Xorijiy davlatlar budjet tizimi va budjet jarayonini tashkil etishning o’ziga xos xususiyatlari

eng kam mablag'dan foydalangan holda ko'rsatilgan natijalarga erishishni yoki byudjet tomonidan belgilangan mablag'lar miqdoridan foydalangan holda eng yaxshi natijaga erishishni nazarda tutadi.²

2.Rivojlangan davlatlarda budjet tizimi va budjet jarayoni.

Rivojlangan davlatlar hozirgi kunda 10 dan ortiq, va ularning har biri o’ziga xos budjet siyosatiga ega. Biz bu rejamizni Amerika Qo’shma Shtatlari misolida ko’rib chiqamiz.

Hukumat byudjet tizimidan milliy mudofaani ta'minlash, tijoratni rivojlantirish va sog'liqni saqlashni ta'minlash kabi asosiy funktsiyalari orasida resurslarni taqsimlashni aniqlash, shuningdek, individual dasturlar, loyihalar va dasturlarning maqsadlari va hajmini aniqlash uchun foydalanadi. Tadbirlar Byudjet tizimining e'tibori dollarga qaratilgan bo'lsa-da, federal ish bilan ta'minlash kabi boshqa resurslar ham byudjet tizimi orqali nazorat qilinadi. Byudjet jarayonida qabul qilingan qarorlar butun mamlakatga, shtat va mahalliy hukumatlarga va alohida amerikaliklarga ta'sir qiladi. Ko'pgina byudjet qarorlari jahon miqyosidagi ahamiyatga ega.
AQSh byudjet jarayoni uchta asosiy bosqichdan iborat bo'lib, ularning har biri boshqalar bilan o'zaro bog'liqdir:
1.Prezident byudjetini shakllantirish;
2.Byudjet bo'yicha Kongress harakati;
3.Byudjet ijrosi.
Prezident byudjetini shakllantirish, Amerika Qo'shma Shtatlari Hukumatining Byudjeti bir necha jildlardan iborat bo'lib, unda Prezidentning moliyaviy taklifi federal hukumat tomonidan resurslarni taqsimlash bo'yicha tavsiya etilgan ustuvor yo'nalishlar ko'rsatilgan. Byudjetning asosiy e'tibori budjet yiliga, kongress mablag' ajratishi kerak bo'lgan keyingi moliyaviy yilga qaratiladi. Shu bilan birga, byudjet joriy yil uchun nazarda tutilgan moliyalashtirish darajalariga o'zgartirishlar kiritishni taklif qilishi mumkin va u byudjet qarorlarining uzoq muddatga ta'sirini aks ettirish uchun byudjet yilidan keyingi kamida to'rt yilni qamrab oladi.
Byudjet smetalarini haqiqiy buxgalteriya hisobi ma'lumotlari bilan solishtirish uchun eng so'nggi yakunlangan moliya yili haqidagi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Byudjetni shakllantirish jarayoni har yilning bahoridan kechiktirmay, byudjet o'tkazilishidan kamida to'qqiz oy oldin va moliya yili boshlanishidan kamida 18 oy oldin boshlanadi. Byudjetni shakllantirish jarayonida Prezident, O‘MB direktori, Prezident devonining boshqa mansabdor shaxslari, boshqarmalar kotiblari va rahbarlari o‘rtasida doimiy ravishda axborot, takliflar, baholashlar va siyosiy qarorlar almashinuvi amalga oshiriladi. davlat organlarining. Kelgusi byudjetga oid qarorlar ilgari qabul qilingan byudjetlar natijalari, shu jumladan amalga oshirilayotgan moliyaviy yil uchun va Kongress tomonidan ko'rib chiqilayotgan oxirgi taklif qilingan byudjetga munosabat ta'sir qiladi. Qarorlarga Iqtisodiy maslahatchilar kengashi, OMB va