Xvi – XIX asrlar o‘zbek matnshunosligi reja

Mintaqa birla falaki lojuvard,
Sun’i bisotida iki taxta nard.
Solmoq uchun tosi sipehr ichra shayn,
Oyu Quyoshtin qilibon ka’batayn.
Bu misralar “Xamsa” qo‘lyozmalarining Abduljamil nusxasida berilgan. Ammo Sultonali Mashhadiy nusxasida “tosi sipehr” iborasidagi “tos” so‘zi “toq” so‘zi bilan almashtirilgan. Agar iboraning o‘zi nazarda tutilsa, bu o‘zgarish ma’qulga o‘xshab ko‘rinadi. Lekin falakning nardga, Quyosh bilan oy ka’batayn – nardning ikki shashqoliga o‘xshatilgani hisobga olinsa, mazkur tuzatishning aslida buzish bo‘lganligi ma’lum bo‘ladi”².
XVI–XIX asrlar o‘zbek matnshunosligida ko‘ringan yana bir yangilik matn mazmunini saqlagan holda uni shaklan o‘zgartirish hodisasidir. Masalan, XVIII asrning ikkinchi yarmi – XIX asr boshlarida Xorazmda yashagan shoir Umar Boqiy Alisher Navoiy “Xamsa”sidagi dostonlarni nasriy qissaga aylantirgan. Unga “Nasri Xamsai benazir” deb nom bergan. Umar Boqiy dostonlarning asosiy voqea va epizodlarini saqlab qolgan. Umar Boqiy asar kompozitsiyasidan yiroqlashib ketmasdan, qahramonlar xarakterining asosiy mohiyatini ham saqlashga harakat etgan. Umar Boqiy tayyorlagan nasriy bayonning diqqatga sazovor joyi shundaki, bu ish “Xamsa”ni ommalashtirish va uning oddiy o‘quvchiga tushunarli matnini tuzish yo‘lida qo‘llangan ilk tajribadir.
O‘zbek matnshunosligi tarixiga nazar solinsa, ilmiy-tanqidiy matn tuzishning barcha manbaga barobar yagona qonun-qoidasi mavjud emasligi ayon bo‘ladi. Agar buning sababi faqat matnshunoslikning nazariyadan ko‘ra ko‘proq amaliyotga yaqin soha ekaniga bog‘lab qo‘yilsa, javob bir tomonlama bo‘lib qoladi. Ishonchli matnni tiklash jarayoni – matnning umumiy va xususiy detallarini ko‘z bilan ko‘rish, muayyan shaklni xotirda saqlab qolish, nusxalarni o‘zaro solishtirib, ma’lum matnni tanlash kabi jismoniy harakatlardangina iborat emas. Aslida, ayni paytda bu hatti-harakatlar tafakkur maydonida kechayotgan “inkor” va “tasdiq”lar suronining izmida bo‘ladi. Tafakkur esa qarashlarni tizimga soladigan nazariyaning bosh omilidir. Matnshunoslik ilmi adabiy manba va “matn tasarrufi”ning mezon va tamoyillarini o‘rganar ekan, matnshunosda bunday mezon va tamoyillar asosida manbaga munosabat bildira olish tafakkuri shakllangandagina tasarrufning nazariy masalalarini amalga oshirish mumkin. Bundan kelib chiqadiki, adabiy manbashunoslik va matnshunoslik ilmining rivoji ko‘proq soha bo‘yicha nazariy asoslarning mustahkamlanishiga, bir so‘z bilan aytganda, ilmiy-tanqidiy matn nazariyasining yaratilishiga bog‘liq.
Dunyodagi har bir xalq o‘zining yozma tarixiga ega. Bu tarixni o‘rganishda hech bir manba yozma yodgorliklardek batafsillikka da’vo qilolmaydi. Ajdodlarimiz hayotini butun tafsilotlarigacha bag‘riga joylagan qo‘lyozma manbalar o‘tmish bilan bugunni bog‘lovchi ko‘prik. Insoniy tamaddun tarixida qadimiy qo‘lyozmalarning ahamiyati shu darajada ekan, bu bebaho ma’naviy merosga chinakam voris bo‘lish uchun ularni chuqur o‘rganish, o‘rganilganda hosil bo‘lgan bilimni ommalashtirish talab qilinadi. Ajdodlardan qolgan ma’naviy mulkni o‘zlashtirish, ya’ni “o‘ziniki qilib olish” ayni jarayondan – bilimning ommalashuvidan boshlanadi.
Shu ma’noda, matbaa ixtirosi nafaqat kitobat tarixida, balki insoniy fikr, insoniy madaniyat tarixida ham yangi asrni boshlab berdi. Matbaa sohasi sanoatlashgach, ilgari bitta yoki bir necha nusxadagina ko‘chirish mumkin bo‘lgan kitob uchun yuzlab, minglab nusxada ko‘paytirish imkoni tug‘ildi, keng xalq orasida qo‘lyozma kitoblar asrida bo‘lmagan fikrlar ommalashuvi yuzaga keldi. Tabiiyki, matbaachilik faoliyati bilan bog‘liq bu holat qo‘lyozma manbalarni nashr qilish qonun-qoidalarini ishlab chiqishni kun tartibiga qo‘ydi.
Vazifaning og‘irligi shunda ediki, matnshunoslik ishi dastavval, har xil ijtimoiy-siyosiy sabablarga ko‘ra, dunyoning turli kutubxonalariga tarqalib ketgan muayyan qo‘lyozma nusxalarini aniqlash, aniqlagandan so‘ng keyingi tadqiqot uchun ularni jamlashni taqozo qiladi. Matnshunos o‘zi o‘rganayotgan qo‘lyozma asarning turli nusxalarini qo‘lga kiritar ekan, endi uning oldida “qaysi nusxa nashr qilishga haqliroq” degan prinsipial savol tug‘iladi. Qadimiyrog‘imi yo zamonaviyrog‘i? To‘lig‘imi yoki noqisi? Xushxatimi yo badxatrog‘i? Ishonchlisimi yoki ishonchsizrog‘i? Bu savollarga javob topish nazariy jihatdan oson ko‘rinsa-da, ularning amaliy tatbiqi yengil kechmaydi. Har doim ham qadimiyroq nusxa zamonaviyrog‘idan yoki to‘lig‘i noqisidan yetakchi bo‘lolmaydi, balki buning aksi ham bo‘lishi mumkin.
Nashr uchun muvofiq nusxa tanlandi ham deylik, eng serzahmat jarayon shundan so‘ng boshlanadi, bu – matn tahqiqi masalasidir. Tahqiq jarayoni matndagi har bir so‘z, har bir jumlaning muallif matniga muvofiqligini ilmiy dalillar bilan har tomonlama asoslashdan iborat. Bu faoliyat bilan shug‘ullanuvchi olim sharqda “muhaqqiq” atamasi bilan nomlangan.
