Xronologiya va metrologiya

 

2-Mavzu:   VAQT HISOBI 

 

REJA: 

---

31 

 

1. Yil hisobining  astronomik asoslari. 

2. Vaqt hisobining bosh birliklari: sutka, oy, yil. 

3.Vaqt hisobi usullarining paydo bo’lishi va taraqqiyoti. 

 

 

TAYANCH   SO’ZLAR: 

 

 

Dunyo xalqlarining vaqt o’lchashdagi asosiy birliklari, quyosh sutkasi, yulduz 

sutkasi,  quyosh  harakatlanishi,  taqvim  tushunchasi,  uning  vujudga  kelishi,  tabiat  

hodisalari  bilan  bog'liqligi,  taqvim    turlari,  Oy  taqvimi,  oy-quyosh  taqvimi  va 

quyosh taqvimlari va hokazolar. 

 

ADABIYOTLAR: 

 

1. 

Karimov I.A – “Yuksak ma'naviyat - yеngilmas kuch”. Toshkеnt, 2008. 

2. 

Karimov I.A - “Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q”. T, Sharq, 1998. 

3. 

Karimov I.A - “O`zbеkiston mustaqillikka erishish ostonasida”. 2011 

4. 

A.P.Pronshteyn, V.YA.Kiyashko - “Xronologiya”. M.1981. 

5. 

A.P.Pronshteyn,  V.YA.Kiyashko  –  “Vspomogatelno'e  istoricheskiye 

dissiplino”. M. 1973. 

6. 

V.B.Kobrin, 

G.A.Leontyeva, 

P.A.Shorin 

- 

“Vspomogatelno'e 

istoricheskiye dissiplino”. M. 1984. 

7. 

Z.U.Choriyev . Ioffe - “Xronologiya va metrologiya”. T.1999 yil.  

8. 

N.V. Volodomonov – “Kalendar: o’tmishda, hozir, kelajakda”. T. 1976. 

9. 

E.Bikerman. “Xronologiya drevnego mira. Blijniy  Vostoq i antichnost”. 

M. 1976. 

10. 

A.Narziqulov - “Dehqon taqvimi” T.1991. 

11. 

O.Mo’minov - “Qiziqarli geografiya”, Toshkent 1978 yil, 

12. 

I.A.Klimishin - “Kalendar i xronologiya”. M. 1985., 

13. 

YE.I.Kashniyeva – “Xronologiya”.M.1967y 

14. 

E.Bikerman – “Xronologiya drevnego mira”, M.1978. 

15. 

“Qadimgi Gretsiya va Rim tarixi”. TYU 1970. 

16. 

Z.U.Choriyev va Ioffe – “Xronologiya va metrologiya”. T .1999. 

17. 

Z.Rahmonqulova – “Xronologiya”. 2008. 

18. 

O.Rahmatullayeva, J.Salomov – “Xronologiya”. 2012. 

19. 

F.Yormatov  –  “Xronologiya  va  metrologiya”  –  O`quv-uslubiy  majmua. 

Termiz 2015. 

 

         

V

aqt  haqidagi  tasavvur  odamlarda  ijtimoiy  taraqqiyotning  ilk 

bosqichlarida  ma'lum  tabiat  hodisalariga  bog'liq  holda  paydo    bo’lgan  hamda 

---

32 

 

xo’jalik  ehtiyojlari   vaqt  birliklarini  va uning  hisobini  o’rnatish  zaruratini  keltirib 

chiqargan. 

  Odamlar  doimo  vaqt  oqimini  qabul  qilganlar,  kun  va  tun  almashinuvining 

o’zgarishidan  farqlay  olganlar.  Biroq  maxsus  vaqt  hisobi  va  uni  dalillar  asosida 

qabul qilishgan faqat taraqqiy  etgan  jamiyatda, ya'ni dehqonchilik, chorvachilik, 

savdo va dengizda so’zishning vujudga kelishi bilan rioya qilishgan. 

  “Quyosh chiqdi”, “quyosh tepaga ko`tarildi”, “quyosh botdi” degan iboralarga 

odatlanib  qolganmiz.  Aslida  quyosh  chiqib  botmaydi.  quyoshning  osmondagi 

ko’rinma  harakati,  tun  bilan  kunning  almashinib  turishining  asosiy  sababi  - 

yerning  g'arbdan  sharqqa  qarab  24  soatda  bir  marta  o’z  o’qi  atrofida  aylanib 

chiqishidir.  Yer  sharining  o’z  o’qi  atroyafidan  24  soatga  to’liq  bir  aylanib 

chiqadigan  vaqtiga  sutka  deyiladi.  quyosh  bir  sutka  davomida  yer  sharining 

hamma tomonini bir yo’la yorita olmaydi. U navbat bilan yerning goh bir tomonini, 

goh ikkinchi tomonini yoritadi. Yerning aylanib quyoshga qaragan tomonida kun, 

quyosh  nuri  tushmay  turgan  tomonida  tun  bo’ladi.  Yerning  sutkalik  harakati 

natijasida kun bilan tun chegarasi yer satxi bo’ylab g'aringa tomon siljiydi. Shuning 

uchun har 12 soatda yer sharining manzarasi o’zgaradi: quyosh tepamizda turgan 

joyda 12 soatdan keyin yarim kecha bo’ladi. 

  Bir sutka necha soat? Bu savolga ko’pchilik hech ikkilanmay, qat'iy ishonch 

bilan  24  soat  deb  javob  beradi.  Bu  to’g’ri  javobmi?  Yo’q,  albatta.  Yer  o’z  o’qi 

atrofidan  24  soatda  emas,  balki  23  soat  56  minut  4  sekundda  bir  marta  aylanib 

chiqadi.  Bu  vaqt  yulduz  sutkasi  deb  yuritiladi.  Yulduz  sutkasining  boshlanishi  yil 

davomida turli vaqtlarga to’g’ri  keladi, insonning hayoti, yerning tabiati yulduzdan 

ko’ra  quyoshga  ko’proq  bog'liq.  Shuning  uchun  insonlar  quyosh  vaqtiga  amal 

qiladi. Haqiqiy quyosh vaqti  yulduz vaqtidan farq qiladi. Ikki tush payti oralig'idagi 

vaqt  (quyosh  sutkasi)  Yerning  o’z  o’qi  atrofidan  aylanib  chiqish  vaqtiga  (yulduz 

sutkasiga) nisbatan bir necha minut uzunroq edi. 

  Oy yer atrofini 27,3 sutkada bir marta aylanib chiqadi. Oy o’z orbitasida bir 

nuqtadan chiqib yana shu nuqtaga qaytib kelishi uchun ketgan vaqt siderik oy deb 

yuritiladi  (siderik  oy  yulduzga  nisbatan  hisoblanadi).  Oyning  bir  xil  fazasi 

takrorlanishiga ketgan vaqt esa 29,5 sutkani tashkil etadi. Bu vaqt sinodik oy deb 

yuritiladi (sinodik oy yerga nisbatan hisoblanadi). Siderik oy muddati bilan sinodik 

oy muddati bir-biridan farq qiladi. 

  Oy o’z o’qi atrofida 27,3 sutkada aylanib chiqsa ham yerdan ko’rinadigan bir 

xildagi  ikki  fazasi  oralig'idagi  vaqt  29,5  sutkaga  teng  bo’ladi.  Demak,  bir  oy  29,5 

sutkani tashkil etadi. 

  Yer  asosan  ikki  xil  harakatlanadi:  o’z  o’qi  atrofida  (sutkalik  harakat)  va