Xorazmshohlar davlati va huquqi Reja

Aim.uz

Xorazmshohlar davlati va huquqi

Reja:

1. Xorazmshohlar davlatining tashkil topishi.

2. Xorazmshohlar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy tuzumi.

3. Xorazmshohlar davrida hokimiyat va boshqaruv, sud, politsiya hamda harbiy ishlarning tashkil etilishi.

4. Xorazmshohlar davrida huquqining asosiy belgilari.
Xorazmshohlar davlatining tashkil topishi

Xorazm yerlari Sulton Mahmud G'aznaviy tomonidan bosib olingan bo'lsa, 1044-yildan esa u saljuqiylar davlati tobeligiga tushib qolgan. XII asr o'rtalariga kelib esa sharqiy hududlardan bostirib kelgan qoraxitoylar butun Movarounnahrni ishg'ol etib, o'zlariga qaram qilgan bo'lsalar, bundan Xorazm ham mustasno qolmagan. Biroq shunga qaramasdan, Xorazm va uning iste'dodli, erksevar xalqi mustaqillik sari, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yo'lidan ilgarilab borishda davom etdi.

Xususan, saljuqiylar hukmdori Malikshoh davrida Xorazm mulkini mustaqil boshqarish huquqini qo'lga kiritgan turk o'g'loni Anushtagin va uning avlodlari Qutbiddin Muhammad (1097-1127) va Jaloliddin Otsiz (1127-1156) davrida Xorazmning siyosiy mustaqilligi kengaydi va uning ijtimoiy-iqtisodiy qudrati muttasil o'sib bordi.

Xorazmda anushteginlar sulolasining mustahkamlanishi, o'lkaning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida Qutbiddin Muhammad garchi muhim rol o'ynagan bo'lsa-da, biroq uning butun hukmronlik davri saljuqiylar ta'siri doirasida kechdi. Shuning uchun ham Xorazmning mustaqil davlat sifatidagi o'rni va mavqeyi ko'proq uning o'g'li Otsiz (1127-1156) hamda anushteginlarning keyingi avlodlari: El Arslon (1156-1172), Takash (1172-1200) va Alovuddin Muhammad (1200-1220) daviiarida har jihatdan ko'zga tashlandi. So'nggi hukmdorlar Takash va Muhammad Xorazmshohlar davriga kelib esa Xorazm davlati o'rta asrlar davridagi eng qudratli saltanatga aylandi.

1141-yilda qoraxitoylar bilan Sulton Sanjar o'rtasida yuz bergan qonli to'qnashuv va unda saljuqiylarning mag'lubiyatidan foydalangan Otsiz Xuroson yerlarini, Marv, Nishopur shaharlarini egalladi. 1152-yilda Jandga qo'shin tortib, uni Xorazm davlatiga qo'shib oldi. Otsizning vorisi El Arslon ham mamlakat mustaqilligini kuchaytirish yo'lida qora­xitoylar bilan janglar olib boradi. El Arslon vafotidan (1172) foydalangan qoraxitoylar Xorazm hududiga bostirib kirdilar va uni o'lpon to'lashga majbur etdilar. Ammo Xorazm taxtini egallagan Takash (1172-1200) tez orada mohir davlat arbobi, tadbirkor va uddaburon hukmron sifatida o'z davlati qudratini yuksaltirishga muvaffaq bo'ladi. 1187-1193-yillarda u Nishopur, Ray va Marv shaharlarini bosib oladi. 1194-yilda esa saljuqiylar sultoni To'g'rul II ga kuchli zarba berib, Eronni egallaydi. Uning katta va yirik davlati markazlashgan hokimiyat bosliqaruviga ega bo'lgan.

Takashning o'limidan keyin Xorazm taxtiga uning o'g'li Alovuddin Muhammad o'tirdi (1200-1220 yy.)- 1203-yilda Muhammad qoraxitoy-larning yordami bilan Xurosonni butunlay bosib oldi. U Hirotni va uning yaqin atroflarini egalladi. 1207-yilda u o'z poytaxtiga qaytib, Movaroun-nahrni bosib olish uchun tayyorgarlik ko'ra boshladi.

Tez orada Buxoroni bosib oldi va shu tariqa Movarounnahrni Xorazm tarkibiga qo'shib olish boshlandi.

