Xronologiya va metrologiya” fanidan O`quv uslubiy majmua

Uzunlik o'lchov birliklari.
Uzunlik o'lchov birliklari-uzunlik va masofa o'lchamini ifodalaydigan o'lchov birliklari.
Buyuk alloma Abu Rayhon Beruniy o'zining «Qonuni Ma'sudiy» asarida uzunlik o'lchovlari xususida quyidagilarni yozib qoldirgan: «Turli millatlar masofalarni belgilashdagi istilohlarga qarab, yer yoylari miqdorini turlicha bayon qiladilar. Gazdan (Beruniy davrida savdoda bir gaz 0,5 metrga yaqin bo'lgan) boshqa o'lcham birliklari bir yoqda tursin hatto gazning o'zi ham turli joy aholisida turli uzunlikka ega. Ular haqidagi so'zlarni shu yerda qamrab aytish qiyin, hatto jamlovchining ularni qo'lga kiritish imkoniyatsizdir. Keyin u o'lchovlar zamonlar va asrlar bo'yi ularda barqaror emas va ozgina vaqtda o'zgaradi».³ Ajdodlarimiz juda qadimdan uzunlik va balandliklami, dengiz va daryo chuqurliklarini, shuningdek, ikki joy orasidagi masofani o'lchash usullarini qidirishgan. Ular ko'p hollarda uzunlik o'lchovi sifatida inson tanasining bir qismidan, don eni-yu, qil qalinligidan, shuningdek, biror narsa o'lchamidan yoki, ularning dag’tasi bo'lsa, ulaming dastalaridan foydalanishgan.
______________________________________________________________
¹ A. Abduraxmonov. Ulug’bek akademiyasi. 1994. 16-bet.
² B. Ahmedov. Tarixdan saboqlar. T. 1994, 17 – bet
³ Abu Rayhon Beruniy. Tanlangan asarlar. 5 t. T. 1973, 386 – bet.
Shulardan misol tariqasida mamlakatimiz hududida qadimdan qo'llanilib kelingan uzunlik o'lchov birliklaridan biri-qari (1 qari 0,5m) ga ulushli va karrali bo'lgan o'lchov birliklari qiymatlarining o'zaro bog’lanishini ko'rsatuvchi ma'lumotlarni bir joyga to'plab, ulaming qiymatlari XBT bo'yicha belgilangan. Natijada ishchi ot yoli – yu (l ishchi ot yoli=0,5786 mm=0,5786x10-^3m) barmoqdan tortib to tosh va yog’och (l yog’och = 9000 m = 9 km)gacha bo'lgan o'lchov birliklarini o'z ichiga olgan tizim paydo bo’ldi.

№	Uzunlik o'lchov birliklari	Birliklarning qari bo'yicha birliklari	Birliklarning XBT bo'yicha qiymatlari.
1	1 ishchi ot yoli	1/864	0,5786mm = 0,5786x10- ^3м
2	1 arpa doni=6 ishchi ot yoli	1/144	3,472mm=3,472xl0- ^3м
3	1 barmoq =6 arpa doni	1/24	20,832 mm=20,832x 10 ^3м
4	1 tutam = 4 barmoq	1/6	83,328 mm+83,33x10 ^3м
5	1 qari = 6 tutam	1	499,968 mm 0,5 m
6	1 qadam= 1 yo'l qari = l,5qari	1,5	74,9952 mm 0,75 m
7	1 chaqirim 1200 qadam= 1200 yo'l qari=1800 qari	1800	900m =0,9 km
8	1 shar =4000 qadam	6000	3000m = 3 km
9	1 tosh =8000 qadam	12000	6000 m = 6 km
10	1 yog'och /yig'och/ 12000 qadam	18000	9000 m=9 km