G'aznachilik departamenti tomonidan birgalikda tayyorlanadigan iqtisodiy prognoz prognozlari ham ta'sir ko'rsatadi. Kuzda agentliklar byudjet so'rovlarini OMBga taqdim etadilar, u erda tahlilchilar ularni ko'rib chiqadilar va OMB xodimlari uchun agentliklar bilan muhokama qilinishi kerak bo'lgan muammolarni aniqlaydilar. OMB va agentlik o'rtasida ko'plab masalalar hal etiladi. Boshqalar esa Prezident va Oq uy siyosatchilarining ishtirokini talab qiladi. Ushbu qaror qabul qilish jarayoni odatda dekabr oyining oxirlarida yakunlanadi. O'sha paytda batafsil byudjet ma'lumotlarini ishlab chiqish va byudjet hujjatlarini tayyorlashning yakuniy bosqichi boshlanadi. Qaror qabul qiluvchilar iqtisodiy va texnik taxminlarning byudjet smetalariga ta'sirini hisobga olishlari kerak. Foiz stavkalari, iqtisodiy o'sish, inflyatsiya darajasi, ishsizlik darajasi va benefitsiar aholi soni - bu amalga oshirilishi kerak bo'lgan taxminlarning ba'zilari. Ushbu taxminlardagi kichik o'zgarishlar byudjet hisob-kitoblariga milliardlab dollar ta'sir qilishi mumkin.
Prezident byudjetini Kongressga yuborish qonun bo'yicha yanvar oyining birinchi dushanbasida yoki undan keyin, lekin har yili fevral oyining birinchi dushanbasidan kechiktirmay amalga oshirilishi kerak. Bu birinchi oktyabrdan keyingi moliyaviy yil boshlanishidan sakkiz-to'qqiz oy oldin bo’ladi.
BEA xarajatlarni ikki turga ajratadi - ixtiyoriy xarajatlar va to'g'ridan-to'g'ri xarajatlar. Ixtiyoriy xarajatlar yillik ajratma aktlari orqali nazorat qilinadi. Masalan, davlat organlarining ish haqi va boshqa operatsion xarajatlarini moliyalashtirish odatda ixtiyoriydir, chunki u odatda ajratma hujjatlari bilan ta'minlanadi. To'g'ridan-to'g'ri xarajatlar ko'proq majburiy xarajatlar deb ataladi. Majburiy xarajatlar doimiy qonunlar bilan nazorat qilinadi. Medicare va medicaid to'lovlari, ishsizlik sug'urtasi nafaqalari va fermer xo'jaliklari narxini qo'llab-quvvatlash majburiy xarajatlarga misoldir, chunki bu maqsadlar uchun to'lovlar doimiy qonunlarda ruxsat etiladi. BEA oziq-ovqat markasi dasturini moliyalashtirishni majburiy xarajatlar sifatida aniqlaydi, garchi dasturni moliyalashtirish ajratma hujjatlarida nazarda tutilgan bo'lsa ham. BEA majburiy xarajatlarga nisbatan qo'llaniladigan bir xil qoidalar ostida tushumlarni o'z ichiga oladi, chunki tushumlar odatda doimiy qonunlar bilan nazorat qilinadi. BEA ixtiyoriy xarajatlarni majburiy xarajatlar va tushumlardan farqli ravishda cheklaydi. Ixtiyoriy xarajatlar 1998 yilgacha bo'lgan har bir moliyaviy yil uchun jami byudjet vakolatlari va ushbu toifadagi xarajatlar bo'yicha dollar cheklovlari (''cheklik'') bilan cheklanadi. Cheklovlar har yili byudjet o'tkazilganda qabul qilingan inflyatsiya darajasi o'rtasidagi farq uchun tuzatiladi. Yanvar oyining 1-dushanbasi va fevral oyining 1-dushanbasi orasida Prezident byudjetni, shu jumladan sekvestrni oldindan ko'rish hisobotini uzatadi. Olti hafta o'tgach, Kongress qo'mitalari Byudjet qo'mitalariga byudjet smetalari haqida hisobot beradi. 