Xronologiya va metrologiya” fanidan O`quv uslubiy majmua

Qamariy va qamariy – shamsiy kalendarlar.
Buyuk olim Abu Rayxon Beruniy: “Ilm-fan Kishilarning hayotiy extiyojlarini kondirish zaruriyatidan paydo bо‘ldi”,- deb yozganidek, jamiyat taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida Kishilarda vaqtning kun va tunga nisbatan yirikroq о‘lchov birligini yaratishga extiyoj tugiladi. Kishilar bunday о‘lchov birligini Oy fazalarining о‘zgarishidan, Oyning kо‘rinma harakatidan topganlar. Shuning uchun ham qadimgi xalqlar orasida paydo bо‘lgan kalendarlar avvaliga faqat Oyga asoslanib tuzilgan. Bunday kalendarlar qamariy kalendarlar bо‘lib, ular qadimgi xalqlar dinida, ayniqsa sharq xalqlarining dinlarida katta ahamiyat kasb etgan. Bu kalendar islom diniga e’tiqod qiluvchi xalqlarda doimo amal qilib keladi.
Astronomiya faniga ham dastlabki tamal toshi sharqda vujudga kelib, bu yerlik munajjimlar Oyni о‘rganishda, ayniqsa uning ikkita bir xil fazalari о‘rtasidagi vaqtni aniqlashda katta yutuklarga erishganlar. Oyning yer atrofida quyoshga nisbatan bir marta tо‘lik aylanib chiqishh vaqti sinodik oy deb nomlanadi. Sinodik oy davrining birmuncha aniqroq belgilanadigan payti uning oy boshiga (yangi oyga) tо‘gri keladigan paytidir. Biroq yangi boshini, yangi oy tugilishini quyosh tutilgan paytlardagina aniqlash mumkin.
Quyoshning tutilishi esa juda kam kuzatiladigan xodisadir. Shuning uchun oyning yangi oy fazasiga eng yaqin bо‘lgan boshqa fazasini tanlab olishga, ya’ni yangi oy tug’ilganidan keyin uning ingichka о‘roq shaklida birinchi marta kо‘rinishini kuzatishga tо‘gri kelgan. Oyning harakatidagi, о‘zgarishidagi bunday xolatini qadimgi yunonlar neomeniya deb atashgan. Buni biz hozir shartli ravishda yosh oy deylik.
Yosh oyni biz oqshom paytlarida botib ulgurmasidan bir necha daqiqa ilgari kо‘ra olamiz. U bizga alfavitimizdagi teskari “S” harfiga о‘xshab kо‘rinadi. Qamariy kalendar bо‘yicha vaqt hisobi olib boruvchi barcha xalqlar kalendar oyining boshlanishi deb yosh Oy birinchi marta kо‘ringan kunni hisoblashadi. Yangi oy tug’ilishidan yosh oy kо‘ringuncha (neomeniyagacha) о‘tgan vaqtning qancha bо‘lishi ham astronomik, ham ob-xavo sharoitlariga bog’liqdir. Bu vaqt xronologiyada о‘rtacha 36 soatga teng deb hisoblanadi.
Bir necha ming yillar mukaddam ikkita quyosh oy oralig’ida 29 yoki 30 kun о‘tadi deb aniqlanilgan. Shuning uchun sinodik oyning uzunligini avvaliga 29,5 kundan iborat deb hisoblashgan va qamariy kalendar yilining oylari esa navbatma-navbat 29 va 30 kundan almashib turgan. Lekin har bir yangi qamariy oyning birinchi kuni osmonda yosh Oy birinchi marta kо‘ringan kundan boshlanishi albatta shart bо‘lgan.
