson ovozining imkoniyatlari, sir-u 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022
ISSN 2181-063X
358
http://oac.dsmi-qf.uz

---

sinoatlari, turli mezonlariyu behisob jozibalari bashariyatni hayratga soladi. Bu 
asrorlarni idroklash uchun kashfiyotlar, turli urinishlar, ilmiy va ommabop tadqiqotlar 
olib borilgan. Bu jarayon zamonamizda ham o’z oqimida davom etib, turli 
yo’nalishlarda izlanishlar olib borilayotganligi quvonarlidir.
“O’zbek musiqasida an‘anaviy xonandalik sohasining bir qator turlari mavjud. 
Ular milliy an‘anaviy ijro uslublaridan toki vokal ijrochiligi andozalaridagi eng 
mumtoz talqinlar bilan xarakterlanadi. Chunonchi, bunday ijro uslublarining butun bir 
tarkibiy tizimi hamda an‘analarini o’zida mujassam etganki, har biri o’z o’rnida 
ahamiyatli va muhimdir. Asosiy mezon esa sof ovoz, jozibali, mukammal talqin, keng 
diapazon, shunga xos ko’lam va mahoratda o’z ifodasini topadi. Bunga erishish uchun 
esa saboq, ilm, bilim, sabot hamda uquv lozimdir. Qo’shiq insonning doimiy hamrohi, 
ovunchog’i va madadQoridir. Qo’shiq va musiqaning betimsol ruhiy quvvati 
odamzodni hayotga va ezgulikka chorlab kelgan. Soz chalinganda inson tanasidagi jon 
junbushga kelgani, goh qo’l, goh oyoq, goh tana harakatlarida yo’z, ko’z ifodasida va 
ayniqsa ovozda o’z aksini topadi. Bundan xulosa shuki, odamzod ma‘lum bir e‘tiqodni, 
muqaddas g’oyalarni o’ziga, o’zgalarga qudratli so’z, go’zal ohang orqali singdirgan 
va undan ta‘sirlangan. Xalq orasida: ―Alloh tomonidan xushsado, go’zal ovoz ato 
etilgan kishi yarim podshohdur!, degan hikmat bor. Ovozlar insonning jismoniy 
to’zilishiga ham bog’liq. Masalan, og’zi nisbatan katta, tanglayi keng, burni o’zun 
bo’lgan xonandalar ovozi o’ta jarangdor, rang-barang tembrli yuQori pardalarga 
bemalol ovozi qiynalmay chiqib tushadigandek qobiliyatga ega bo’ladi. Bundan 
tashqari, bo’y o’zunligi, o’pkaning kengligi ham yetuk ovoz sohibi bo’lishda katta 
ahamiyatga ega”.[1]
Xonandalar uchun tabiiy iqlim sharoiti va ularning jismoniy to’zilishi ham katta 
ta‘sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham xonandalar boshqa mamlakatlarda gastrol-
konsert safarlarida bo’lsalar, ba‘zi holatlarda ovoz yurmasligi va hatto bo’g’ilib qolishi 
holatlari ham uchrab turadi. Lekin ba‘zida shunday bo’ladiki, boshqa o’lkalarda ovozi 
ochilib ketishi, hattoki o’z vatanida ham ovozi bunchalik jaranglamaganligi 
ko’zatiladi. Bunday ijrolar, albatta, xonandaning kayfiyati, yaxshi hordiq 
chiqarganligi, toza, sof havodan nafas olishi, hatto qanday taom tanavvul qilishiga ham 
bog’liqdir. Xonanda kayfiyatining tushishi ham ijro uchun salbiy ta‘sir ko’rsatadi. 
Sahna ortida ijroga tayyorgarlik ko’rayotgan xonandaning kayfiyati ko’tarinki bo’lishi 
shart. Chunki ijro qanday kayfiyatda bo’lsa bu eshituvchining kayfiyatiga ham katta 
ta‘sir ko’rsatadi.
An’anaviy xonandalik bir qator o’zluksiz rivojlanib boruvchi omillarga tayanadi: 
kuy, she’r matnini puxta o‘rganish, ijro maqsadini imkon qadar to‘la ochib berish, ovoz 
yo‘nalishidagi omomentik qoidalarni aniq ifodalash ana shunday omillardandir. Milliy 
musiqiy bezaklar, ovozning o‘zbekona tuslanishi va sadolanishini ta’minlash, ijro 
jarayonini to‘laligicha va alohida-alohida holda uni o‘rab turgan ijroviy-ijodiy, ilmiy-
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022
ISSN 2181-063X
359
http://oac.dsmi-qf.uz