Buxoroni egallagach, Muhammad Xorazmshoh Movarounnahr viloyatlarini, birinchi navbatda Samarqandni qoraxitoylar asoratidan ozod qilishga otlanadi. Xuddi shu davrda Chingizxon ta'qibidan qochib Mo'g'ulistondan Yettisuv viloyati tomon chekingan nayman sardori Kuchlik qorluqlar bilan birlashib, qoraxitoylarga qattiq zarba beradi. 1230-yilda u hatto Go'rxonning O'zgandagi xazinasini qo'lga kiritadi. Bunday qulay vaziyatdan foydalangan Xorazmshoh Samarqand hukmdori Usmon ibn Ibrohim bilan birlashib, Yettisuv tomon askar tortadi.

Yettisuvgacha bo'lgan yerlar Xorazmshohlar davlatiga qarardi. Shunday qilib, XIII asr boshida Xorazm juda keng maydonni egallagan buyuk davlatga aylangan edi. Uning shimoli-g'arbiy va g'arbiy chegarasi Orol va Kaspiy dengizi sohillaridan janubi-g'arbda Iroqqa qadar borar edi, janubi-sharqiy hududlari G'azna viloyatidan, shimoli-sharqiy chegarasi esa Yettisuv va Dashti Qipchoqdan o'tar edi.

Xorazmshoh Muhammad hokimiyati shunchalik kuchayib ketgan ediki, XI asr oxiri - XII asr boshlarida u saljuqiylar podsholarining unvonlaridan bo'lgan sulton - Allohning yerdagi soyasi degan iborani o'z uzugiga o'yib yozdirgan va Iskandari Soniy Zulqarnayn unvonini qabul qilgan. Ammo ko'p o'tmay bu davlat Chingizxon boshchiligidagi mo'g'ul-tatar qo'shinlari toraonidan bosib olinadi. Faqat taxt vorisi Jaloliddin Mangu-berdining (1220-1231) Xorazmshohlar davlati bo'laklarida tuzgan davlatigina yana o'n yillar yashaydi.

Xorazmshohlar davlatining ijtimoiy-iqtisodiy tuzumi

Xorazmshohlar davlati XIII asrga kelib katta-katta o'lka va viloyatlarni o'z ichiga olgan buyuk saltanatga aylangan edi. Aholining asosiy qismi qishloq xo'jaligi, asosan dehqonchilik bilan shug'ullangan. Mamlakatda yer egaligi va u bilan bog'liq munosabatlar taraqqiy etgan. Yeiiar ilgarigidek davlatniki hisoblangan, biroq yirik yer egaligi -iqladorlik rivojlanib borgan.

Saltanatni hokimlar, noiblar, vazirlar, lashkar boshliqlaridan iborat kuchli harbiy aristokratiya, mustavfiy (daftardor hisobchilar), qozilar va boshqa ko'pgina saroy mansabdorlaridan iborat ulkan arkoni davlat doirasi qurshab turardi. Yuqori amaldorlarning ko'pchilik qismi yirik yer-suvlarga ega bo'lgan mulkdor oqsuyaklar tabaqasini tashkil etardi. Ko'pgina mansablar odatda, o'rta asrlar jamiyati sharoitida keng tarqalgan, ota-bobodan meros bo'lib o'tar edi. An'anaviy tusga kirgan bunday hoi davlat mansabdorlariga eng munosib shaxslarni tanlab qo'yish imkoniyatidan mahrum qilar edi. Yuqori mansabdorlik davlatdan iqta yerlarini (umrbod foydalanish uchun ajratilgan katta yer maydoni) olish bilan chambarchas bog'langan edi. Masalan, Nasaviyning . yozishicha, Naso viloyatiga noib qilib tayinlangan Ziyoulmulkka xizmati uchun yiliga o'n ming dinor daromad keltiradigan butun bir viloyat iqta tariqasida taqdim etilgan edi. Iqtadorlik mahalliy hokimlar, noiblar, vazirlar, yirik yer egalari harbiy aristokratiya vakillari va boshqa yuqori mansabdorlarning iqtisodiy mustaqilligini oshirar va ularning markaziy hokimiyatga nisbatan qarshilik kayfiyatlarini rag'batlantirar edi.