Manbashunos olim Abdussator Abdulhaq Halujiy³ ва Bashshor Avvod Ma’ruf⁴ning xabar berishicha, qo‘lyozma asarlar tahqiqi bo‘yicha soha olimlarining fikri xilma-xil. Ba’zilarining aytishicha, qo‘lyozmani nashrga tayyorlayotgan muhaqqiq uchun muhimi, bir nechta nusxani o‘rganish bilan chegaralanish, ular ichidan bitta nusxani tanlab, o‘rtadagi farqlarni ko‘rsatib nashr qilish. Boshqalarining fikricha, muhaqqiqning vazifasi tahqiqda muqobil nusxalar bilan chegaralanib qolish emas, balki qaysi nusxa matni qaysisidan kelib chiqqanini aniqlash va shu yo‘l bilan asliyatni tiklashdir. Yana bir guruh olimlar tahqiq jarayoniga imkon qadar ko‘proq nusxalarni jalb qilish lozimligini uqtiradilar. “Matn aniqligi”(ضبط المتن)ni shart qilib qo‘ygan bu olimlarning bildirishicha, matnning g‘oyat darajada aniqligiga erishish uchun, zarurat bo‘lsa, matnni isloh qilish, izohlovchi qo‘shimchalar bilan mazmunni ochish, har bir holatga ta’rif berish kerak.
Bu qarash jarayonda yangi savollar tug‘ilishiga sabab bo‘lgan. Tuzatishlar, qo‘shimchalar, izohlar kattarib, hajmi kitob matnidan ham oshib ketsa, matnga aloqador fikrlar hoshiyada (matn ostida) zikr qilingani yaxshimi yoki asl matndan ajratilib, alohida, mustaqil qism sifatida berilganimi? Shuningdek, matnning nuqson va xatolarini tuzatib taqdim etgan yaxshimi yo matnni qanday bo‘lsa, shundayligicha berib, xato yoxud to‘g‘ri variantlarni hoshiyada ko‘rsatgan afzalmi?
Bu savollarga javobni o‘zbek matnshunosligi tarixidan izlab ko‘raylik. Matnshunosligimizda olib borilgan ishlarning aksar qismida Navoiy asarlari tadqiqot obyektiga aylangan. Aytish mumkinki, o‘zbek matnshunosligi Navoiy asarlarini nashrga tayyorlash jarayonida shakllandi.
Izzat Sultonov “Navoiyning “Mezonul–avzoni” va uning kritik teksti”mavzuida nomzodlik dissertatsiyasini himoya qilgan. Dissertatsiya ikki qismdan iborat bo‘lib, avvalgi qismda“Mezonul avzon”ning ilmiy-tanqidiy matnini tayyorlash prinsiplari haqida so‘z borgan. “Qo‘lyozmaning tasviri”, “Farqlarning tiplari”, “Ishoralar, “Tayanch qo‘lyozmaga tuzatish kiritish prinsiplari” kabi mavzular tamoyil sifatida sanalib, ular misollar yordamida dalillangan. Ikkinchi qismda tayanch nusxaning fotokopiyasi ilmiy-tanqidiy matn sifatida keltirilgan. Nusxalar aro uchrovchi farqli jihatlar tayanch nusxa matnidagi o‘sha so‘z ustiga raqam qo‘yilib, havolada izohlangan.
1956 yil “Xamsa”ning to‘rtinchi dostoni “Sab’ai sayyor”ning ilmiy-tanqidiy matni nashrdan chiqqan. Kitob avvalida ilmiy-tanqidiy matnni tayyorlash prinsiplari haqida Porso Shamsiyevning so‘zboshi maqolasi berilgan. Maqolada ilmiy-tanqidiy matn uchun bitta tayanch va ikkita yordamchi nusxa tanlangani, shulardan ikkitasi Navoiy hayot chog‘ida ko‘chirilgani aytilgan. Nashrga tayyorlovchining fikricha, mazkur uchta nusxadan boshqa “turli asrlarda xilma-xil o‘zgarishlarga uchragan nusxalarga murojaat qilish ishni murakkablashtirib yuboradi, farqlar soni ko‘payib, tekstdan foydalanish qiyinlashadi. Bunga esa ehtiyoj yo‘q. Chunki kritik tekst tuzishdan ko‘zda tutilgan maqsad faqat ma’lum asarning har qanday shubha va nuqsonlardan xoli bo‘lgan mustahkam va ishonchli nusxasiga ega bo‘lish, bu bilan shu asardan bemalol foydalanishga yo‘l ochishdir”.⁵ Maqolada har uchala qo‘lyozmadagi yozuv bilan bog‘liq holatlar, o‘zaro farqlar va ularning ilmiy-tanqidiy matndagi shartli belgilari izohlangan. Ilmiy-tanqidiy matn arab bosma yozuvida terilgan. Har bir bo‘lim o‘n bayt-o‘n baytdan ajratilib, raqamlab chiqilgan. Nusxalardagi farqlar matn ostida berib borilgan, matn ichida ularga ishora qiluvchi belgi mavjud emas.
1963 yil Porso Shamsiyev tayyorlagan ilmiy-tanqidiy matn asosida “Xamsa”ning yana bir dostoni “Farhod va Shirin” chop qilindi. Bu kitobda ham oldingi nashrdagi tartib takrorlanganini kuzatish mumkin. Farqi, muqoyasa uchun tanlangan nusxalarning soni ortgan, natijada, ularning nomlanishi biroz o‘zgarishga uchragan: asosiy tayanch nusxa; asosiy yordamchi nusxalar; yordamchi nusxalar. Shuningdek, “ish jarayonida ayrim so‘zlarning o‘qilishini aniqlashda boshqa qo‘lyozmalarga, hatto toshbosma nusxalarga ham”⁶ murojaat qilingan. 1970 yilda chop etilgan “Hayratul abror” dostonining ilmiy-tanqidiy matnini tuzishda asos nusxalar soni oltiga yetib, shulardan uchtasi toshbosma nusxalar ekani aytilgan.⁷
O‘tgan asrning 60-yillarida “Xamsa” matni tadqiqi bilan parallel ravishda, IV jilddan iborat “Xazoyinul maoniy” devonlari ham ilmiy-tanqidiy matn asosida nashrga tayyorlangan. Nashr ommaviy bo‘lgani uchun hech bir jildda devonlarning asliyat yozuvidagi ilmiy-tanqidiy matni berilmagan. Ammo “Favoidul kibar” devoniga ilova qilingan to‘rtta rangli jadvaldagi ma’lumot va umumlashmalar devonlarning ilmiy-tanqidiy matnini tayyorlash jarayoni naqadar serzahmat bo‘lganidan xabar beradi. “Navoiy o‘zbekcha qo‘lyozma devonlarining redaksion klassifikatsiyasi” deb nomlangan birinchi jadvalda “Xazoyinul ma’oniy” devonlari, shuningdek, ilk devon, “Badoyeul bidoya”, “Navodirun nihoya” va terma devonlardan iborat 20 ta mo‘tabar nusxalarning har birida 16 ta janr bo‘yicha kelgan asarlar hajmi tasnif qilingan. Ikkinchi jadvalda “Xazoyinul ma’oniy”dagi g‘azal, ruboiy va muammolarning alifbo bo‘yicha kelish tartibi 9 ta nusxa misolida ko‘rsatilgan. Uchinchi jadvalda “Xazoyinul ma’oniy” devonlarining XV asr nodir qo‘lyozmalari asosida haqiqiy xronologiyasi aniqlangan. To‘rtinchi jadvalda “Xazoyinul ma’oniy”ning to‘rt devonga shartli taqsimlanishi natijasida kelib chiqqan nisbiy xronologiyasi aks etgan.