---

nazariy tomonlarini qiyosiy o‘rganish san’atkorlar oldida turgan asosiy vazifalardan 
biri. Ijroni qiyosiy o'rganish, tahlil qilish, mohiyatini anglashda innovatsion vositalar, 
xususan ovozli yozuvlar va albatta ustozona jonli ijrolardan foydalanish talab etiladi. 
Ustozlar orasida ashulachilikda zarur bo‘lgan tabiiylik va halollik xususiyatlari 
alohida e’tirof etilgan. O‘z davrida ular katta izdihomlarda ashula aytishdan, undan 
oldin ikki rakat namoz o‘qishgan. Ruhan va jismonan poklanganlar. O'zbekiston xalq 
hofizi, marhum Quvondiq Iskandarov “Ashulachining tomog‘i, o‘pkasi, oshqozoni 
toza bo‘lishi kerak”, - der edilar. Demak, bo‘lg‘usi xonandalarni parhezkorlikka, 
luqmai haromdan yiroq yurishga o‘rgatib borish kerak. Bo‘lajak hofizlarning xotirasini 
rivojlantirishda mumtoz shoirlarning sara baytlarini yod olishga ustozlar alohida 
e’tibor qaratishgan. O‘zbekiston xalq artisti marhum, Hojixon Boltayev “Ashulachi 
kamida ming, bir yarim ming bayt bilishi kerak” degan iborani ko‘p takrorlar edi. 
“Ma’lumki, G‘arb musiqasidagi tovushlarning nomi ma’lum bir ilohiy 
so‘zlarning ilk bo‘g‘inlaridan olingan, shu ma’noda biz ham tilimizda mavjud maqom 
atamalarining tovush birikmalaridan foydalansak yomon bo‘lmas edi. Buni men 
quyidagicha tasavvur qilaman. “Ro” - Rost maqomining birinchi ikki harfi. Rost - haq, 
to‘g‘rilik demakdir. “Mu” - Muhayyar so‘zining birinchi bo‘g‘ini, muhayyar - 
hayratlanmoq. “Na” - Navo so‘zining birinchi bo‘g‘ini, Navo - uchinchi maqomning 
nomi. “Cho” - Chorgoh so'zining birinchi ikki tovushi, Chorgoh - Toshkent-Farg‘ona 
maqom yo‘llarini to‘rtinchisi, Xorazm vu Buxoro maqomlarining sho‘balaridan biri. 
“Se” - Segoh so’zining birinchi bo‘gini, Segoh - maqomlardan birining nomi. "Xo” 
Xoro so’zining birinchi bo'g‘ini. Segoh maqomi sho'balaridan birinlng nomi. “ la” - 
Tarona, maqomlar taronalari”[2]... 
Al-Farobiyning fikrlarini ta’kidlab o‘tmoqchimiz: “Musiqada ikki xil ovoz bor. 
Biri tabiiy ovoz bo‘lib, u insonning xalqumidan taraladigan ovozidir. Uning tabiiyligi 
shundaki, hech bir inson ovozi boshqasinikiga o'xshamaydi, ya'ni dunyoda nechta 
odam bo‘lsa shuncha bir-biriga o'xshamaydigan ovozlar bor. Qolaversa, o‘zgarish, 
rivojlanish va so‘nish hususiyatiga ega. Ikkinchi xil ovoz bu musiqiy cholg‘ularning 
tovushidir. Ularning sun’iyligi shundaki, barchasi odam ovoziga taqlid qiladi. Bundan 
tashqari bir-biriga o‘xshaydi, masalan: tanbur-tanburga, surnay-surnayga, skripka-
skripkaga. Ularning ovozlari odam ovozidan farqli o’laroq o‘zgarmaydi hamda umri 
o’zoq bo’ladi”. Inson qo‘li bilan yasalgan cholg'udan ko‘ra inson ovoz san’ati 
mohiyatan birlamchi hisoblanadi. Ya’ni mavjud narsa birlamchi, yasalgan jism esa 
ikkilamchi va sun’idir. Shunga ko‘ra ovoz tabiiy musiqiy soz bo’lganligi va boshqa 
inson qo’li bilan yasalgan sozlar unga taqlid etuvchi sifatida yaratilganligi aytib 
o‘tilgan. 
Bundan tashqari ovoz melizmlari haqida ham to’xtalib o’tish lozim. Melizm 
(Yunoncha qo'shiq, kuy) kuyning tempi va ritmik naqshini o'zgartirmaydigan 
tovushning turli ohangdor bezaklaridir. Ular notada maxsus belgilar yoki kichik nolalar 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022
ISSN 2181-063X
360
http://oac.dsmi-qf.uz

