Xromatografik usullar tahlil qilinayotgan moddaning qo‘zg‘almas va

Taqsimlanish (qog‘oz) xromatografiyasi 
Taqsimlanish xromatografiyasi ikki (qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘almas) faza orasida 
moddaning tinmay qayta taqsimlanish jarayoniga asoslangan. 
Agar qo‘zg‘almas faza nisbatan polyar bo‘lsa, taqsimlanish koeffitsiyentining ortib 
borishi moddaning siljishini kamayishiga olib keladi. Qo‘zg‘aluvchan faza suyuq 
bo‘lsa, xromatografik ajratish jarayoni kolonkada, qog‘ozda va yupqa qatlamli 
sorbentlarda olib boriladi. 
Qog‘ozda taqsimlanish xromatografiyasi moddalarning o‘zaro aralashmaydigan 
ikki suyuqlik orasidagi taqsimlanish koeffitsiyentlarining turlicha bo‘lishiga 
asoslangan. Bunda suyuqliklardan biri qog‘oz bo‘ylab sekin tarqalsa 
(qo‘zg‘aluvchan faza) ikkinchisi esa qo‘zg‘almas faza bo‘lib hizmat qiladi. 
Qo‘zg‘aluvchan faza tekshirilayotgan aralashmani o‘zida eritib birgalikda qog‘oz 
bo‘ylab siljitadi va uning joyini o‘zgartiradi. 
Xromatografiyalash jarayonida qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘almas fazalar orasida 
moddaning juda ko‘p marotaba qayta taqsimlanishi jarayoni sodir bo‘ladi. 
Moddaning qog‘ozda siljish tezligi uning taqsimlanish koeffitsiyentiga bog‘liq. 
Taqsimlanish koeffitsiyenti esa tekshirilayotgan moddaning ikki fazada qanday 
erishiga bog‘liq bo‘lib, moddaning qo‘zg‘almas fazadagi konsentratsiyasining 
S
1
qo‘zg‘aluvchan fazadagi konsentratsiyasiga S
2
nisbati bilan belgilanadi. 
Agar qog‘ozga 2 modda aralashmasi tomizilgan bo‘lsa-yu, ulardan birining 
taqsimlanish koeffitsiyenti ikkinchisinikidan yuqori bo‘lsa, unda 
xromatografiyalash jarayonida birinchi modda ikkinchisiga qaraganda qog‘ozda 
sekin siljiydi va natijada xromatogrammada ular ikki xil joyni egallaydi. 
Moddalarning qog‘oz bo‘ylab tarqalish xususiyati ularning R
f
kattaligi bilan 
belgilanadi. R
f
deb start chizig‘idan xromatogrammadagi modda hosil qilgan 
dog‘ning markazigacha masofa (a) va start chizig‘idan erituvchilar 
aralashmasining front chizig‘igacha bo‘lgan masofa (б) lar nisbatiga aytiladi: 
R
f
=a/б 
Moddalarning R
f
qiymati turli omillarga: erituvchining xususiyatiga, tarkibning 

---

tozaligiga, modda miqdoriga, xromatografiyalash haroratiga, qog‘ozning turiga va 
boshqalarga bog‘liq. 
Ba’zida R
f
o‘rniga R
s
qiymati ishlatiladi. R
s
bu start chizig‘idan xromatogrammada 
hosil bo‘lgan tekshiriluvchi dog‘ markazigacha bo‘lgan masofa - a va start 
chizig‘idan standart moddaning dog‘i markazigacha bo‘lgan - a
0
masofalar yoki 
tekshirilayotgan va standart modda R
f
qiymatlari nisbatidir. Bunda R
s
qiymati 0,5-
2 oralig‘ida bo‘lishi kerak. 
Xromatografiyalash «xromatografiya uchun» maxsus qog‘ozlarda olib boriladi. 
Ular turlicha bo‘ladi: tez, sekin, o‘rtacha va filtrlovchi qog‘ozlar. Qog‘ozlar 
ba’zida xromatografiyalashdan oldin maxsus ishlov berish orqali tozalanadi, lekin 
ko‘pincha bu talab etilmaydi. 
Qog‘oz xromatografiyasi quyidagi tartibda olib boriladi: 
1. Qog‘oz va erituvchilarni tayyorlash 
2. Tekshirilayotgan moddalarning eritmasini tomizish 
3. Tekshirilayotgan moddani ajratish - xromatografiyalash 
4. Xromatogrammadagi moddalarni ochish 
Erituvchilar aralashmasini tayyorlashda ikki aralashmaydigan erituvchilar 
(qo‘zg‘almas va qo‘zg‘aluvchan fazalar) bir-biriga to‘yingan bo‘lishi kerak. 
Bunday to‘yintirish ajratuvchi voronkalarda chayqatish yordamida olib boriladi. 
Masalan, N-butil spirti-suv-sirka kislotasi aralashmasi yaxshilab chayqatiladi, 
tinishi va 2 qatlamga bo‘linishi uchun ma’lum vaqtga qoldiriladi. Aralashmaning 
yuqori qatlami qo‘zg‘aluvchan, pastkisi esa qo‘zg‘almas faza sifatida ishlatiladi. 
Maxsus xromatografik qog‘ozdan tegishli o‘lchamda (xromatografiya 
kolonkasining katta-kichikligiga, moddalarning qog‘ozda taqsimlanib joylashish 
masofasi, tahlil qilinayotgan eritma tarkibidagi moddaning soni e’tiborga olinib) 
kesib olinadi. Yuqori va pastga qarab olib boriladigan xromatografiyalashda 
qog‘oz to‘g‘ri burchakli qilib kesiladi va pastki qismidan 2-3 sm yuqorida «start» 
chizig‘i chiziladi. Namuna start chizig‘iga qog‘oz chetidan va boshqa 
namunalardan 2 sm masofada tomizg‘ich (kapillyar) yordamida tomiziladi va 
yaxshilab quritiladi. 
Aylanali xromatografiyalashda qog‘ozning markazi teshiladi, unga dumaloq qilib 
o‘ralgan filtr qog‘oz joylashtiriladi. Bunda start chizig‘i sifatida o‘rtasida D=2-3 
sm masofada chizilgan aylana xizmat qiladi. 
Namuna hajmi 0,1-0,2 ml (bo‘linish belgisi 0,001-0,002ml) bo‘lgan 

