Xronologiya va metrologiya

quyosh  atrofida  (yillik  harakat).  Yerning  o’z  o’qi  atrofidagi  sutkalik  harakati 

natijasida  kun  va  tun  vujudga  kelsa,  yillik  harakati  natijasida  yil  fasllari  vujudga 

keladi. 

  Yerning quyosh atrofidagi yillik harakat yo’li uning orbitasi deb ataladi. Yer 

orbitasining  uzunligi  940  mln.  km.  Yer  bu  yo’lni  o`rta  hisobda  soatiga  1070 

kilometr    (yoki  sekundiga  29,8  km)  tezlikda  bosib  o’tadi.  Bu  tezlik  artilleriya 

---

33 

 

o’qining uchish tezligidan o’n baravar katta. Yer ana shunday tezlik  bilan quyosh 

atrofini  36,5  kun  5  soat  48  minut  46  sekundda  aylanib  chiqadi.  Yerning  quyosh 

atrofidan bir marta  to’la aylanib chiqishiga ketgan vaqt (365 kun-u 6 soat) yil deb 

ataladi. 

  Yil  fasllarining  almashinuviga  Yerning  quyosh    atrofidan  aylanishi  va  yer 

o’qining orbita yuzasiga - tekisligiga nisbatan og'ishganligiga sababchidir. Yer o’qi 

orbita tekisligiga nisbatan 66, 30 burchak tashkil etadi. 21-mart kuni kun bilan tun 

chegarasi  ikkala  qutbdan  o’tgan,  ya'ni  sayyoramizning  har  ikkala  yarim  sharida 

kun bilan tunning o’z o’nligi bir-biriga teng. Quyosh nuri shu kuni, ya'ni 21-martda 

ekvatorga tik tushadi, yer o’qiga nisbatan to’g’ri burchak hosil qiladi. Tush paytida 

quyosh  tik tepamizda  bo’ladi,  shu  kuni  yer  quyoshga  nisbatan  shunday  vaziyatni 

egallaydiki, quyosh nuri shimoliy va janubiy yarim sharlarga bir tekisda tarqaladi. 

Quyosh  o’zining  bizga  ko’rinadigan  yo’lining  tepa  yarmida  ufq  tepasida,  ikkinchi 

yarmini  esa  ufq  tagida,  ya'ni  yer  sharining  bizga  nisbatan    orqa  tomonida  bosib 

o’tadi. Faqat shu kuni quyosh haqiqatan ham sharqdan chiqib g'aringa botadi. 

  Mart  oyida  sayyoramizning  shimoliy  yarim  sharida  bahor,  janubiy  yarim 

sharida  kuz  bo’ladi.  22-martdan  boshlab  kunlar  uzayadi  va  tunlar  qisqara 

boshlaydi.  quyosh  shimoli-sharqdan  chiqib  shimoli-g'aringa  bota  boshlaydi. 

Kunning  uzayishi  va  tunning  qisqarishi  22-iyunigacha  davom  etadi.  22-iyunda 

sayyoramizning  shimoliy  yarim  shari  quyoshga  qaragan  bo’ladi,  shu  tufayli    bu 

yarim    shar  janubiy  yarim  sharga  nisbatan  quyoshdan  ko’proq  yorug'lik,  issiqlik 

oladi.  Demak,  shimoliy  yarim  sharda  yoz  boshlanadi,  kunlar  uzun,  tunlar  qisqa 

bo’ladi, ekvatordan janubda, ya'ni janubiy yarim sharda esa  qish kiradi va kunlar 

qisqa, tunlar uzun  bo’ladi. 

  23-sentabr  yer  sharida  yil  fasllarining  taqsimlanishi  jixatdan  21-martdan 

farq  qiladi.  21-martda  shimoliy  yarim  sharda  bahor,  janubiy  yarim  sharda  kuz 

bo’lsa, 23-sentabr shimoliy yarim sharda kuz, janubiy yarim sharda kuz bo’ladi. 24-

sentabrdan kunlar qisqarib, tunlar uzaya boshlaydi. quyoshning ertalab chiqishdan 

kechqurun  botishigacha  bosib  o’tadigan  yo’li  qisqara  boradi,  qisqarish    22-

dekabrgacha davom etadi. 

  Demak,  yerning  o’qi  quyosh  atrofidagi  aylanish  yo’liga  orbita  tekisligiga 

nisbatan  og'ishganligi  natijasida  yil  fasllari  almashinadi,  quyosh  atrofidagi  yillik 

harakatning turli davrlarida yer yuzasining yoritilishi va isitilishidagi farqlar kelib 

chiqadi. 

  Har kuni quyosh chiqadi va botadi. quyosh chiqishi ulug'vor, go’zal  manzara, 

butun  borliq,  tabiat,  barcha  tirik  mavjudot  quyosh  chiqishini  tantana  bilan  kutib 

oladi.  

  Quyosh - osmondagi son-sanoqsiz yulduzlarning biri, yerga eng yaqin yulduz, 

quyosh  ulkan  yoritgich,  qizigan  gaz  holidagi  osmon  jismidir.  quyosh  nuri  har 

sekundda 300 000 km tezlikda tarqalib, yerga 8,5 minutda yetib kelsa, yerga yaqin 

turgan boshqa yulduzning nuri 4,5 yildagina yetib keladi. 

---

34 

 

  Quyosh  bilan  yerning  oralig'i  149,5  mln.km,  bu  masofaning  kattaligini 

quyidagicha tushuntirish mumkin, yerda turib gapirgan odamning ovozi quyoshga 

14 yildan keyin, kosmik raketa esa besh oyda yetib borishi mumkin. 

  Quyosh o’z o’qi atrofidan 25 sutkada bir marta aylanib chiqadi. Olimlarning 

fikricha, insonning sog'ligi, ruxiy holati, mexnat qobiliyati ko’p jixatdan quyoshning 

faoliyatiga  bog'liq,  xatto  tabiiy  ofatlar,  baxtsizlik  hodisalari  va  kasalliklar  ham 

quyosh faoliyatiga bog'liqligi tajribalar yo’li bilan isbotlangan. 

  Yerdan  quyoshgacha  bo’lgan  masofa  bizga  ma'lum,  ammo  bu  oraliq  yil 

davomida o’zgarib turadi, yerning quyosh atrofida aylanadigan yo’li orbitasi ellips 

shaklida  bo’lganligidan  yer  yil  davomida  quyoshga  goh  yaqinlashib,  goh  undan 

uzoqlashadi.  3-yanvarda  yer  quyoshga  eng  yaqin  keladi,  bu  vaqtda  O’rtasidagi 

masofa 147 000 000 km.ni tashkil etadi, keyin quyoshdan uzoqlasha boshlaydi, 5 

iyunda yer quyoshdan eng uzoqda - 152 000 000 km. masofada bo’ladi. 

  Yer  sutka  davomida  ham  quyoshga  goh  yaqinlashib,  goh  uzoqlashib  turadi. 

Yanvardan  iyulgacha  biz  quyoshga  tush  paytida  yaqinroq  kelsak,  iyuldan 

yanvargacha kechqurun yaqinroq bo’lamiz. 

  Oy  yerning  birdan  bir  tabiiy  yo’ldoshidir.  Oy  diametri  3476  km  bo’lib,  yer 

diametridan deyarli 4 baravar kichik. Oydan yergacha bo’lgan masofa o`rta hisobda