---

bilan ko'rsatiladi.'''’ Melizm - nola qochirim ma’nolari bilan bir qatorda har bir joyning 
o'ziga xos ovoz tembri ham ko’zda tutiladi. Maqomot tizimidagi xonandalik 
amaliyotida melizmlar juda kata ahamiyatga ega bo’lib, o’ziga xos qonuniyatlarga ega. 
So‘z ustasi Yusufjon qiziq Shakarjonov: “O'zbek san'atini bir daraxt desak. uning 
ildizi Xorazmda tanasi Buxoro, Samarqandda, shoxlari vodiyda va Toshkentga kelib 
gullaydi”, degan ekan. Buxorolik san'atkorlar ovozi salobat hamda vazminlikda 
Xorazmlik xonandalardan hech ham qolishmaydi. Ularning o'ziga yarasha pastki 
pardalarda mung bilan birga jozibadorlik hususiyallari sezilib turadi. Buxoroning Olot, 
Qorako‘1 tumanlari xonandalari ovozlarida Xorazm vohasiga mansub jihatlari ham 
seziladi. Samarqand maktablari esa farqli o’laroq nolalar, qochirimlar ustivorligi bilan 
ajralib turadi, yuqori pardalarda ovozlarining to’liqligi bilan o’zgachadir.
Vodiy maktablari o’zicha bir olam deb aytishimiz mumkin. Bu yerdagi dardli, 
mungli ohanglar hech bir vohada uchramaydi. Vodiydagi ovozlar huddi o’zidan 
shikoyat qilayotgandek boy hissiyotga ega. Ijro paytida xonanda ekstaz xolatiga tushib, 
tinglovchilarni mast qilib qo’yish kuchiga ega. Shuning uchun ularda “Fig’on”, 
“Girya”, “Munojot” kabi dardli asarlar mavjud. Hatto sho’x o’ynoqi ashulalarni ham 
qanfaydir g’amginlik va o’ziga xos mung bilan ijro qilishadi. Bu asarlarni albatta 
anashunday ijro etmasa bo’lmaydi.
Toshkentda ham ijrochilik maktablari juda ko’p bo’lib, ularni alohida maktablar 
sifatida e’tirof etish lozim. Qolaversa, bu maktablar ovozidagi dardu-hasrat ularning 
ovoz xususiyatlarida asosiy o’rinni egallaydi. Toshkentlik xonandalar ovozlariga emas 
balki so’zni chiroyli talaffo’z qilishga intiladilar. Ijro dasturida asosan nasihatomus 
ashulalar o’rin egallagan. 
Xonandalikda ovozning tusi, jarangdorligi, kuchi, ko’lami, shiradorligi, uni 
ishlatish imkonlari va boshqa sifatlari tabiatan xilma- xil bo’lishi hisobga olinishi shart. 
Burungi davr ayrim savodxon musiqachilar tomonidan ovozlarni taʼriflash, bir-biridan 
farqlash, kasbiy jihatdan baholash uchun qator maxsus atama va iboralardan 
foydalanilgan. Demak, talaygina aniq tushunchalar og’zaki bo’lsa-da, muttasil ilmiy-
amaliy muomalada bo’lgan. Ammo respublikamizda joriy etilgan maxsus musiqa 
o’quv tizimida avvalgi tajriba deyarli qo’llanilmadi. Yaʼni, akademik xonandalik 
ovozlari umumovropacha aniq nomlangan taqdirda, o’zbek milliy ashulachiligining 
tafsilotlari ko’pchilikka mavhumligicha qolaverdi. Oqibatda anʼanaviy yo’nalishdagi 
eski ustoz-shogirdlik «maktablarining yutuqlari aksariyat hollarda kishilarning 
xotirasidan ham chiqayozdi.
O’zbek milliy xonandaligining Fargona-Toshkent udumlarini nazarda tutar 
ekanmiz, avvalo ashulachilar ovozining sifat darajasi hamda ovoz ishlatish yo’llarini 
hisobga olgan holda ular bir necha toifalarga ajratiladi. Asosiylari quyidagi nomlarda 
yuritilgan: 
“Nor ovoz” 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022
ISSN 2181-063X
361
http://oac.dsmi-qf.uz