Fathiddin Ishoqovning “Zarbulmasal” asari bo‘yicha olib borgan tadqiqoti o‘zbek matnshunosligi, xususan, ilmiy-tanqidiy matn tayyorlash tarixida muhim qadam bo‘ldi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Mazkur tadqiqotda manbaga kompleks yondashuv yo‘lidan borilib, matnshunoslikning an’anaviy tekshirish usullari yangi tajribalar bilan boyitilgan. F.Ishoqov “Zarbulmasal”ning turli qo‘lyozma nusxalarini qiyosiy o‘rganish natijasida, avvalo, asarning tarkibini, uning umumiy syujet yo‘lini aniqlab olishni zarur bilgan. Shundan keyingina “ichki tafovut”larni tekshirgan va matn tuzish prinsiplarini belgilagan. Tekshirishlar davomida nusxalar orasidagi o‘zaro o‘xshash va yaqinlikni ko‘rsatuvchi belgilarga alohida e’tibor qaratilgan. Nusxalar bir umumiy manbadan ko‘chirilgan emas, lekin hajmi, tarkibiy qismlarning tartibi, hikoyatlarning boshlanishi va oxiri kabi jihatlarga qaralsa, bu qo‘lyozmalar turli kotiblar tomonidan ko‘chirilgan uch manba(arxetip)ga aloqador, degan xulosaga kelingan. Har bir arxetipdan tarmoqlangan qo‘lyozmalar shartli guruhga ajratilib: “I gruppa qo‘lyozmalari”, “II gruppa qo‘lyozmalari”, “III gruppa qo‘lyozmalari” deb nomlangan.
“Zarbulmasal”ning ilmiy-tanqidiy matnini tuzishda “faol tanqidiy tanlab olish prinsipi”gaamal qilingan. Nusxalarning qiyosiy manzarasi va ilmiy-mantiqiy tahlili tanqidiy tanlab olishning muayyan asosini belgilagan. F.Ishoqov ilmiy-tanqidiy matnning tuzilishi haqida gapirib, tadqiqotning xarakterli jihatini shunday bayon qiladi: “Nusxalar orasidagi tafovutlar haddan tashqari ko‘p va xilma-xil. 2300 ga yaqin o‘rinda faqat ma’noga – so‘z qo‘llashga, jumla tuzilishi, ayrim maqol yoki qismlarning qay tarzda ishlatilishiga oid 3500 dan ziyodroq farq bor. Ilmiy apparatda ularning hammasini qayd eta borish, aniqki, tekstning o‘qilishini qiyinlashtirib qo‘yishi mumkin. Biroq biz bu farqlarni ilmiy apparatga qisqartirib olish yo‘lini tutmadik. Asarning qo‘lyozmalari tarixini, demakki, “Zarbul masal”ning kotiblar qo‘lidagi “evolyutsiyasi”ni namoyon qilish maqsadida va asar ustida o‘tkaziladigan kelgusi tadqiqotlarga nafi tegsin ma’nosida nusxalar orasidagi hamma va har qanday farqlarni ilmiy apparatda to‘liq ko‘rsatib borishni lozim topdik va bunda apparatning ortiqcha murakkab tus olishidan cho‘chimadik.”⁸
O‘zbek matnshunosligida kuzatilgan ushbu holatlardan ayon bo‘ladiki, ilmiy-tanqidiy matnga aloqador tuzatish, qo‘shimchalarning muxtasar bayoni matn ostida, batafsil izohi mustaqil qism sifatida matnning avvalida keltirilgan. Bu holni “Lisonut tayr” dostoni⁹ va “Nasoyimul muhabbat”¹⁰ asariga tuzilgan ilmiy-tanqidiy matnlarda ham ko‘rish mumkin.
“Matnning nuqson va xatolarini tuzatib taqdim etgan yaxshimi yo matnni qanday bo‘lsa, shundayligicha berib, xato yoxud to‘g‘ri variantlarni hoshiyada ko‘rsatgan afzalmi? – degan savolga kelsak, yuqorida bildirilgan fikrlarga ko‘ra, ilmiy-tanqidiy matn tayanch qo‘lyozmaning izmiga imkon qadar bo‘ysundiriladi. O‘rni kelganda tayanch nusxaga ham tanqidiy nazar bilan yondashiladi. Bunday holatda mazmun taqozo etgan boshqa nusxalar tayanch nusxadan afzal sanaladi. Soha mutaxassislari uchun mo‘ljallangan ilmiy nashrlarda muallif hayotligida ko‘chirilgan qadimiy nusxaning ishonchliligi asoslansa, matnni qanday bo‘lsa, shundayligicha berib, xato yoxud to‘g‘riligi taxmin qilinayotgan variantlarni hoshiyada ko‘rsatgan afzal. Ommaviy nashrlarni esa tuzatilgan matn asosida, matnga turli ilmiy ko‘rsatkichlarni qorishtirmasdan, agar lug‘at va izohlarga hojat bo‘lsa, ularni kitob oxiriga ilova qilish yo‘li bilan chop qilish maqsadga muvofiq.
Ishonchli ilmiy-tanqidiy matn ommaviy nashr uchun ham, filologik tadqiqotlar uchun ham keng imkoniyatlar va boy ma’lumotlar beruvchi birlamchi manba hisoblanadi. Mumtoz matnlar bo‘yicha amalga oshirilgan ishlar xoh ommaviy, xoh ilmiy yo‘nalishda bo‘lsin, birlamchi manbani chetlab o‘tar ekan, erishilgan natijalar muvaqqatlik xarakteriga ega bo‘ladi. Buning oldini olish uchun mumtoz adabiy manbalar yuzasidan olib boriladigan tadqiqotlar qat’iy fundament – ilmiy-tanqidiy matnga asoslanishi shart.
O‘zbek matnshunosligi tarixidan keltirilgan misollardan ayon bo‘ldiki, ilmiy-tanqidiy matn tayyorlashning barcha manbalar uchun bir xil umumiy qonuniyatlari bilan birga, har bitta manba tadqiqida yuzaga chiqadigan spetsifik xususiyatlari mavjud. Umumiy qonuniyatlar ko‘p nusxali matnlarni o‘zaro qiyoslab saralash, saralangan nusxalarni o‘xshash va farqli jihatlariga ko‘ra guruhlash, guruhlardagi yetakchi qo‘lyozmalar asosida tayanch yoki asos nusxani tanlash bilan belgilansa, spetsifik xususiyatlar muayyan adabiy manba yo‘nalishi va tabiatidan kelib chiqib, uning ilmiy apparatini shakllantirish bilan bog‘liqdir.