Vaqtning oyga nisbatan yirikroq birligiga bо‘lgan extiyoj qamariy yilni keltirib chiqargan. Qamariy yil 12 qamariy oydan iborat bо‘lib, u taxminan 354 kunga tengdir. Kalendarning barcha toq oylari 30 kundan, barcha juft oylari esa 29 kundan iborat. (“Hijriy qamariy kalendar oylari” jadvaliga karang). Shunday qilib, qamariy kalendar yili ham qamariy yil singari 354 kundan iborat bо‘ladi. (6x30+6x29=354)
Biroq, biz sinodik oyning haqiqatda 29,5 kunga teng bо‘lmay, balki 29,53059 kundan (yoki 29 kun 12 soat 44 daqiqa 2,8 soniyadan) iboratligini bilamiz. Shuning uchun oylarni 29 va 30 kundan hisoblaganda kalendar oyidagi 29,5 kundan ortiqcha vaqt asta-sekin tо‘planib borib, natijada u ham qamariy oyning, ham qamariy yilning boshlanishi – birinchi kunini Oyning yangi oy fazasidan (yoki neomeniya xolatidan) uzoqlashtirib yuboradi. Bu xatto 10 yilda deyarli 3,67 kunni Tashkil etadi va yangi kalendar yilining yoki oyning boshlanishi yangi oy tugilishidan ancha orqada qoladi. Bunday noqulayliklardan kutilish uchun vaqti-vaqti bilan kalendarni tuzatib turishga qaror qilingan. Buning uchun ayrim qamariy yillarga kо‘shimcha 1 kun qо‘shib turiladi. (Zulxijja oyig’a). Yil 355 kunni tashkil etadi. Bunday yillarni shamsiy Kalendarning 366 kunlik yillari singari kabisa yillar deb ataymiz. Shunga kо‘ra qamariy kalendar yillari gox 354 kundan, gox 355 kundan iborat bо‘ladi. Shu yо‘l bilan oylar hamda qamariy yillarning boshlanishi osmonda yangi Oy kо‘ringan kunga tо‘gri kelishiga erishilgan.
Kabisa tizimini tanlash, ya’ni qaysi qamariy yillarni 355 kundan hisoblash zarurligini aniqlash kerak bо‘lgan. Hozir ishlatilayotgan barcha qamariy kalendarlar 8 yillik davrga ega bо‘lgan “turk sikli” ga yoki 30 yillik davrga ega bо‘lgan “arab sikli” ga asoslanadi.
“Turk sikli” ga asoslangan qamariy kalendar bо‘yicha 354, 36706 kunlik 8 ta qamariy yil taxminan 2835 kundan iborat bо‘ladi. Lekin 354 kunlik 8 ta oddiy qamariy yil esa 2832 kunni Tashkil etadi, xolos. (ya’ni u 3 kuncha ozdir). Shunga kо‘ra, oradan sakkiz yil vaqt о‘tganda qamariy kalendar yilining boshlanishi oy boshiga yoki xech bо‘lmasa neomeniyaga tо‘gri kelishi uchun unga yana uch kun kо‘shish kerak bо‘ladi.
(354 x 5 + 353 x 3 = 2835 kun). Sikl doirasida kabisa yillarining 2,5 va 7 yillarga tо‘gri kelishi ma’qul topilgan. Chunki har yil oxiridagi xatolik yarim kundan oshmasligi kerak.
“Arab sikli” ga asoslangan qamariy kalendar bо‘yicha 354, 36706 kunlik 30 ta qamariy yil taxminan 10631 kunni tashkil etadi. Biroq har biri 354 kundan bо‘lgan 30 ta oddiy qamariy yil esa faqat 10620 kunga ega. Shuning uchun har 30 yilda oy boshi deyarli aniq 11 kun kechiqadi. Demak, 30 yillik siklning 11 yiliga bittadan kun kо‘shish kerak bо‘ladi. Unga bu siklning 19 ta oddiy yili 354 kunga va 11 ta kabisa yili 355 kunga ega bо‘ladi.
Bu kalendar siklida ham qaysi yillarni kabisa yili deb hisoblash masalasida “turk sikli” dagi kabisa yillarini aniqlash qoidasiga amal qilingan: agar sikl boshida xatolikni nolga teng deb hisoblansa, har kalendar yilining oxiridagi xatolik 0,5 kundan oshmasligi kerak. Shuning uchun bu 30 yillik sikl ichida 2, 5, 7, 10, 13, 16, 18, 21, 24, 26 va 29 yillarni kabisa yili deb hisoblash ma’qul topilgan. Kabisa yillarini vuqoridagi tartibda belgilashda, shuningdek har kalendar oyining birinchi kuni va yangi yilning boshlanishi neomeniyaga, ya’ni osmonda yangi Oyning birinchi kuniga tо‘gri kelish qoidasiga ham albatta rioya qilinadi.
30 yillik davrga asoslangan Kalendarning aniqligi juda vuqori. Bunda xatoliklar yig’ilib bir kunga yetishi uchun, taxminan, 3 ming yil kerak bо‘ladi.