15-aprel Kongressning byudjet rezolyutsiyasi bo'yicha harakatlar yakunlanadi. 15-may. Palatada yillik ajratmalar to'g'risidagi qonun loyihalarini ko'rib chiqish boshlanishi mumkin. 15-iyun Kelishuv bo'yicha yakunlanadigan harakat. 30-iyun. Vakillar palatasi tomonidan yakunlanishi kerak bo'lgan mablag'lar bo'yicha harakatlar. 15 iyul Prezident byudjetni oraliq yig'ilishda ko'rib chiqadi. 20 avgust OMB sekvestrni oldindan ko'rishni yangilaydi. Kongress sessiyasi tugaganidan 15 kun o'tgach. OMB yakuniy sekvestr hisobotini chiqaradi va agar kerak bo'lsa, Prezident sekvestr to'g'risida buyruq chiqaradi. 1 oktyabr Moliyaviy yil boshlanadi.³ (2-jadvalga qarang).
Yana bir rivojlangan davlat Buyuk Britaniya davlati byudjet tizimini ko’rib chiqamiz.
Xozirgi vaqtda Angliya davlat moliyasida markaziy hukumat budjeti, maxsus budjetdan tashqari fondlar, mahalliy moliya organlari mavjud. Angliyaning moliya tizimida davlat budjeti yetakchi o’rinda turadi. Davlat budjeti, davlat budjeti va mahalliy budjetga bo’linadi. Angliyada boshqa davlatlar kabi budjet. davlatning bosh iqtisodiy qonuni hidoblanadi. Angliya moliya vaziri parlament oldida daklat qiladi. Moliya yili 1-aprel 31-martgachadir. Dokladda yangi soliq to’lovlarini kiritish, o’zgartirish uzoqroq ko’riladi.birinchi bor davlat budjet loyihasi iyul oyida ko’rib chiqiladi va kelgusi yil mart oyida tasdiqlanadi. Bu dokladda budjet loyihasiga kiritilgan o’zgarishlar bo’ladi. 1999-200 yil davlat budjeti loyihasi 1998-yil iyun oyida e’lon qilinadi.  1999-2000 yillarda Angliya davlat moliyasi strategiyasi davlat xarajatlari yiliga o’rtacha 2’25%ni tashkil etadi. Shu vaqt ichida davlat sektorini moliyasi 2 martaga oshishi kerak. Yangi strategiya xususiyatlari quyidagichadir Ushbu 3 yillik reja vazirliklarga o’zining harajatlarini rejalashtirish va davlat resurslarini boshqarish uchun stabil holat yaratadi; Budjetni kapital va joriy budjetga bo’lish; XXI asr moliya talabi uchun hukumat aktivlari qoldiqlarini ko’chirish. Shuni takidlash kerakki davlat moliyasining strategic rivojlanishi Angliya hukumatining fiscal strategiyasiga va milliy hisobning xalqaro tajribasiga mos. 2. Buyuk britaniya daromadi va harajatlar tizimi. Angliya davlat budjeti joriy harajatlar, daromadlarga va kapital budjetga bo’linadi. Angliyaning joriy budjet daromadlari soliqlar: to’g’ri soliqlardan tashkil topgan. Bundan tashqari joriy budjet daromadlariga sug’urta to’lovlari ham kiradi. Joriy budjet mablag’lari hisobidan sanoat, qishloq xo’jaligi, sog’liqni saqlash moliyalashtiriladi. Kapital budjet daromadlari davlat karparatsiyalari va davlat hokimlik organlari kreditlari ,Angliya banki departamenti emissiyasi foydasidan iborat. Kapital budjet harajatlari, davlat qarzi bo’yicha foizlaer va kapital qo’yilmalarga ajratilgan uzoq muddatli kreditlardir.  