XIX asr Movarounnahrda adabiy jonlanish, o‘tmish mumtoz adabiyotini targ‘ib etishda yangi epkinni vujudga keltirgan asr bo‘ldi. Qo‘qon, Xorazm adabiy muhitlarida yaratilgan va ko‘chirilgan o‘nlab qo‘lyozmalar o‘zbek xalqi ma’naviy dunyosini boyitdi. Ushbu ko‘tarilish o‘z-o‘zidan matnshunoslik ishlariga bo‘lgan talabchanlikni jiddiy oshirishni taqozo etdi. Xatga muhim hodisa sifatida yondashish XIX asrda yashab, ijod etgan shoir, tarixchi, tarjimon va xattot Munis Xorazmiy ijodida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Uning “Savodi ta’lim” asari asos-e’tibori bilan xattotlik ilmiga oid hisoblansa-da, husnixat ta’limi borasidagi qimmatli fikrlari ahamiyatlidir. Munis asarning “Xat ta’rifi” qismida:
Xatdur sababi taroshi xoma,
Ziynatbaxshi uzori noma.
So‘z maxzanining nishonasi ham,
Ma’ni durining xizonasi ham.
Har so‘zki ko‘nguldin o‘ldi mavjud,
Xat bo‘lmasa, bo‘lg‘ay erdi nobud29¹¹.
Shoir yozuvning jamiyat taraqqiyotidagi tarixiy zaruriyat ekanligini ta’kidlab, inson ilmining yarmi xat tufayli deb baholaydi:
Bu nav’ buyurdi shohi abror,
Kim, ilmi yorimi xatdur, ey yor.
Bas, mundoq esa xat e’tibori,
Izzat darin och xat ahli sorsligi30¹².
O‘zbek matnshunosligining rivoji, yangi imkoniyatlari kengayishida XIX asr ikkinchi yarmida Turkistonda ochilgan tipo-litografik korxonalarning o‘rni beqiyos bo‘ldi. Asli litografiya so‘zi grekcha “lithos” – tosh, “grapho” – yozmoq so‘zlaridan olingan. Toshbosma kitob bosish uchun toshning sirti bosma shakl bo‘lib xizmat qilgan, matn yoki tasvir toshbosma toshiga quyuq tush yoki maxsus qalam bilan tushirilgan va nusxalar ko‘paytirilgan. Litografiya usulida kitob tayyorlashni ba’zi olimlar yassi chop etish deb yozishadi. Jumladan, Sh.Ziyodovning yozishicha, harf terilmaydigan, poligrafiya terminologiyasi bo‘yicha yassi chop etish usuli litografiya bo‘lib, ya’ni yassi chop etish – matn oldindan qog‘oz varag‘iga bitilgan va tosh shaklga teskarisi tushirilgan aksdan nusxa ko‘chirish usuli hisoblanadi31¹³.
Litografiya usuli nemis noshiri Alonziy Zenefelder tomonidan 1796-1798 yillarda kashf etilgan bo‘lib, Sharq o‘lkalariga 19 asrning ikkinchi yarmidan kirib kelgan. Qo‘lyozmalarni ko‘paytirish ishlarida litografiya juda katta qulaylik yaratgan. Hindistonda litografik usulda kitob nashr etish ishlarining rivojlanishi Sharq qo‘lyozma nashrlarining keng tarqalishiga olib keldi. 19 asrning oxiri va XX asrning boshlarida O‘rta Osiyo va Hindiston o‘rtasida savdo aloqalari jonlanib, O‘zbekiston hududiga ko‘plab Sharq adiblari va tarixchilari asarlarining litografik nashrlari kirib keldi. Qo‘lyozma asarlarning bunday qulay ko‘paytirish imkoniyati O‘zbekistonda ham litografik nashriyotlarning paydo bo‘lishiga olib keldi. Otajon Abdullaev tomonidan Xivada 1880 yilda Xiva xoni rahnamoligida ochilgan litografiyada Alisher Navoiyning “Xamsa”si nashr etildi. Shu davrda Toshkentda S.Laktin bosmaxonasi ishga tushdi. 1893 yilda O.Porsev nashriyoti, 1896 yilda O. Breydenbax va V.Ilin nashriyoti tashkil etilib, arab, fors, o‘zbek tillarida turli badiiy va tarixiy asarlar chop etila boshladi. 1907 yilda Toshkentda Ko‘kcha dahasining Chaqichmon mahallasida ochilgan Mulla G‘ulom Hasan maxsum Orifjon o‘g‘li bosmaxonasi, ayniqsa, o‘zbek matbaachiligi tarixida o‘zining mahsuldorligi bilan alohida o‘rin tutadi. Ushbu bosmaxonada o‘sha davrning mashhur xattot, rassom va bosmaxona ustalari jamlangan edi. Ular tomonidan xalq ehtiyojidan kelib chiqib, “Ustodi avval”, “Adibul-avval”, “Haftiyak” kabi darsliklar, Hind xalqining falsafiy-didaktik asari ”Kalila va Dimna” tarjimasi, Firdavsiy “Shohnoma”sining tarjimasi,So‘fi Olloyor , Bedil, Alisher Navoiy asarlari bilan birga zamonaviy shoirlarning bayozlari va turli tazkiralari chop etilgan.
Toshkent va Xivada ochilgan bosmaxonalar shu davrda o‘zbek mumtoz adabiyoti namunalari bilan xalqni ta’minlashda katta ahamiyatga ega bo‘ldi.
Markaziy Osiyoda ilk tipografiya rasman Toshkentda 1868-yili harbiy shtabda tashkil etildi. Toshkentdagi bu bosmaxona xizmat doirasi uchungina tashkil etilgan bo‘lib, tipo-litografiyada, asosan, Turkiston gubernatorligi rasmiy xatlari, buyruqlari, telegramma va boshqa hujjatlarini chop etish mo‘ljallangan edi. Toshkentda birin-ketin matbaalar ish yurita boshladi.