Mamlakat holatining eng achinarli tomonlaridan yana biri shunda ediki, asosiy soliq va muttasil hasharlardan tashqari yiliga bir necha bor to'planadigan turli xil to'lov va yig'imlardan tinkasi qurigan mamlakat fuqarosining arkoni davlatga, ayniqsa uning tojdori Sulton Muhammadga nisbatan bo'lgan e'timodi ham, e'tiqodi ham susayib ketgan edi.

Xorazm davlatining aholisi va ularning turli qatlamlari haqida Muhammad Bag'dodiyning kitobida quyidagicha ma'lumotlar beriladi:

1. Sayyidlar - payg'ambar avlodlari sanalib, xorazmshohlar ularni muborak nasab vakillari sifatida hurmat qilganlar hamda ularni hech narsaga muhtoj qilmaslikka intilganlar.

2. Imomlar va olimlar - davlat ishlarida bunday shaxslarning maslahatlari va ko'rsatmalariga amal qilingan. Ijtimoiy hayotda ularning mavqeyi ancha ustun bo'lgan.

3. Qozilar va hokimlar - qonunlar chiqarganlar, shariatning aholi ustidan nazoratini amalga oshirganlar.

4. Tasavvuf vakillari - islomda noortodoksal oqim vakillari bo'lib, faqirona hayot kechirganlar. Ular orasidan donishmandlar, mashoyihlar chiqqan va so'fiylarning aksariyati xalq tomonidan e'zozlangan. Hukmdorlar bunday shaxslarni hurmat qilganlar va ko'pincha ulardan duo tilagini so'raganlar.

5. Oqsoqollar - qishloq, urug'-qabila boshliqlari.

6. Amaldorlar va sipohiylar. Xorazmshohlarning joylardagi noiblari qo'li ostida xizmatda turgan shaxslar.

7. G'oziylar - islom dini uchun kurashuvchi kishilar. Mamlakat mehnatkashlarining turli qatlamlari va shuningdek, martabalar o'rtasidagi farqlar somoniylar davlatidagi singari edi.

Xorazmshohlar davrida ham qoraxoniylar davridagidek mulklar iqta tariqasida in'om etilgan. Masalan, xorazmshoh Takash (1172-1200) Naso viloyatini To'g'onshoh g'uzga iqta tariqasida beradi. Yorliqda xorazmshohlar davridagi quyidagi ijtimoiy guruhlar tilga olinadi: ruhoniylar, g'oziylar, ulamolar, davlatmandlar, hakimlar, sarkardalar, zamindorlar. Unda shihna - qishloq va muzofot hokimi, mutasarruf - moliya va xiroj ishlari ma'murlari, mirob - suv taqsimoti bilan shug'ullanuvchi, opiil ~ xiroj yig'uvchi ekanligi ko'rsatiladi. Hujjatda barzgardan ortiqcha xiroj olish xoliq va xalq oldida nomaqbul hisoblanib, o'sha nohiyadagi ayollar nomusi, molu mulk va aholi hayoti muhofaza etilishi ta'kidlanadi.
Xorazmshohlar davrida hokimiyat va boshqaruv, sud, politsiya hamda harbiy ishlarning tashkil etilishi

Xorazmshohlar davlati mutlaq yakka hokimlik shaklida idora etila-digan davlat edi. Uning tepasida «shoh» turgan. Muhammad Xorazmshoh o'zini «Iskandari soniy» («Ikkinchi Iskandar»), «Xudoning yerdagi soyasi» deb atashgacha borib yetadi. Biroq, aslida esa uning saltanati «usti yaltirog'u ichi qaltiroq» edi. Buning asosiy sababi shundaki, birinchidan, oliy hokimiyat chuqur ziddiyatga botgan edi. Hukmdor bilan uning hokimiyatparast, katta siyosat mavqeyiga ega bo'lgan onasi Turkon xotin va lining turkiy zodagonlardan iborat muxolifatchi kuchlari o'rtasidagi ixtiloflar kuchayadi. Ikkinchi tomondan, markaziy hokimiyat tizimi bilan mahalliy hokimlar, beklar o'rtasidagi qarama-qarshiliklar, ularning o'zboshimcha xatti-harakatlarining kuchayib borayotganligi saltanatni inqirozga duchor etmoqda edi. Buning ustiga hukmron tizimdan norozi bo'lgan keng ommaning g'alayonlari tobora faollashib bordi. 1206-1207-yillarda Buxoroda yuz bergan Malik Sanjar boshchiligidagi, 1211-yilda Samarqandda ko'tarilgan kuchli xalq qo'zg'olonlari Xorazmshohlar davlatining kuchli bo'hronga yo'liqqanligidan dalolat beradi.

