Xvi-xix асрнинг биринчи ярмида Қорақалпоқлар

XVI-XIX асрнинг биринчи ярмида Қорақалпоқлар
Бехистун ёзувларида милоддан аввлги VI асрда ҳозирги Қорақалпогистон ҳудудида сака тиграхауда (чўққи кигиз қалпоқли) қабилалари яшаб ўтганлиги ҳақида маълумот берилади. VI-VIII асрларда Орол денгизи атрофларида бижанак ва ўгуз этник гуруҳлари шаклланди. Ана шу бижанаклар қорақалпоқларнинг аждоди ҳисобланади. VIII-X асрларда қорақалпоқ ҳалқи ташкил топа бошлаган даврда, Орол атрофи Кердер вилояти деб аталган.
1221 йилда Чингизхон қўшинлари Урганчни эгаллаб, Амударё тўгонини бузиб ташлади. Энди Амударё Кердер вилояти томон эмас, гарб тарафга оқа бошлаган: экин ерларининг қуриб қолиши сабабли қорақалпоқларнинг бир бўлаги Волга ва Ёйиқ дарёлари бўйларига, Қора денгиз қирғоқлари, Сирдарё ёқалари сари кучайиб кетганлар.
XII-XIII аср рус йилномаларида қорақалпоқлар «черние клобуки», шарқ манбаларида «қора бўркли» тарзида тилга олинади. XIV аср охирларида қорақалпоқлар Волга ва Ёйиқ дарёлари оралигида ташкил топган Нўгой (Мангит) хонлиги таркибида бўлганлар. Нўгой хони Идигу (Едигей) 1419 йилда ўлдирилгач, тахт талашишлар натижасида хонлик кучсизланди.
Нўгой хонлигида мангитлар таркибида яшаган қорақалпоқлар ўтроқ ва ярим кўчманчи ҳалқ эди. Нўгой хонлигини қорақалпоқлар бошқарган.
XVI аср охирида Нўгой хони Исмоил авлодлари ўртасида ҳокимият учун кураш кучайди. Шу кураш давомида Ўрмамбетбий ўлдирилгач, XVII аср бошларида Тинахмаднинг авлоди Эштарак Мирзо ҳокимият тепасига келади. Унинг даврида ҳам ўзаро урушлар тўхтамади. Улуг Нўгой ўрдаси Азов ва Кубан, Каспий ва Терек дарёлари оралигида кўчиб, ўтроқлашиб туради. 1613 йили Нўгойлар Хо Урлук бошчилигидаги қалмоқларнинг ҳужумига дучор бўлади. XVII асрнинг 30 йилларида қалмоқлар Волга ва Ўрол дарёлари қуйи оқимларини эгаллагач яйловларидан ажралган нўгойлар гарбга Қрим тарафга кўчишга мажбур бўлади. Нўгойларнинг Олти ул улуси Шарққа, Орол денгизи бўйларига келиб ўрнашади. XVII аср охирида қорақалпоқлар Сирдарё бўйига кўчиб келганлар.
1714 йилда Сирдарё бўйларида қорақалпоқлар Эшимхон (ЭшМуҳаммад) ни хон кўтарганлар. Бу давлат Сирдарёнинг қуйи оқими, Волга бўйи қалмоқлари, Бошкурт улуси ва қозоқ хонлари билан чегарадош бўлган. 1722 йилда қорақалпоқлар Жунгор қалмоқлари ҳужумига дучор бўлдилар. 1723 йили Жунгор қалмоқлари қозоқлар юртига бостириб кирдилар. Қозоқлар уч тарафга бўлиниб кўчиб кетдилар. Сирдарё қорақалпоқлари ҳам қозоқларга қўшилиб, бир гуруҳи Орол тарафга, иккинчи бўлаги Сирдарё бўйлаб юқорига-Тошкент тарафга жилишга мажбур бўлади: Фаргона водийсига келиб ўтроқлашди.
Қорақалпоқ хонлигига Орол бўйлари ҳам қараган. Эшимхон Қораўзак туманида Эшимёп каналини қаздирган. 1715 йили Хива тахтига Шергози ўтиргач, Орол бўйларини ўзига бўйсундиради. 1723 йили қорақалпоқлар Шоҳтемир бошчилигида хонга қарши қўзголон кўтарадилар ва шунда Шергози ўлдирилади.
XVIII-XIX асрларда Амударёнинг шарқий тарафидан оқиб, Орол денгизига қуйилган Кўкўзак дарёси бўйидаги кўпсонли қорақалпоқлар билан ороллик ўзбекларда деҳқончилик, чорвачилик, балиқчилик гуллаб яшнаган. Мазкур дарё бўйида Оқёқиш номли қабилалар уюшмаси вужудга келади. Оқёқиш оти билан машҳур бўлган ҳозирги Тахтакўприк тумани ҳудудида сақланиб қолган қалъани ҳалқ Ойдўст қалъа деб атайди.