Budjetdan tashqari davlat fondlari davlat budjeti kabi Angliya moliya tizimining bir qismini tashkil etadi. Ular ichida ijtimoiy va ilmiy izlanish fondlari axamiyatlidir. Ijtimoiy fondler aholiga ijtimoiy xizmat ko’rsatish uchun mo’ljallangan resurslarni jamlaydi. Fondler uch manba: sog’likni saqlash, sug’urta,sug’urta to’lovlaridan iborat. Angliyada ijtimoiy fond badallari 5,7-9% ni tashkil etadi. Ijtimoiy fonddan to’lov uch xildir: Aloqalar harajatlarini moliyalash uchun budjet fondidan ssudalar Jamoa ko’magi uchun nafaqalar, transport harajatlari kompensatsiyasi Ko’mish uchun odamlarga yordam Krizis ssudalari, ularning sog’ligi yomonlashganda beriladi. 1998-1999 yillarda Angliyaning Ijtimoiy fondi 50,2 mln. Angliya funt sterling miqdorida ko’rilgan. Ushbu mablag’ hisobidan ssuda ko’rinishida yoki nafaqa ko’rinishida hast daromadli yoki nostabil ish haqiga ega fuqorolarga yordam berish ko’zda tutilgan. Angliya ilmiy qidiruv fondlari ichida bosh o’rinni qidiruvni rivojlantirish bo’yivha milliy korparatsiya fondi egallaydi. U o’zining mustaqil balansiga ega, davlat budjetiga qaram emas. Uning maablag’lari kashfiyotlardan foydalanish huquqini beruvchi litsenziyalardan tushgan daromadlar hisobidan shakillanadi. Davlad ushbu fondga muddatsiz ssuda yillik subsidiyalar beriladi. Bu fond mablag’lari hisobidan ilmiy muommolar yechiladi va ishlab chiqarishga tatbiq etiladi. Budjetdan tashqari fondler hisobidan davlat budjetining 1/3 qismi moliyalashtiriladi.⁴
Fransiya budjet tizimi.
Budjet shakllanishi va uni nazorat qilishning 4 bosqichi. Fransiya-yuksak rivojlangan mamlakat, yadro va kosmik jihatdan kuchli. Iqtisodiyotning umumiy hajmiga ko'ra, mamlakat Yevropa Ittifoqida yetakchilardan biri va jahonning birinchi o'ntaligiga kiradi. Fransiya-yuksak rivojlangan mamlakat, yadro va kosmik jihatdan kuchli. Iqtisodiyotning umumiy hajmiga ko'ra, mamlakat Yevropa Ittifoqida yetakchilardan biri va jahonning birinchi o'ntaligiga kiradi. Bu AQSh, Xitoy, Yaponiya, Germaniya va Buyuk Britaniyadan keyin dunyoning 6 iqtisodiy kuchidir. 64 million aholisi mavjud. Fransiya iqtisodiy siyosatining an'anaviy xususiyati bu davlat sektorining, ayniqsa, strategik muhim sohalarda — neft-gaz sanoati va transportning katta qismida ekanligidirdir. Defans shahri-mamlakatning iqtisodiy va moliyaviy yuragi. Fransiyaning budjet tizimi yuqori darajadagi markazlashuv bilan ajralib turadi. Markaziy byudjet Fransiya moliya tizimining barcha daromadlari va xarajatlarining taxminan 80 foizini tashkil qiladi. Fransiyaning moliyaviy tizimi yuqori darajadagi markazlashuv bilan ajralib turadi. Markaziy byudjet Fransiya moliya tizimining barcha daromadlari va xarajatlarining taxminan 80 foizini tashkil qiladi. Fransiya byudjet tizimi orqali yalpi milliy mahsulotning taxminan 20% va milliy daromadning 50%i qayta taqsimlanadi.
Davlat budjetining tarkibi; Fransiyada byudjet jarayoni 4 bosqichga ega va 3 yildan ortiq davom etadi. Byudjet loyihasini tayyorlash iqtisodiyot va moliya vazirligi nazorati ostida amalga oshiriladi. 9 oy mobaynida har bir vazirlik va idora ko'rsatmalar va nazorat raqamlariga amal qilib, o'z smetasini tuzadi.