Turkistonda kitob bosishning ikki xil usuli qo‘llandi. Birinchisi tipografik (mixbosma) usul bo‘lib, unda mix shaklidagi metall harflarni qo‘lda terish orqali kitob bosilgan. Bunda arab yozuvining nasx yozuvidan keng foydalanilgan. Ikkinchisi esa litografiya (toshbosma) usul, unda dastlabki, asosiy ishni xattot bajargan. Xattot bosiladigan kitobning matnini maxsus qog‘ozga ko‘chirgan. Bu qog‘ozdagi matn toshqolip sirtiga o‘tkazilgan va unga kimyoviy ishlov berilgan. So‘ngra ana shu toshqoliplardan nusxalar olingan. Xattot toshbosmaga matn ko‘chirganda asosan nasta’liq xatidan foydalangan. Lito-tipografikka nisbatan litografik usul keng qo‘llangan. Bunga Alisher Navoiy asarlarining 1879–1917 yillar davomida Turkiston shaharlaridagi ko‘p matbaalarda bosilgan 70ga yaqin nashri faqat toshbosma usulida amalga oshirilganligi misol bo‘la oladi ¹⁴.
O‘rta Osiyoda toshbosma usulidagi dastlabki matbaa Xivada Muhammad Rahimxon II saroyida yuzaga keladi. “Sharqda birinchi matbaa 1832 yili Eronda paydo bo‘lgan edi. Shuning uchun Erondan Ibrohim Sulton nomli matbaachi Xiva saroyiga taklif etiladi. Ibrohim Sulton mahalliy yoshlardan Otajon Abdalovga matbaachilik sirlarini o‘rgatadi, 1874 yildan boshlab ba’zi hujjatlar toshbosma usulida chop etila boshlaydi”33¹⁵.
XIX asrning oxiri – XX asrning boshlarida Xiva xonligi madaniy va ijtimoiy hayotida muhim rol o‘ynagan Muhammad Rahimxon II kutubxonalar tashkil etish hamda qo‘lyozma manbalarni asrash va ko‘paytirishga katta ahamiyat qaratgan. Boshqa Xiva hukmdorlaridan farqli o‘laroq Muhammad Rahimxon II o‘z zamonining etuk shoiri bo‘lgan. U tarixiy, adabiy asarlarni sevgan va ularni ko‘plab ko‘chirtirgan hamda saroyga to‘plagan. Muhammad Rahimxonning ikkita kutubxonasi bo‘lib, biri qishki qarorgoh – Ark ichkarisida, yana biri yozgi qarorgoh – shahar tashqarisidagi Tozabog‘ saroyida joylashgan edi. Bu kutubxonalarda ixcham fehrist – kataloglar tuzilgan, kitoblarning muqovalariga ularning nomlari bitilgan yorliqlar yopishtirilgan. Fihrest-katalogda qo‘lyozma va litografik asarlardan jami 914 jild kitob bayoni keltirilgan. Ular 893 asarni tashkil etib, bularning 604 jildi qo‘lyozma bo‘lib, 310 jildi toshbosma nusxalardir34¹⁶. Shu davrda Toshkentda ham birinchi xususiy litografik matbaa – S.I.Laxtin matbaasi ish boshladi. 1877-yili ochilgan bu bosmaxona rus tilidagi kitoblar bilan birga mahalliy tillardagi kitoblarni ham nashr qilishga e’tibor qaratdi. Toshkentdagi yirik matbaalardan yana biri – O.A.Porsev matbaasi edi. U 1888 yili ochilib, kitoblari ancha sifatli, qog‘ozi va muqovalari alohida e’tibor bilan tanlanar edi. V.M.Ilin matbaasi esa 1899 yili tashkil topgan, unda o‘zbek adabiyoti tarixiga oid ko‘pgina kitoblar bosib chiqarilgan¹⁷.Samarqand, Buxoro, Qo‘qon, Andijon, Marg‘ilon kabi shaharlarda keyinchalik rivoj topgan matbaalar o‘zaro bir-biridan keskin farqlanmaydi. Lekin shunga qaramay ularning ayrim tomonlari, jumladan, nashr etish texnikasi va sifati, asosan chop etgan asarlari mavzu ko‘lami bilan turlicha bo‘lgan.
XIX asr oxiri – XX asr boshidagi toshbosma nusxa tayyorlash jarayonida olib borilgan amaliy ishlar o‘zbek matnshunosligi bilan bevosita bog‘liq. Nashr uchun nusxalarning tanlanishi, ularni nashrga tayyorlash chog‘ida muayyan tahrir ishlarining olib borilishi matnshunoslik izlanishlarini talab qilardi. Ko‘plab nusxalar orasidan bosma nashr uchun nusxalarni saralash hamda nashrga tayyorlash jarayonida ularni qiyosan o‘rganish, lozim bo‘lganda, matniy tafovutlarni bartaraf etish, xatolarni aniqlab, yagona matnni tuzish ishlari keyingi davr matnshunosligida muayyan prinsiplarning shakllanishiga zamin yaratdi. Shu jihatdan toshbosma nusxadagi kitoblar O‘rta Osiyo xalqlari tarixini o‘rganishda muhim manba bo‘lish bilan birga shu davrga xos xususiyatlarini o‘rganish nuqtai nazaridan ham ahamiyatli hodisa hisoblanadi.
O‘zbek matnshunosligi taraqqiyotida bu davrning o‘ziga xos xususiyatlari shu bilan ajralib turadiki, toshbosma nusxa tayyorlash uchun aynan matnshunosning ishini bevosita o‘z vazifasi bilan aloqador holda kotib, noshir, muharrir kabilar amalga oshirgan. Toshbosma nusxa uchun asarni ko‘chirayotgan xattot yoki kotib o‘z ishiga ilmiy yondashib, qo‘l ostidagi matnga tanqidiy qaragan. Albatta, bunday yondashuvni hozirgi davrdagi tanqidiy munosabat bilan tenglashtirib bo‘lmaydi. Ammo xattot va kotiblar matnni nafaqat ko‘chirish bilan shug‘ullanganlar, balki uni badiiy, falsafiy va tarixiy aspektlari bilan birga kompleks tadqiq etganlar, jiddiy tekshiruvdan o‘tkazib, tegishli tuzatishlar kiritganlar. O‘rta Osiyo xattotlik san’ati tarixini o‘rgangan A.Murodov Sharqda kotiblik bilan nom chiqargan har bir shaxs oddiy texnik vazifasini bajaruvchi kishi emas, balki o‘z zamonasining madaniy hayotida favqulodda katta rol o‘ynagan ilm-ma’rifat ahli va yirik madaniyat arbobi bo‘lganini alohida ta’kidlaydi¹⁸.
Toshbosma nashr uchun matn tayyorlashda xattot qo‘lyozmalarni ma’lum darajada o‘rganib, ularning ishonchlilari asosida toshbosma uchun matn tayyorlagan va muayyan matnshunoslik faoliyatini olib borgan.