Ҳужжатларда XVII-XVIII асрлардаги қорақалпоқ хонлари орасида Кучукхон, Табурчак султон бўлгани эслатилади. 1709 йили Табурчак султоннинг ўгли /ойиб султон Ирис Муҳаммад қорақалпоқ ҳукмдори бўлган.
1747-1748 йиллари Абулхайрхон қорақалпоқлар устига чоповул ясаган: уларнинг бир қисмини Талас дарёсининг бўйига кўчириб келтириб, деҳқончилик билан шугулланишга мажбур қилган. Қорақалпоқларнинг асосий қисми Янгидарё ва Қувондарё бўйларида деҳқончилик, чорвачилик, овчилик қилиб кун кечиришган.
Муҳаммад Раҳимхон I Хива хонлигини марказлашган, иқтисодий кучли давлатга айлантириш мақсадида Янгидарё бўйидаги қорақалпоқлар устига қўшин тортган, қорақалпоқ зодагонларини ўз тарафига огдиришга ҳаракат қилган. Шунингдек натижаси ўлароқ қорақалпоқ бийи Ойдўстбийнинг Янгидарё бўйидаги қорақалпоқларни Орол бўйига кўчириб келтиришга ёрдам берган.
Амударё этакларида яшовчи қорақалпоқлар ҳам Хива хонлиги қарамогига ўтган.
XIX асрнинг биринчи ярмида қорақалпоқларнинг ижтимоий-сиёсий ҳаётида жиддий ўзгаришлар юз бера борди. Бу ўзгариш аввало уларнинг энди кўпроқ деҳқончилик билан шугуллана бошлашида намоён бўлди.
Қорақалпоқлар ҳаётида балиқчилик муҳим аҳамият касб этади. Эндиликда балиқчиларнинг қишлоқлари вужудга келди. Сол устига қурилган сузиб юрувчи уйлар пайдо бўлди. Бу даврда ҳунармандчилик маълум даражада қаддини ростлаб бормоқда эди. Қорақалпоқлар эндиликда олача, дагал ип газлама мато, гилам тўқий бошладилар, ёгочдан турли буюмлар ясай бошладилар, тери пиширдилар, эгар, юган, айил, кигиз тайёрлаш билан шугулландилар.
XIX асрнинг ўрталарида бир бой қорақалпоқнинг қўргони атрофида бозор пайдо бўлди, кейинчалик бу ерда Чимбой шаҳри барпо этилди. Ўзининг қулай географик ҳолати туфайли шаҳар маъмурий марказга айланди.
Қорақалпоқлар ижтимоий ҳаётида уруг-қабилачилик анъаналари устун эди. Ерга жамоа эгалиги ҳукмрон эди.
XIX аср бошларида қорақалпоқ ерида янги-янги уруглар вужудга келди. Масалан, 1810 йилда эл қабиласидан чиққан киётли қорақалпоқлар бийи Экинликнинг 400-500 ўтовига кўнқирот ва мангитлардан 200 ўтов қўшилган. Бундай ҳолат бошқа ўтовларда ҳам содир бўлган. Натижада 14 улус деб ном олган йирик уруглараро бирлашма ташкил топган.
XIX аср ўрталаридан бошлаб қорақалпоқ ерида ҳам уруг қабилачилик муносабатларида ўзгариш бошланди. Айни пайтда ерга жамоа бўлиб эгалик қилиш ҳам барҳам топа бошлади. Эндиликда унинг ўрнида йирик заминдорлик қарор топди. Улар орасида 15 минг танобгача ерга эгалик қилувчилар ҳам бор эди.
XIX аср бошларидан бошлаб Хива хонлиги қорақалпоқларни ўзига тобе этиш учун кураш бошлади. 1803 йилда хон Элтузар қабилалараро низодан фойдаланди ва қорақалпоқларнинг хитой қабиласини бўйсундирди.
1811 йилда қорақалпоқлар Хива хонлиги таркибига кирганлар. Хон қорақалпоқлар ерида қалъалар қурдира бошлади. Қорақалпоқлар энди хон учун ҳарбий мажбурият ўтайдиган бўлдилар.
Уруш даврида қорақалпоқлар 1000 нафардан 2000 нафаргача навкар етказиб бериш мажбуриятини олдилар. Бундан ташқари, уруш пайтида ҳар бир хўжалик қозон солиги деган солиқ тўлашга, сугориш иншоотларини қуриш ва таъмирлаш ишида иштирок этишга дучор этилганлар. Қорақалпоқлар 1827 йилда хонга қарши қўзголон кўтардилар. Қўзголонга қорақалпоқларнинг энг бадавлат тоифаларига мансуб Ойдўстбий раҳбарлик қилган.
Муҳаммад Раҳимхон I даври (1806-1825) да Ойдўстбий юқори мансабга кўтарилиб, саройга яқинлашган. Муҳаммад Раҳимхон тахтга ўтирган куни унга зарбоф тўн, олтин сопли ханжар совга қилинган. У барча қорақалпоқ ҳалқининг бийи даражасига кўтарилган. Ўшанда Орол, Қўнгирот эли Тўрамурод сўфи бошчилигида мустақил бўлишга ҳаракат қилган.
