Xonliklar davridagi davlatchiligimiz (XVII-XX asrlar)

Xiva xonligida davlat boshqaruv tizimi.
Xiva xonligining davlat tuzumi xam feodalizmga xos edi. Butun xokimiyat xon va uning amaldorlari kulida bulgan o’zbeklarning kungirot urugidan chikkan xon Xivaning oliy xukmdori edi. Davlat xayotiga oid turli masalalarni xal etish uchun Muxammad Raximxon I davrida (1806-1825) nufuzli amaldorlardan iborat Devon-ya`ni kengash tuzilgan.
XIX asrning birinchi yarmida Xivaning bosh amaldori Kushbegi bulib, u bevosita xonning uzidan buyruk olar edi. U xonlikning janubiy yarmidagi utrok axoli ustidan xukmdorlik qilgan. Kushbegidan keyingi ikkinchi urinda Mextar to’rgan. Unga xonlikning shimoliy qismidagi utrok axoli buysunar edi. Ilgarigi vakolat xokimi axamiyatiga ega bulgan va xondan keyingi yukori unvon xisoblangan inoklik martabasi XIX asrda uz axamiyatini yukotdi.
Maxalliy boshqaruv uchchala xonlikda xam deyarli bir xil bulgan. Bu erda xam viloyatlar maxalliy biylar tomonidan idora qilingan. Ular albatta xonning yakin kishisi yoki karindoshi bulgan. Tuman va kishloklar xam aminlar va oksokollar kulida edi. SHariat ishlari va usdlov ishlari islom dini asoslariga kirilgan bulib uning raxnamosi SHayxulislom xisoblangan. Turli xil jinoyatlar yuzasidan kozikalon xukm chikargan. SHaxarda poytaxtning bosh kozisiga buysunadigan kozilar bor edi. Xiva xududidagi ayrim kabilalarning uz kozilari bulgan. Masalan korakalpoklarning uz kozilari bor edi.
Kozikalondan keyin rais mansabi bulib, u katta mavkega ega edi. Rais bozorlardagi tosh-tarozilarni, masjid-madrasalarni ishni yuritish buyicha tekshirib, nazorat qilib borgan. Xiva xonligida aloxida davlat byudjeti bulmagan. Barcha mablag bevosita xonning shaxsiy mulki xisoblangan. Bu mulk xalkdan undiriladiganturli-tuman soliklar xisobiga tuldirib turilgan. Soliklarning turi kup edi va yildan-yilga soliklar xisobiga tuldirib turilgan. Soliklarning turi kup edi va yildan-yilga uning turlari tinimsiz ortib borgan. Asosiy soliklar jumlasiga er soligi-xiroj bulib, uning bir qismi pul, kolgan qismi maxsulot bilan olingan. Solik yiguvchi uning mikdorini chamalab belgilagan. Kishlok oksokollari joylarda soliklarni yigish ishi bilan xam shugullangan. Mol-mulkdan olinadigan-zakot, boj, suv puli, joy puli kabi unlab solik turlari bor ediki, bular xalkni tobora kashshoklashib borishiga sabab bular edi.
Xiva xonligining kushini otliklardan tuzilgan va nomuntazam edi. Bular urush boshlanib kolgan vaziyatda tuplangan. Viloyatlar xokimlarning kul ostidagi navkarlar birlashib xonilikning lashkarini tashqil etgan. Navkarlar asosan nayza va qilichlar bilan, ba`zi birlari esa pilta miltiklar bilan kurollanganlar. Tez-tez bulib turadigan uzaro urushlarda kuplab odamlar bilan ulib ketar shaxar va kishloklar xarob bular edi. Bu urshlar xalk gardaniga ogir yuk bulib tushar edi. Urushlar davrida xalkdan kushimcha soliklar yigib olingan. Dexkonlar bundan tashkari bir kancha majburiyatlarni xam bajarganlar.
Xonliklar urtasida faol savdo-sotik ishlari yulga kuyilgan. Xiva xonligi bilan Rossiya urtasida xam savdo va diplomatik alokalar yulga kuyilgan edt. Birok Rossiya bu alokalardan garazguylik bilan, uz manfaatlari yuldia foydalandi.
1873 yilda Xiva xonligi Rossiya tomonidan bosib olingach, uz siyosiy mustaqilligini yukotdi va Rossiyaga tamoman karam bulib koldi. Xiva xonligi xukuklari cheklab kuyildi. Yiliga Rossiyaga katta mikdorda tovon tulab turadigan buldi. Bu xolat Xiva xonligi xududidagi axolining shundok xam ogir xayotiga yana ogir bir zarba bulib tushdi. Garchand Xiva xonligi saklanib kolgan bulsada, u tom ma`noda Rossiyaning mustamlakasi, rus davlati manfaati yulida ish yuritishi lozim bulgan karam bir davlat edi.