Kotiblarning ko‘pchiligi filologik bilimga ega savodli, ilmli kishilar bo‘lgan. Xususan, A.Murodov mashhur Shohmurod kotib shogirdlaridan Husniddinxon haqida so‘z yuritarkan, uni “Sharq adabiyoti tarixi va nazariyasi bo‘yicha olim hamda arab, fors tillariga tarjimon edi”¹⁹, – deb yozadi. XIX asrning ikkinchi yarmida tarjimonlik faoliyati bilan tanilgan Almaiy Qori Fazlulloh Mirjalol o‘g‘li mashhur shoir va xushnavis xattot bo‘lgan. Sharq didaktik adabiyotining o‘zbek tilidagi tarjimalari orasida eng mashhurlaridan biri bo‘lgan “Kalila va Dimna” asari Almaiy qalamiga mansub bo‘lib, toshbosmada bir necha bor nashr etilgan va xalqimiz tomonidan sevib o‘qilgan. “Kalila va Dimna”ning o‘zbek tiliga qilingan keyingi tarjimasida qahramonlar hamda personajlar, mamlakat, shahar va qushlar nomi ham turli tarjimalarda turlicha bo‘lganligidan ko‘proq Almaiy tarjimasiga tayanilgan²⁰. Bunday kotiblar asar matnining mukammal bo‘lishini ta’minlaganlar.Toshbosma nusxalar tayyorlanishida kotibning matn mazmunini qay daraja tushunishi, muallif g‘oyasini idrok etishi muhimdir. Jumladan, 1323/1905 yili Toshkentda Porsev matbaasida tayyorlangan “Xamsa” asari toshbosma nusxa matni Abdumannof Hoji tomonidan ko‘chirilgan. Kotibning to‘la ismi Abdumannof Abdulvahhob o‘g‘li bo‘lib, xalq o‘rtasida Qori Abdumannof, Abdumannof hoji nomlari bilan ham mashhur bo‘lgan. Toshbosma uchun ko‘chirib bergan qo‘lyozmalariga ham Qori Abdumannof yoki Abdumannof Hoji deb imzo qo‘ygan. Abdulmannof Hoji Toshkentning Hofiz Ko‘yki mahallasida yashagan. U Buxoroda ta’lim olgan. So‘ngra Toshkentda mashhur xattot Abdulhaq Kotib Alim o‘g‘li (1808–1886)ga shogird tushib xattotlik san’atini o‘rgangan va tez yozuvchi xattot sifatida tanilgan. Abdulmannof Hoji 1945 yili 65 yoshida poezd ostida qolib halok bo‘lgan. Kotibning arab va fors tillarida ko‘chirgan qo‘lyozmalari saqlanib qolgan²¹. Matnshunos P.SHamsiev tayyorlagan “Xamsa” dostonlari ilmiy-tanqidiy matni bilan Abdumannof Hoji ko‘chirgan nusxa matni o‘zaro solishtirilganda diqqatimizni Abdumannof Hoji asarni ko‘chirishda juda e’tiborli bo‘lgani tortdi. U muallif matnini asli holicha saqlashga harakat qilgan ekan. “Farhod va Shirin” asari ilmiy-tanqidiy matni bilan Abdumannof Hoji tayyorlagan nusxa matni bir-biriga deyarli mos keladi va dostondagi baytlar soni ham boshqa toshbosma nusxalariga nisbatan kam tafovut qiladi. Misol uchun, Abdumannof Hoji tomonidan tayyorlangan litografik nashrning ba’zi joylarini asar ilmiy-tanqidiy matni bilan o‘zaro qiyosiy solishtirib ko‘rsak:
کوزومقانینینگقماغینچوباقیب
انینگداغیکوزومدیکقانیآقیب²²
(Ko‘zum qonining qamog‘in chu boqib,
Aning dog‘i ko‘zumdek qoni oqib).
Litografik nashrda esa bu bayt quyidagicha yoziladi:
کوزومقانینینگآقماغینچوباقیب
انینگداغیکوزومدیکقانیآقیب²³
(Ko‘zum qonining oqmog‘in chu boqib,
Aning dog‘i ko‘zumdek qoni oqib).
Ko‘rinadiki, “Farhod va Shirin”ning ilmiy-tanqidiy matnidagi
“کوزومقانینینگقماغین” birikmasi Abdumannof Qori ko‘chirgan nusxada “کوزومقانینینگآقماغین” tarzida yozilgan. Agar “Farhod va SHirin” dostonining hazaji musaddasi mahzuf(mafoiylun mafoiylun faulun V – – – V – – – V – –) vaznida yozilganligini inobatga olsak, har ikkala birikma ham vazn talabiga mos tushadi. Ammo eski o‘zbek tilining grammatik qurilishiga ko‘ra, -ni tushum kelishigi va – ning qaratqich kelishigi qo‘shimchasining qo‘llanishida xatolik kelib chiqqan. Shuning uchun ham dostonning toshbosma matnida “ko‘zum qonining oqmog‘in” birikmasi o‘rinli qo‘llangan, deb hisoblaymiz. Lekin ilmiy-tanqidiy matn nashrida shu misradagi “قماغین”so‘zidagi “ ا” alif harfi tushirib qoldirilgan, litografik nusxada “آقماغین” tarzida to‘g‘ri yozilgan. Abdumannof Hoji ko‘chirgan toshbosma nusxa bilan doston ilmiy-tanqidiy matni nashrida yana shunday farqlanishlar uchraydi: “Farhod va Shirin” dostoni ilmiy-tanqidiy matnida:
بولارایچرابارایردیبیرضعیفایت
مینینگدیکزارومحجورونحیفایت42²⁴
(Bular ichra bor erdi bir zaif it,
Meningdek zoru mahjuru nahif it).
Asarning toshbosma nashrida esa:
بولارایچرابارایردیبیرضعیفایت
مینینگدیکناتوانوبیرنحیفایت43²⁵
(Bular ichra bor erdi bir zaif it,
Meningdek notavonu bir nahif it).
Ma’lum bo‘layaptiki, Abdumannof Hoji مینینگدیکزارومحجورونحیف
ایت
birikmasini مینینگدیکناتوانوبیرنحیفایتshaklida yozgan. Agar “mahjur” – tashlab ketilgan, qoldirilgan, “notavon” – zaif, quvvatsiz, degan ma’nolarni anglatishini nazarda tutsak, “zoru mahjur” so‘zida badiiy mantiq va ta’sirchanlik kuchli. Arabcha ( نحیف) “oriq” so‘zining mazmunini “notavon” so‘zidan ko‘ra “zoru mahjur” birikmasi ko‘proq kuchaytiradi. Notavon – bemador, zaif ma’nolarini beradi, nahif so‘zi “egasi tashlab ketgan qarovsiz, oriq it” ma’nosida ilmiy-tanqidiy matndagi kabi kuchli hissiy-mantiqiy tasavvur uyg‘otmaydi. Shuning uchun ham ilmiy-tanqidiy matnda “mahjur” so‘zi tanlanganligi, albatta, to‘g‘ri bo‘lgan. Ammo, tan olish kerakki, Abdumannof Hoji “Xamsa”ni ko‘chirish uchun mukammal nusxani tanlay olgan, matn bilan ishlashga jiddiy yondashgan.