Xorazmshohlarning markaziy davlat boshqaruvi «al-majlis ul oliy al faxri at-toji» deb nomlangan bo'lib, unga vazir raislik qilgan. Vazir Xorazmshohga bevosita bo'ysunar va hukmdorning bosh maslahatchisi edi. Vaziming davlatdagi mavqeyi ancha yuqori edi.

U ashob ad-davovin, ya'ni devon amaldorlarining boshlig'i hisoblangan, yuqori mansab sohiblarini ishga tayinlash va bo'shatish bilan shug'ullangan, davlat amaldorlariga nafaqa (arzak) belgilash, davlat amaldorlarini hayot uchun zaruriy ozuqa va ashyolar bilan ta'minlashni belgilash, soliq va xazinani nazorat qilish, hukmdorni xalqaro aloqalar, rasmiy marosimlarda rasmiy ravishda tanishtirish harada raiyat bilan munosabatlarda vositachilik qilish, hukmdorga muntazam hamrohlik qilish, ba'zi paytlarda qo'shin yuborish va ularga boshchilik qilish vazifalarini amalga oshirgan.

Vazirlarda sadr, dastur, xojayi buzurg singari unvonlar bo'lgan. Ularning asosan arab-fors amaldorlari muhitidan to'plangan va arab hamda fors tili, ma'muriy ishdagi qobiliyatlarga, saroy odobi singari bilimlarga ega bo'lishligi hal qiluvchi rol o'ynagan. Xorazmshohlar davlatining vazirlari asosan Xorazm, Buxoro, Nishopur, Isfaxon, Balx, Hirotdan chiqqan shaxslar Do'lgan. Xorazm davlatiga qarashli viloyatlarning ma'muriy boshqaruvida ham vazirlar bo'lgan. Ba'zan shaharlarda vazirlar tayinlangan bo'lib, ular ,. p'sha madaniy va iqtisodiy markazning yagona hokimi ham edilar.

Xorazmshohlar davlatida, uning boshqaruv tashkilotida yana quyidagi mansab va lavozimlar mavjud edi:

- hojib ul-kabir - hukmdor shaxsi bilan bog'liq masalalar, marosim-larning nazorati bilan aloqador ishlarga javobgar edi. U sultonning eng zarur topshiriqlarini bajargan hamda hukmdorga doimiy ravishda hamrohlik qilgan. U vazirlik devonining daftarlari, undagi yozuvlar, arxivlar, moliya sohasidagi kotiblar va amaldorlarning xatti-harakatini nazorat qilgan. Hojib ul-kabir bilan bir qatorda hojib ul-xos ham tilga olinadi;

- ustozdor - barcha xo'jalik ishlari: otxona, oshxona, novvoy, saroy xizmatkorlari ustidan idora ishlarini amalga oshirgan saroy a'yoni. U bundan tashqari, saroyning barcha chiqimlarini amalga oshirardi, mamlakat xazinasi va boyliklarining ma'lum qismiga egalik qilar edi. Shu pul hisobidan novvoy, oshpaz, otboqar va boshqa saroy ishlari hamda yumushlariga sarflar edi. Xazinadan chiqadigan sarf-xarajatlar uchun shohga hisobot berib turar edi;

- amir-oxur - otxona boshlig'i lavozimi, sultonga qarashli minib yuriladigan otlarga egalik qilgan. Miroxurlar harbiy yurishlarda faol ishtirok etganlar;

- amir shikor - sultonning ov ishlari boshlig'i;

- tashtdor - sultonning yuvinish ishlarida zarur bo'lgan ashyo va narsalarni saqlovchi shaxs. Uning qo'l ostida g'ulomlar bo'lgan. Sultonning ayrim yashirin amallari borligi uchun ham tashtdor unga eng yaqin kishi hisoblanar edi. Tashtdorlar malik unvoni sohibi ham bo'lishgan. Ayrimlari hatto o'n ming askarlarga boshchilik qilib, harbiy yurishlarda qatnashganlar;