Birinchi bosqich;
Byudjetni ko'rib chiqish va tasdiqlash taxminan 3 oy davom etadi. Byudjet loyihasi har bir palataning moliyaviy komissiyasida ko'rib chiqiladi. Birinchidan, quyi palatada (milliy Assambleya) muhokama qilinadi, undan keyin yuqori palataga (Senat) o'tkaziladi. Agar ikkala palataning ikkita qo'shma muhokamasidan so'ng byudjet loyihasi ma'qullangan bo'lsa, prezident o'z farmoni bilan byudjetni qonun bilan e'lon qilishi mumkin.
Ikkinchi bosqich;
Byudjet ijrosi, moliyaviy yil deb ataladi. Daromad qismi moliyaviy agentlarning keng tarmog'i orqali amalga oshiriladi. Byudjetning sarf - xarajatlarining bajarilishi mablag'larni taqsimlash jarayonidan oldin amalga oshiriladi. Kassa ijrosi g'aznachilik kassalari tizimi orqali amalga oshiriladi. G'aznachilik kassalari Fransiya bankida joriy hisob raqamlariga ega, hisob-kitob va kassa byudjet operatsiyalari g'aznachilik kassalari orqali amalga oshiriladi.
Uchinchi bosqich; Byudjet yili tugagandan so'ng boshlanadi-IMV byudjet ijrosi to'g'risidagi hisobotni tuzadi. Byudjet jarayonida moliyaviy nazorat amalga oshiriladi. Dastlabki, joriy va keyingi nazorat funksiyalari yuklatilgan hisob palatasi davlat nazoratining maxsus organi hisoblanadi. To’rtinchi bosqich; Markaziy hukumat byudjetining daromadlari va xarajatlari ikki qismga bo'linadi:
1) joriy, fuqarolik, kapital va harbiy xarajatlarga bo'lingan va 90% ga teng bo'lgan yakuniy operatsiyalar (qaytarilmaydigan moliyalashtirish)
2) vaqtinchalik operatsiyalar — kredit operatsiyalari) - 10%.
Frantsiyada 2021 yilgi davlat byudjetining sarf-xarajatlar sohasi bo'yicha taqsimlanishi
Frantsiyada 2021 yilgi davlat byudjeti, hududlar bo'yicha
Fransiyaning 2021-yilda jami byudjet xarajatlari qariyb 643 milliard yevroni tashkil qiladi. Xarajatlarning birinchi moddasi mahalliy hokimiyat organlariga tegishli bo‘lib, 110 milliarddan ortiq sarmoya kiritildi. Milliy ta'lim davlat investitsiyalarining ikkinchi tarmog'i bo'ldi, 75 milliard evrodan ortiq.
2021-yil 22-sentabrda Vazirlar Kengashi Fransiyaning 2022-yil uchun byudjeti toʻgʻrisidagi qonun loyihasini qabul qildi. 2021-yil 12-noyabrda hukumat ushbu Byudjet toʻgʻrisidagi qonun loyihasiga oʻzgartirish kiritishni taklif qildi. Ushbu tuzatishdan so'ng, umumiy moliyalashtirish talabi 302,5 milliard yevroni tashkil etadi, asosan moliyalashtiriladigan kamomadni qoplash uchun 155,1 milliard yevro va 2022 yilda o'rta va uzoq muddatli qarzni qoplash uchun 147,9 evrodan iborat. SNCF Résning bir qismini o'zlashtirish. qarz, shuningdek, hukumatning 2022 yilgi qarzlarini to'lash hajmini 3,1 milliard yevroga oshiradi.⁵

3.Rivojlanayotgan davlatlarda budjet tizimi va budjet jarayoni.

1^ O’zbekiston Respublikasi prezidentining Oliy majlisga murojatnomasi. https://uza.uz/oz/posts/ 22-12-2017

2^ Com-Roseltorg.ru

3^ Spot.uz

4^ https://www.britannica.com/topic/government-budget/The-United-Kingdom

5^ https://www.aft.gouv.fr/en/state-budget