O‘zbek matnshunosligining toshbosma nashrlar bilan bog‘liq davri haqida shuni aytish mumkinki, shu jarayonlarda ilgaridan shakllanib kelayotgan an’analar, prinsiplar qat’iy ko‘rinish kasb etdi. Sharoit talabidan kelib chiqib kotib, noshir, muharrirlar, o‘z vazifalari bilan birga matn tuzish ishlariga taalluqli bo‘lgan uslubiy qo‘llanmalarni amaliyotga joriy etishdi. Bu davrning asosiy xususiyatlaridan yana biri toshbosma nusxa matnini tayyorlashda matnga o‘rta asrlardagidek asossiz ravishda qo‘shimcha kiritish yoki tushirib qoldirish kabi kamchiliklarga chek qo‘yildi. Ilgari, ya’ni XIX asrgacha bo‘lgan davrda asarning nusxa ko‘chirilishi yoki tarjima etilishida ayrim hollarda, muallif matniga ijodiy yondashilgan bo‘lsa, endi bunday erkinlik taqiqlandi. Toshbosma nusxa noshirlarining ko‘pchiligi ma’rifatli insonlar bo‘lib, matnshunos sifatida ham mas’uliyat bilan ish yuritganlar. Bu davrga xos yana bir xususiyat shundaki, toshbosma usulida original matnshunoslik ishlari ham nashr etila boshlandi. Masalan, 1908 yili Alisher Navoiy “Xamsa” asarining nasriy bayoni Toshkentda nashr etildi. “Nasri “Xamsa”i benazir” deb nomlangan bu kitobning kotibi Rahmatulloh Abdushukur o‘g‘lidir. E’tiborlisi, Mullo Mir Maxdum ibn Shohyunus kitobga noshirlik qilgan va “Xamsa” dostonlari nasriy variantini uning o‘zi tayyorlagan²⁶. Bu nusxa noshirning Navoiy asarlaridan yaxshi xabardor bo‘lganligini ko‘rsatadi.
Bu davrga xos ilg‘or tendensiyalardan biri yig‘ma-qiyosiy matnlarga e’tiborning kuchayishidir. Toshbosma nusxa matni mukammalligini o‘z nazoratiga olgan kishilar asar muharrirlari edilar. Chunki har doim ham toshbosma uchun xattot tomonidan nusxa tanlanmagan, balki maxsus kishilar, aytaylik, muharrir qo‘lyozma matnini tanlagan, kotib esa uni ko‘chirgan. Muharrir deb, aslida, tahrir qiluvchi shaxsga aytiladi. Biroq XIX asr oxiri – XX asr boshiga kelib muharrir faqat yozadigan, tahrir qiladigan emas, balki qo‘lyozma manbani nashrga tayyorlashda bevosita uning nusxalarini o‘rganadigan shaxsning lavozimiga nisbatan qo‘llaniladigan istilohga aylandi. Ba’zan nashr muharriri manbaning nusxalarini saralagan, muayyan matnni turli jihatdan tahrir qilib, asosiy matnni tuzgan, uni bosmaga tayyorlagan. Albatta, bunday toshbosma nusxa matnini bizning tushunchamizdagi yig‘ma-qiyosiy matn shakli deb bo‘lmaydi, lekin ularga yig‘ma matn shaklining yaxshi namunasi deb qarash to‘g‘ri bo‘ladi. Masalan, Navoiy “Xamsa”si 1297/1879 yili Muhammad Rahimxon II farmoni bilan toshbosma matbaada chop etiladi. Asarni toshbosma uchun So‘fi Xorazmiy degan xattot ko‘chirgan. “Xamsa”ni shoir Komil Xorazmiy nashrga tayyorlaydi va “Hayrat ul-abror” dostoni kitobiga o‘zi uch sahifalik muqaddima ham yozadi²⁷. Ma’lumki, Komil Xorazmiy XIX asrning ikkinchi yarmida Xivada davom etgan adabiy harakatda salmoqli o‘rin egallagan shoirlaridan biri va talantli musiqashunos, usta xattot va atoqli naqqosh ham edi. Vaholanki, Komil Xorazmiy nashrning amalga oshishida matn sifatini to‘liq kuzatuvga olgan va ishga mas’uliyat bilan yondashgan. Shuning uchun ham 640 sahifalik bu “Xamsa” asari nashri Navoiy asarlarining Turkistonda bosilgan birinchi mukammal toshbosma nusxasi hisoblanadi. Navoiy asarlaridan “Xazoyin ul-maoniy”ning toshbosma nusxasi ham Komil Xorazmiy tomonidan tayyorlangan. Bu nusxa xususida R. Mahmudova shunday yozadi: “1299/1881-82 yili chop bo‘lgan bu asar to‘rt devondan iborat bo‘lib, uning matnlari Ibrohim Sulton Eroniy tomonidan ko‘chirilgan. Navoiyning nashr etilgan devonlari ichida eng mukammallari ana shu devonlar desak bo‘ladi”²⁸.
O‘zbek matnshunosligi rivojining bu bosqichi yana shu bilan ahamiyatliki, bu davrda amalga oshirilgan ishlar keyingi matnshunoslik ishlari uchun tayanch manba bo‘ldi. Jumladan, P.SHamsiev Alisher Navoiy “Xamsa” asari ilmiy-tanqidiy matnini tuzishda olti asos qo‘lyozmadan tashqari asarning 1880 yildagi Xiva litografik nusxasiga ham murojaat etganligini yozadi²⁹.
Adabiyotshunos va xattot Ashurali Zohiriy tomonidan Navoiy asarlarining ba’zilari nashrga tayyorlangan. U Navoiyning “Muhokamat ul-lug‘atayn”, “Vaqfiya” asarlari ustida izlanishlar olib boradi va bu asarlarni toshbosma nashrga tayyorlaydi. “Muhokamat ul-lug‘atayn” asari Qo‘qonda Vayner matbaasida 1336/1917 yili chop etiladi. Bu litografik nashr asarning to‘liq matni emas. Asar matnida xatoliklar va erkin tuzatishlarga yo‘l qo‘yilgan. Ammo keyingi “Muhokamat ul-lug‘atayn” asari solishtirma matnini yaratishda matnshunoslar A. Usmonov va P. Shamsiev bu nashrdan kerakli o‘rinlarda foydalanishgan³⁰. Matnshunoslar Parij (1841) nashrini asos sifatida olib, Istanbul (1895) va Qo‘qon (1917) litografik nashrlari bilan solishtirib, ularda uchragan xato, tushib qolgan o‘rinlarni to‘la ravishda ko‘rsatishga harakat qilishgan. So‘z va jumlalardagi farqlar ilmiy apparatda ko‘rsatilgan.
Ashurali Zohiriy tomonidan tayyorlangan “Vaqfiya” asarining varianti nashr etilmagan. Asar qo‘lyozma matni hozir Qo‘qon Adabiyot muzeyida Ashurali Zohiriyning shaxsiy arxivida saqlanmoqda³¹. Bu qo‘lyozmani “Vaqfiya”ning bugungi kundagi nashrlari bilan solishtirib o‘rganish Ashurali Zohiriy tomonidan olib borilgan matnshunoslik ishlari darajasiga aniqlik kiritadi.

