Xususiyatlari va rivojlanish omillari

 
2.3. Global iqtisodiyotning rivojlanish bosqichlari 
Global iqtisodiyotning yadrosi qadim zamonlardayoq Hind okeani va O‗rta er 
dengizi atrofidagi mamlakatlar bilan birgalikda Yaqin Sharq mintaqasida paydo 
bo‗lgan. 
Barchasi xalqaro tovarlar savdosidan boshlangan. Dunyodagi birinchi yirik 
davlat – Misrning aholisi 5 ming yil avval qo‗shni qabilalar bilan savdo qilar edi: 
Misr hunarmandchiligi va dehqonchiligining mahsulotlari evaziga ulardan yog‗och, 
metall, qoramol xarid qilingan. Xalqaro tovarlar savdosiga xizmatlar sotuvchilari 
qo‗shila bordi. Finikiyalik va gretsiyalik savdogarlar nafaqat butun O‗rta yer dengizi 
bo‗ylab o‗zida ishlab chiqarilgan va boshqa mamlakatlarda sotib olingan tovarlar 

---

51 
bilan savdo qilar, balki o‗zgalarning yuklarini va o‗zga yurtlik yo‗lovchilarni tashib 
xizmatlar ham ko‗rsatar edilar. 
Asta-sekin xalqaro savdo boshqa dunyo mintaqalarini – dastlab Janubiy Osiyoni, 
so‗ngra Janubiy-Sharqiy Osiyo va Sharqiy Osiyo, Rossiya, Amerika, Avstraliya va 
Okeaniyani, va nihoyat, Tropik Afrikaning etib borish qiyin bo‗lgan hududlarini 
qamrab ola boshladi. Natijada, XIX asr oxirlariga kelib jahon tovarlar va xizmatlar 
bozori, ya‘ni savdo qilinadigan mahsulotlar bozorlarining yig‗indisi vujudga keldi. 
Shu bilan bir vaqtda jahonda xalqaro iqtisodiy resurslarning harakati ham o‗sib 
bordi. G‗arbiy Yevropa kapitallari Amerika va Rossiyadagi investitsiyalarning 
sezilarli unsurlariga aylandi, yevropalik emigrantlar Shimoliy Amerika, Janubiy 
Osiyo, Avstraliyaning ulkan kengliklarini xo‗jalik jihatdan o‗zlashtirdilar. G‗arbiy 
tadbirkorlar dunyoning barcha burchaklariga g‗arbiy fan yutuqlarini (elektr quvvati, 
ichki yonish dvigateli, mexanik harakatlanish vositalarini) olib bordilar. So‗ngra 
kamroq rivojlangan mamlakatlar ham bilimlar, kapital va ayniqsa ishchi kuchini 
eksport qila boshladilar, buning natijasida mamlakatlar o‗rtasida iqtisodiy 
resurslarning ko‗chish jarayoni o‗zaro (ikki tomonlama), biroq unchalik simmetrik 
bo‗lmagan xususiyatlarga ega bo‗ldi. Shunday qilib, barcha milliy iqtisodiyotlar 
nafaqat jahon tovarlar va xizmatlar bozorining, balki xalqaro iqtisodiy resurslar 
harakatining ishtirokchilariga aylandi. 
Ushbu sharoitlarda XIX – XX asr bo‗sag‗asida global iqtisodiyot to‗g‗risida 
gapirish imkoniyati tug‗ildi. 
Globallashuvning bosqichlari 
Global iqtisodiyot vujudga kelgach, bir necha bosqichlarni bosib o‗tdi. 
XIX asr oxiridan Birinchi jahon urushigacha bo‗lgan davr globallashuvning 
dastlabki bosqichiga aylandi. Ushbu uchta o‗n yillik davrida ko‗pgina milliy 
iqtisodiyotlarda eksport va import qilinuvchi mahsulotning ulushi bo‗yicha erishilgan 
daraja faqatgina yarim asrdan so‗nggina oshirildi. G‗arbiy Yevropa mamlakatlaridan 
iqtisodiy resurslarni yangi tez o‗sib borayotgan iqtisodiyotlarga (o‗sha vaqtda bu 
AQSH, Rossiya va Britaniya dominionlari) olib chiqishning katta ko‗lamlaridan 
(Buyuk Britaniya o‗z mamlakatiga nisbatan chet elga ko‗proq kapital kiritar edi) 