- sharobdor - sulton sharobxonasining boshlig'i. Sharobxonada turli xildagi sharoblar bo'lgan. Sharobdorlar amirlar orasidan tayinlangan;

- qissador - saroy a'yoni bo'lib, hafta mobaynida sultonga kelgan iltimosnoma va shikoyatlarni jamlab, ularni juma kuni hukmdorga topshirgan va so'ngra javobini zulm ko'rganlarga yetkazgan;

- choshnigir - bu ko'p hollarda bakovulning sinonimi, ya'ni sultonga uzatilajak taomni sinab ko'rgan;

- davotdor - sultonning kotibi;

- farrosh - farroshxona boshlig'i. Sultonga tegishli ko'rpa-to'shaklar, gilamlar, poyondozlar sohibi;

- amir al-a'lam (alamdor) - sulton tug'ining sohibi.

Sud vazifasini qozilar, qozi askar - harbiy qozi, mirshabchilik va jazolash vazifalarini shixna deb ataluvchi mansabdorlar bajargan. Bu mansablarga turk harbiy boshliqlari, amirlar tayinlangan. Ular hokimiyatga xavf tug'diruvchi barcha ishlarga aralashishlari mumkin bo'lgan. Xorazmshohlar davlati juda katta harbiy kuchga va harbiy xo'jalikka tayangan davlat edi. Turli manbalarda ular armiyasining soni turlicha ko'rsatilishidan kelib chiqib, uning o'rtacha soni 400-600 minggacha bo'lgan deb hisoblash mumkin.

Armiya otliq askarlar, piyodalar, urush vaqtida xalqdan chaqiriladigan olomon (himoyachilar), sultonning shaxsiy qo'riqchilari (gvardiyasi) -xaros, armiya qismlariga xabarlar yetkazib turuvchi qismlar - chovush va dushman qo'shinlarining holatini kuzatib, ma'lumot beruvchi josuslar va boshqalardan iborat edi.

Harbiy boshqaruv maxsus davlat idora organi, harbiy nozirlik - devon al-ard (yoki devon al-joyish) deb atalib, u harbiylarning maoshi (non, pul), ularga beriladigan yerlar, to'lovlar, qurollar, harbiylarni ro'yxatga olish, ular ta'minotini nazorat qilib turishlarini o'z ichiga olar edi. Qo'shinlar qo'mondoni qoid yoki muqaddam deb atalgan.

Qo'shin amirlari xizmatlari evaziga iqta olganlar, ular ustidan amir ul-umaro, ya'ni amirlar amiri tayinlangan. O'nlik otliq askarga qo'mondonlik qilgan kishiga «malik» unvoni, urushlarda jasorat j^o'rsatgan maliklarga esa «xon» unvoni berilgan.
Xorazmshohlar davlati huquqining asosiy belgilari

Xorazmshohlar davlatida huquqning asosiy manbayi shariat bo'lgan. XII-XIII asrlarda tashkil topgan Xorazm fiqh maktabi vakillarining asarlari ham shundan dalolat beradi. Bu maktab namoyandalarining ishlari asosan shariat manbalarini sharhlashga bag'ishlangan. Masalan, XII asrning birinchi yarmida yashab o'tgan Najmiddin Abu Ya'qub Yusuf bin Ahmad al-Xorazmiyning «Fatvoyi sag'ir» («Kichik fatvolar to'plami») nomli asarida islom huquqshunosligi masalalari chuqur tahlil etilgan.

Xorazmshohlar davlatida odat huquqi ham amalda bo'lgan. Davlat va armiya hamda qisman oila, nikoh munosabatlari odat huquqi bilan tartibga solingan.

Xorazmshohlar davlati va huquqi tarixini o'rganishda bizgacha yetib kelgan o'sha davrdagi ish yuritish hujjatlari majmuasidan iborat bo'lgan «at-Tarassul» to'plami ham ahamiyatga ega.

Xorazmshohlar davlatida nikoh-oila, meros, jinoyat- va jazo, sud ishlarini ko'rib hal qilish masalalari shariatga binoan tartibga solingan. Shuningdek, ba'zan odat huquqi ham qo'llanilgan bo'lishi mumkin.

Aim.uz