---

tomizg‘ichlarda yoki maxsus avtomatik mikropipetkalarda tomiziladi. Bunday 
pipetkalardan ko‘pincha miqdoriy tahlil o‘tkazilayotganda foydalaniladi, sifat 
tahlilni o‘tkazishda oddiy kapillyardan foydalanish ham mumkin. Tomizilgan 
namuna dog‘ining kattaligi 6-10 mm dan oshmasligi kerak, shuning uchun namuna 
juda kam miqdorda tomiziladi. Namunaning miqdori 0,1 dan 100 mkg gacha 
bo‘lishi mumkin va u turli omillarga (yot moddalar soni va miqdoriga, ochuvchi 
moddaga, yot moddaning sezgirligi, asosiy va yot modda R
f
qiymatlari o‘rtasidagi 
farqqa, dog‘larning shakliga) bog‘liq. Namuna tomizilgan qog‘oz quritiladi va 
pastki qismi kameradagi maxsus tayyorlangan erituvchilar aralashmasiga tegib 
turadigan qilib (2-3 sm) kameraga tushiriladi. Aylanali xromatografiyalashda 
qo‘zg‘aluvchan fazaga tushirilgan qog‘ozning pastki qismi erituvchiga tegib turishi 
kerak. Erituvchi qog‘oz yuqorisiga yetganida (taxminan 10-15 sm ko‘tarilganda), 
qog‘oz kameradan olinadi va erituvchi yetib borgan chegara (front) qalam bilan 
belgilab qo‘yiladi. Xromatogramma quritiladi va UB-nur oqimida ko‘riladi yoki 
tahlil qilinayotgan moddaga xos bo‘lgan reaktiv eritmasi bilan purkaladi. Purkash 
purkagich yordamida yoki xromatogrammani reaktiv bilan xo‘llash orqali olib 
boriladi. Reaktiv eritmasining ortiqchasi toza suv bilan yuvib yo‘qotiladi. 
Xromatogrammadagi dog‘larning chegaralari belgilanadi, quritiladi va R
f
qiymati 
hisoblanadi. 
Qog‘ozda taqsimlanish xromatografiyasi usuli dori moddalarning chinligi, tozaligi 
va miqdorini aniqlashda qo‘llaniladi. 
Moddalarning chinligini va tozaligini aniqlashda R
f
qiymatlaridan, yanada aniq 
natija olish uchun standart namunalardan foydalaniladi («guvoh» moddalar). 
Buning uchun tekshirilayotgan eritma tomizilgan joydan 1,5-2 sm oraliqdagi tahlil 
qilinayotgan aralashma tarkibida bor deb taxmin qilinayotgan toza modda 
eritmasidan bir necha tomchi tomiziladi va xromatografiyalashdan so‘ng 
dog‘larning joylashishi, rangi va R
f
qiymatlari bo‘yicha solishtiriladi. 
Dori moddalar tozaligini tekshirishda xromatogrammada tekshiriluvchi modda va 
uning tarkibidagi yot modda turlicha R
f
qiymatga ega bo‘lishi kerak. 
Xromatogrammadagi dog‘larning soniga va ularning R
f
qiymatlariga qarab yot 
moddalar borligi haqida xulosa chiqarish mumkin. 
Dori moddalarning miqdoriy tahlilini olib borishda qog‘ozdagi start chizig‘ining 
bir necha joyiga (2 sm oraliqda) aniq miqdordagi namuna tomiziladi va 
xromatografiyalanadi. Xromatogramma UB-nurlari oqimida ko‘riladi yoki bir 
qismi purkalmagan joyidan qog‘ozning purkalgan qismidagi dog‘ga mos ravishda 
kesim kesib olinadi. Kesilgan qog‘oz kolbaga solinadi va modda qog‘ozdan 
tegishli erituvchi yordamida yuvib olinadi (elyuatsiya). Elyuat tarkibidagi modda 
konsentratsiyasi tegishli usulda (SF, FEK, polyarografik usullar) aniqlanadi. 
Usulning xatoligini kamaytirish maqsadida qog‘ozning aniqlanayotgan dog‘ga mos 
keladigan joyidan dog‘ kattaligida kesib olinadi, elyuatsiya qilinadi va 
solishtiriluvchi eritma sifatida ishlatiladi. 

---

Xromatogrammadagi tekshirilayotgan modda konsentratsiyasini elyuatsiya 
qilmasdan turib ham aniqlash mumkin (densitometrik usul).