---

52 
faqatgina ko‗p o‗n yilliklardan so‗ng oshib o‗tildi. Birinchi jahon urushidan oldin 
chet eldan kapital oqimi Rossiyada sanoatga investitsiyalarning yarmidan ortig‗ini 
ta‘minlar, AQSHda ishchilarning yarmidan ortig‗i immigrantlardan tashkil topgan 
edi. O‗sha davrda integratsion birlashmalar mavjud bo‗lmagan (ularning o‗rnini 
ma‘lum darajada imperiyalar bosar edi), xalqaro iqtisodiy tashkilotlar kamsonli va 
zaif, TMKlar esa ko‗p bo‗lmagan bo‗lsada, biroq umuman olganda globallashuvning 
mazkur bosqichi haqida globallashuvning dastlabki to‗lqini sifatida gapirish mumkin. 
Birinchi jahon urushining boshidan Ikkinchi jahon urushining oxirigacha 
bo‗lgan davr urushlar, inqiloblar, 1930-yillar iqtisodiy inqirozi davomida 
globallashuvning qisqarish bosqichi bo‗ldi. Natijada, agar Rossiyadan tovarlar 
eksporti 1913 yilda 1 mlrd dollardan ortiq bo‗lgan bo‗lsa, 1938 yilda – atigi 0,3 mlrd 
dollarni tashkil qilgan. AQSHda ushbu davrda eksport 2,6 mlrd dollardan 3,1 mlrd 
dollargacha ortdi, lekin haqiqatda u keskin pasaydi, chunki dollar bu davrda 2,2 marta 
qadrsizlandi.
Ikkinchi jahon urushi yakunlangandan keyingi va 1970-yillarning oxirigicha 
bo‗lgan davr global iqtisodiyotning tiklanish bosqichi bo‗ldi. 1950-yillarning 
boshidayoq jahon savdo hajmi 1913 yil darajasiga etdi, xolbuki iqtisodiy 
resurslarning harakati ushbu davrning faqatgina oxiriga kelib avvalgi ko‗lamga etdi. 
Ushbu bosqichda globallashuvning yangi to‗lqini uchun muhim shart-sharoitlar 
yaratildi – integratsion birlashmalar tashkil topar, xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning 
soni ko‗payar, TMKlar soni tez ortib borar edi. 
1970-yillarning oxiri – 1980-yillarning boshidan 2008 yilda boshlangan jahon 
iqtisodiy inqiroziga qadar bo‗lgan davr globallashuvning ikkinchi to‗lqiniga aylandi. 
Birinchi to‗lqinning deyarli barcha rekordlaridan oshib o‗tilgan edi. Eksport va 
import qilinuvchi mahsulotning ishlab chiqarilgan mahsulotga nisbati keskin o‗sdi, 
integratsion birlashmalar ko‗pgina mintaqalarda qudratli kuchga aylandi, xalqaro 
iqtisodiy tashkilotlarning ahamiyati, ayniqsa kamroq rivojlangan mamlakatlar uchun 
keskin o‗sdi, TMKlar esa umumiy jahon YaIMning chorakdan uchdan bir qismigacha 
(shu jumladan, faqat o‗z xorijiy filiallarida 9%dan ortig‗ini) ishlab chiqara boshladi. 

---

53 
Biroq, globallashuvning yuqorida aytib o‗tilgan inqirozdan so‗ng boshlangan 
hozirgi bosqichi uning xarakterini yangitdan o‗zgartirmoqda. Yirik mamlakatlarda 
tashqi bozorga nisbatan ishonchliroq bo‗lgan ichki bozor uchun mahsulot ishlab 
chiqarishga bo‗lgan e‘tibor kuchayib bormoqda. Jahonda kapitalning erkin 
harakatlanishi ayniqsa, kapitalni xalqaro ―tushirish va ortish shohobchalari‖ – offshor 
yurisdiksiyalari tobora ko‗proq tanqidiy ko‗rib chiqilmoqda. Xalqaro ishchi kuchi 
migratsiyasi yo‗lidagi to‗siqlar ko‗payib bormoqda. Ehtiyotkorlik bilan shuni 
oldindan aytish mumkinki, bu so‗nggi jahon iqtisodiy inqirozining oqibatidan ko‗ra 
ko‗proq globallashuv sur‘atlari pasayishining uzoq muddatli tendensiyasi bo‗ladi. 
Ehtimol, globallashuv davriy (siklik) rivojlanadi va uning ikkinchi to‗lqini, ikkita 
jahon urushlari orasidagi davrda bo‗lganidek tislanma harakat bilan emas, balki 
nisbatan o‗rtacha sur‘atlar bilan almashib, tugamoqda. 
 
Tayanch so„zlar: Globallashuvning omillari, globallashuv jarayonlari, globall 
maqsad va vazifalar, globall muammolar, tinchlik va qurolsizlanish muammosi; 
ekologik muammolar; energetik muammolar; xom - ashyo muammosi; gumanitar 
muammolar; oziq - ovqat muammosi 
 
Nazorat savollari: 
1. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining mohiyati nimadan iborat? 
2. Global muammolarning orasida eng muhimlarini ko‗rsatib bering. 
3. Ming yillikning global maqsad va vazifalari nimalardan iborat? 
4. Rivojlangan 
va 
rivojlanayotgan 
mamlakatlarning 
global 
iqtisodiy 
muammolari nimalardan iborat? 
5. Jahon iqtisodiyotini globallashuvi rivojlanishining asosiy omillarini yoritib 
bering. 
6. Jahon iqtisodiyoti globallashuvining ob‘ektiv manbalari nimalardan iborat. 
7. Global iqtisodiyotning rivojlanish bosqichlari?