---

“Tik ovoz” (yoki “jarangdor ovoz”) 
“Jarangdor kuvrak ovoz” 
“Kuyuk tik ovoz” (yoki “jarangsiz ovoz”) 
“Bo’zak ovoz” (yoki “moda ovoz”) 
“Pang ovoz” 
“Ishkami ovoz” 
“Nor ovoz” (maʼnosi “tuya ovoz”) tovushlar kulamining kengligi, salobatli 
kuchga eqaligi bilan taʼriflanadi, Bunday toifadagi ovozning pastu baland oralig’i katta 
bo’lishiga qaramay, ayni paytda ovoz sifati yumshoq, mayin hamda egiluvchandir. 
Odatda bunday ovoz sohibining tepa pardalari o’ta baland darajada bo’lmaydi. 
Tasavvur etishga qulay bo’lishi uchun amaldagi nota yozuvi yordamida belgilanadigan 
bo’lsa, bunda uning kenglik ko’lami, yaʼni diapazoni birinchi oktava “do” tovushidan 
qariyb uchinchi oktavadagi “do” tovushigacha yetadi. Undan yuqoriroq tovushlarini 
“nor ovoz”li xonanda olishi qiyin. 
Yorqin “nor ovoz” sohiblaridan, misol tariqasida, avval tilga olingan Umrzoq 
Polvon Saydali qatorida mashhur o’zbek hofizlaridan Ortiqxo’ja Imomxo’jayev, 
Abdulla Taroq Fayzullayev, Jumavoy Polvon, Sayidxon To’ram (Andijon) kabilarni 
eslab o’tishimiz mumkin. 
«Nor ovoz” og’iz bo’shlig’ida, yaʼni tanglay tomonda “urib” chiqarilishi bilan 
ham yoqimlidir. Bu sifat ovozda xalq va bastakorlik ashulalari, yallalar, katta ashulalar, 
shuningdek, maqom ashula yo’llari chiroyli va taʼsirchan ijro etiladi. Katta ashula 
aytilishida esa, odat bo’yicha, yaʼni ikki yoki uch ishtirokchi hamnafasligida ijro 
etilgan taqdirda, aynan “nor ovoz”li xonanda ashulani boshlab beradi, so’ngra 
qolganlar navbatma-navbat keyingi bayonlarda qo’shilishib, so’ngra birga tushirishadi. 
“Tik”, yoki “jarangdor ovoz” ko’proq Farg’ona vodiysi Toshkent mahalliy 
uslubiga xos bo’lib, u har-xil ashulalarni, ayniqsa katta ashulalarni ijro etishda alohida 
o’rin egallaydi. Chunki ilgarigi vaqtlarda tom maʼnoda “tik ovoz”i bo’lmagan 
ashulachilar umuman ashulachi hisoblanmas edi. Maʼlumki, ayrim musiqachilar dutor 
yoki tanburda o’z jo’rligida ham ashulalar ijro etardilar. Ular ham sozanda, ham 
xonanda bo’lib, tik ovozlari bilan avjda uchinchi oktava “re”-“mi” tovushlarini 
bemalol olardilar. Bunga misol bula oladigan zabardast hofizlardan Berkinboy 
Fayziyev, Komiljon Qurbonov, Turg’un novcha, Mulla Kenja Xoliqov, Mirzaolim, 
Abdurayim Qori (Xonobod), Musajon aka (Shahrixon), Foziljon va Ikromiddin, 
Mamadbuva Sattorovlar ham ana shular safidagi ashulachilardir. Bular ham maqom 
yo’llari, ham katta ashulalarni meʼyoriga yetkazib ijro etgan xonandalardan. 
«JARANGDOR KUVRAK OVOZ” Bunday ovozlar o’zbek xonandalari orasida 
ko’plab uchraydi. Kuvrak ovoz past pardalarda ham, yuqori pardalarda ham o’zining 
jarangdor sifatlarini yo’qotmaydi. Uning tabiati shundaki, jarangdorligi va tiniqligi 
tufayli xatto jo’rovozlikda ham ajralib eshitilaveradi. Avj pardalari yuqori, jumladan 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022
ISSN 2181-063X
362
http://oac.dsmi-qf.uz