1 Қаранг: Сирожиддинов Ш. Навоий навосидан баҳра олиб... – Самарқанд: Зарафшон, 1996.

2 Рустамов А. Ёзма мерос матнига доир баъзи масалалар // Шарқшунослик, 2009. – №14. – Б.7.

3عبد الحق الحلوجى. استاذ المكتبات آدب قاهرة"اصول النقد النصوص و نشر الكتاب" دوكتورمحمد حمدى بكرى. توطئة.عبد الستار

4 "ضبط النص و التعليق عليه". الدكتور بشار عواد معروف. بيروت ١٩٨٢, ص.٦

5Alisher Navoiy. Sab’ai sayyor. Ilmiy kritik tekst. (Tayyorlovchi: Porso Shamsiyev), T.: O‘zSSR FA nashriyoti, 1956, 9-bet.

6Alisher Navoiy. Farhod va Shirin. Tanqidiy tekst. (Tayyorlovchi: Porso Shamsiyev), T.: O‘zSSR FA nashriyoti, 1963, 7-bet.

7Alisher Navoiy. Hayrat-ul-abror. Ilmiy tanqidiy matn. (Tuzuvchi: Porso Shamsiyev), T.: O‘zSSR “Fan” nashriyoti, 1970, 4-bet.

8Ishoqov F. Gulxaniyning “Zarbulmasal” asari. T.: “Fan”, 1976, 4-bet.

9Alisher Navoiy. Lison ut-tayr. Ilmiy-tanqidiy matn. (Tayyorlovchi Sh.Eshonxo‘jayev), T.: “Fan”, 1965, -283 b.

10Алишер Навоий. Насойимул муҳаббат. Илмий-танқидий матн. (Тайёрловчи Ҳ.Исломий), Т.:”Movarounnahr”, 2011, –426 б.

11 Шермуҳаммад Мунис. Саводи таълим. – Т. : Ўқитувчи, 1997. – Б.15.

12 Шермуҳаммад Мунис. Саводи таълим. – Т. : Ўқитувчи, 1997. – Б.15.

13 Қаранг: Зиёдов Ш. Марказий Осиёда илк тошбосма китоблар нашри тарихидан // Шарқшунослик, 2009, –№ 14. – Б.136.

14 Қаранг: ҲакимовМ. Алишер Навоий асарларини кўчирган хаттотлар. – Т.: Фан, 1991. – Б.39.

15 ЭркиновА.С., ПолвоновН.Т, АминовҲ. А. МуҳаммадРаҳимхон II – Ферузкутубхонасифеҳристи. – Т. : Янгиасравлоди, 2010. – Б.9–10.

16Қаранг: Эркинов А.С., Полвонов Н.Т., Аминов Ҳ. А. Муҳаммад Раҳимхон II – Феруз кутубхонаси феҳристи. – Т. :Янги аср авлоди, 2010. – Б.38.

17 Қаранг: Маҳмудова Р. Ўзбекистондаги тошбосма матбааларда Навоий асарларининг нашр этилиши тарихидан // Адабиймерос, 1968, –№1. – Б.99.

18 Қаранг: Муродов А. Ўрта Осиё хаттотлик санъати тарихидан. – Т.: Фан, 1971. – Б.4.

19 Муродов А. Ўрта Осиё хаттотлик санъати тарихидан. – Т.: Фан, 1971. – Б.152.

20 Қаранг: Калила ва Димна. – Т.: Адабиёт ва санъат, 1977. – Б.253.

21 Қаранг: Муродов А. Ўрта Осиё хаттотлик санъати тарихидан. – Т.: Фан, 1971. – Б.152.

22 Алишер Навоий. Хамса. Фарҳод ва Ширин. Танқидий матн. – Т.: Ўз ССР Фанлар академияси, 1963. – Б.179.

23 Мир Алишер Навоий. Хамса. ЎзР ФА Шарқшунослик институти, тошбосма, инв. №11544. 175-саҳифа.

24Алишер Навоий. Хамса. Фарҳод ва Ширин. Танқидий матн. – Т.: ЎзССР Фанлар академияси, 1963. – Б.178.

25 Мир Алишер Навоий. Хамса. ЎзР ФА Шарқшунослик институти, тошбосма, инв. № 11544. 175-саҳифа.

26 Қаранг: Ҳакимов М. Алишер Навоий асарларини кўчирган хаттотлар. – Т.: Фан, 1991. – Б. 40.

27 Алишер Навоий. Хамса. Ҳайрат ул-аброр. ЎзР ФА Шарқшунослик институти, тошбосма, инв. № 10363. 1–3-саҳифа.

28 Маҳмудова Р. Ўзбекистондаги тошбосма матбааларда Навоий асарларининг нашр этилиши тарихидан // Адабий мерос, 1968. – № 1. – Б.101.

29 Шамсиев П. Ўзбек матншунослигига оид tадқиқотлар. . – Т. : Фан, 1986. – Б.34.

30 Қаранг: Алишер Навоий. Муҳокамат ул-луғатайн. – T.:Гослитиздат, 1940.

31 Қаранг: Ҳакимов М. Алишер Навоий асарларини кўчирган хаттотлар. – Т. : Фан, 1991. – Б.42.