Xronologiya va metrologiya” fanidan O`quv uslubiy majmua

Hajm o'lchov birliklari.
Hajm o'lchov birliklari-mavjud hajm o'lchovlari va o'lchov birliklari. Qadim zamonda insonlar sochiluvchi narsalarning jumladan bug'doy va arpa donlarining vaznini tortmasdan, ularni biror hajmga ega bo'lgan vosita, ya'ni hajm o'lchovi bilan o'lchar edilar. Shunday yo'llar bilan donlarning miqdori o'lchanar edi. Suyuqlik hajmlari ega ma'lum sig'imga ega bo'lgan idishlar yordamida o'lchanadigan bo'ldi. Mana shunday yo'llar bilan bobolarimiz hajm o'lchash uchun bir qator hajm o'lchovlarini hamda hajm o'lchov birliklarini kashf etdilar.
Hajm -o'lchov birliklarini metrli tizimga o'tkazishda hajm birligi XBTda metr kub (m³) SGS tizimida santimetr kub(sm³), ya'ni 1 m³=10⁶ sm³ bo'lishiga qaramasdan, amalda ko’proq hajm birligi-litr qo'llaniladi. Bunday qilinishiga sabab 4 °s da 1 kilogramm suvning egallagan hajmi 1 litrga yoki 1,000028 dm³ hajmga teng (Il=ldm³) bo'lganidandir.
Kaylaja-hajm o'lchov birligi; Ishlatilish davri va joyiga qarab qiymati har xil bo'lishiga qaramasdan 10-asrdan Eronda, O'rta Osiyoning ba'zi joylarida va boshqa joylarida qo'llanilgan 1 Kaylaja 1,875 kg bug'doyga - yoki 2,5 1 ga teng bo'lgan. Sharqiy Eronda l Kaylaja 1523,4 g bug'doy yoki 21 ga , Ozorbayjonda 1 -Kaylaja 1,354 kg bug'doyga yoki 1,75 1 ga, Falastinda l Kaylaja 6,31 ga teng bo'lgan. Abu Ali Ibn Sinoning ma'lumotiga ko'ra l Kaylaja 1275g narsa sig'adigan o'lchov idish bo'lgan, agar shu narsani bug'doy desak, u holda 1 Kaylajaning hajmi taxminan 1,65-1,75 1 ga to'g'ri keladi.
Kapgir (arabcha, forscha-arabcha )-osh taqsimlashda taxminiy hajm o'lchov birligi vazifasini bajaruvchi oshpazlik anjomi; shartli ravishda: 2 kapgir=l lagan osh.
Piyola-hajm o'lchovi, narsalarning taxminiy hajmlarini o'lchash da qo'llaniladi. Asosan 100,150,200,250,300 va 400 sm ³ hajmli piyolalar bo'ladi. Xalq orasida bir piyola suv yoki yog' deganda, ko'pincha, 0,41 suv yoki yog' tushuniladi.
Sarjin-hajm o'lchov birligi. Juda qadimdan paxsa devor va o'tinlarning hajmini o'lchashda qo'llanilib kelingan. O'lchami aslida bo’yi 4 qari, balandligi 2 qari, eni l qari deb qabul qilingan. Shunda 1 S = l qari x 2 qari x 4 qari=8 kub qariga teng bo'lgan. Agar 1 qarining 0,5 m ga teng ekanligi hisobga olinsa, unda 1 kub qari=(0,5 m) ³= 0,125 m³ ga teng, shunda sm bo'ladi. Demak, 1 sarjin eni 0,5m, bo'yi lm va uzunligi 2 m bo'lgan narsaning hajmiga, ya'ni 1 m³ (1 sarjin= 1 m³)ga teng ekan.
_______________________________________________
^1.B.Ahmedov. O'zbekiston tarixi manbalari.T. 2001. 329,339- betlar
^2.B.Ahmedov. Tarixdan saboqlar. T – 1994, 124 – bet.