---

uchinchi oktava “do” tovushiga qadar yetadi. Shuningdek, quyi pardalarda ham bunday 
ovoz aniq va ravon eshitiladi. Taraladigan tovushlarda ko’proq o’ynoqi, bezaklarga 
boy pardalar ko’pligini kuzatish mumkin. Misol qilib Maʼmurjon Uzoqov, Akbar 
Xaydarov, Rasul Qori Mamadaliyev, Komiljon Xamroqulov, Zokirjon To’rayevlarni 
aytish mumkin. 
“KUYUK TIK OVOZ” lar ko’proq katta ashulachilarga xos bo’lib, ular 
ashulaning eng yuqori pardalarini zabt eta oladilar. Aslida bunday ovoz jarangsizroq 
eshitiladi. U ashulaning eng pastki tuzilmalarida aniq eshtilib-eshitilmay tursada, o’rta 
pardalaridan boshlab yaqqol ajralib yangraydi. To’g’risini aytganda, pastki pardalar 
kamrok bo’ladi. Ashula rivoji hisobiga ularning avj pardalari juda baland bo’lib, toki 
uchinchi oktavaning “mi”, “fa”, xatto “fa dyez” pardalarigacha yetib boradi. Bunday 
ovoz sohiblaridan atoqli hofiz va bastakor Jo’raxon Sultonov, shuningdek, Abbos qori, 
Xaydarali Hikmatov, Xudoyberdi Qori, Nabijon Saidnazarov (Chinobod), 
Muyiddinxoji Alixujayev, Mannon Qori (Andijon), Mamatxo’ja Eshon, Nazir Polvon 
(Andijon) va boisha qator ashulachilarimiz yorqin misol bo’la oladi. 
«XASTA ISHKAMI OVOZ” egalari ham xonandalar orasida ko’p uchrab turadi. 
Bunday ovoz yordamida uncha yuqori pardalarni zabt etib bo’lmasa-da, u o’zining 
taʼsirchanligi bilan tavsiflanadi. Uning eshitilishi go’yo o’zidan shikoyat 
qilayotgandek, xol-ahvolidan sa’mimiy dil izhoridek tuyulib, kishiga o’zgacha taʼsir 
qiladi va huzur bag’ishlaydi. Ammo shuni taʼkidlash joizki, “Xasta ishkami ovozning 
pastki qismlarda ham, yuqori pardalarda ham jarangdorligi nisbatan kamroq bo’ladi. 
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak maqomot tizimida xonandalik ovozlarining ko’p 
qismidan unumli foydalanish mumkin. Ularning ijro imkoniyatlari orqali maqomotda 
o’ziga xos go’zal o’zbekona melizmlarni ishlatish, bu orqali esa o’zbek mumtoz 
maqom ijrochiligining yanada rivojlanishiga tom ma’noda o’z hissalarini qo’shish 
mumkin. 
 
Foydalanilgan adabiyotlar 
1. “An’anaviy xonandalik”.,Abduraim Tursunov.,Termiz – 2019; 
2. “Yakkaxon qo’shiqchilik”., O'lmas Rasulov., Toshkent-2017; 
3. “Milliy musiqa ijrochiligi masalalari”., Fattohxon Mamadaliyev., Toshkent-
2001; 
4. “An’anaviy xonandalikda o’qitish uslubiyoti”., Sh.Matyoqubov., Toshkent-
2015; 
5. “An’anaviy xonandalik asoslari”., Sh.Matyoqubov., Toshkent 2022. 
"Oriental Art and Culture" Scientific-Methodical Journal Volume 3 Issue 1 / March 2022
ISSN 2181-063X
363
http://oac.dsmi-qf.uz