Бу ҳаракат олдидан Ойдўстбий хондан ёрдам сўраган. Хива хони ёрдамида Ойдўстбий Оқёқиш бўйида (Ҳозирда Тахтакўприк туманида) улкан қўргон қурдирган.
Қўзголон олдидан қорақалпоқлар орасида солиқ йигиш учун Гадойниёз маҳрам юборилган. У қорақалпоқларнинг хитой қабиласи бошлиги Бекпўлатбийдан қўзголон тайёрланаётгани тўгрисида эшитади. Шундан кейин маҳрам қўнгирот қабиласи бошлиги Чўнқорабийнинг ўгли Қобилбий ҳузурига келади. Унинг уйида қолиб, одамларини Хивага жўнатади. 1827 йил 25 июль куни хон Ойдўстбий бошчилигидаги тайёрланаётган қўзголон ҳақида эшитади. Хон Ойдўстбий қўзголончиларини йўқотиш учун маҳсус қўшин тўплаб, унга Муҳаммад Назарбий иноқни қўмондон тайинлайди ва Хўжайли шаҳрига жўнатади. Шаҳар атрофида аскарлар ўрнашади
. Ойдўстбий қорақалпоқ кадхудо ва бийларни тўплаб, Орол денгизи бўйида Сори атов деган мавзуда машварат қилади. Йигилганлар маслаҳати билан қорақалпоқ овулларига отлиқ чопарлар жўнатиб, шундай буйруқ беради: «Ҳамма бола-чақаси билан қўзголонга йигилсин. Кимда-ким бош тортса, у душман ҳисобланади». Натижада барча қорақалпоқлар тўпланиб қулай ерда хандак қазиб, шоҳ-шаббалар ва аравалар билан мудофаа тўсиги қуришган. 29 июлда Ойдўстбий ўзининг икки ўгли Ризо ва Тўрани 300 ботирга бош қилиб, Қўнгирот қўргонига чоповулга юборади. Ўшанда Қўнгирот ҳокими Муҳаммад Яъкуб Мушриф қўргон мудофаасини уюштирган. Уруш пешингача давом этган. Ойдўстбий аскарларининг бир қанчаси нобуд бўлган. Баъзилари денгиз томон қочган. Ризо ҳам, Тўра ҳам бор имкониятни ишга солсалар-да, енгилганлар.
Хўжайли шаҳри атрофида турган Муҳаммад Назар иноқ ҳамда Муҳаммад Ризо қушбеги учун ҳам хоннинг қўзголончиларига қарши қўшин юбориш ҳақидаги фармони келади. Улар ёвмут ва шавдор қабилаларидан аскар тўплаб, Суйинбий, Дўсимбий, Муҳаммад Ниёз ясовулбошилар бошчилигида қўзголончиларга қарши жўнатади. Булар орасида қорақалпоқлардан йигилган одамлар ҳам бор эди. Жумладан, Давлатназарбий бошчилигида аскарлар Ойдўстбий одамларининг енгилганини ешитиб, ўзига яқин одамлари билан Сори отовни ташлаб кетишга мажбур бўлади ва Қўқон тарафга йўл олади. Муҳаммад Назар иноқ унинг ҳабарини эшитиб, Ойдўстбий одамлари орасидан сараланган қўшин жўнатади. Қўшин икки кун деганда Чирикработ мавзеида Ойдўстбий одамларини ўраб оладилар. Натижада қўзголончилар маглубиятга учрадилар.
Қорақалпоқ ҳалқининг маданияти. Чимбой, Қўнгирот, Хўжайли шаҳарларида қорақалпоқ ҳунармандлари кўпчиликни ташкил қилган. Масалан, темирчи, дурадгор, кигиз босувчилар, заргарлар, бўёқчи, кулолчи, тўқимачи кабилар. Устахонада 3-4 одам ишлаган. Шогирдлар 12-13 ёшдан қабул қилинган.
Орол денгизи бўйи Тербенбес овулида Арзимбет заргарнинг ишлари тарихий асарларда таъкидланади. У қорақалпоқ аёлларининг севимли безаги савкалани мохирона ишлаган. Сирга, билагузук, узук, ҳайкал, ўнгирмунчоқ, зебигардон туморчалар ҳам ясаган. Айниқса, қорақалпоқ йигитлари қиядиган чўгирмаларини тикиш юксак маҳорат талаб этган.
Яна бўрк тикиб кийишган. Уни қорақалпоқлар қуроч деб аташади. Аёллар, қизлар кийимлари орасида ҳам асрлар оша қадри тушмай келаётганлари бор.
Қорақалпоқлар Нукус, Қиёт, Қўнгирот, Қипчоқ каби шаҳарларда яшаганлар. Зарафшон водийсида XIX асрнинг биринчи ярмида қорақалпоқларнинг 37 овули мавжуд бўлган. Мазкур шаҳарларнинг энг йириги Қўнгирот бўлиб, у Оролликлар маркази бўлган. Хўжайли Орол бирлашмаси билан Хива орасидаги савдо маркази бўлиб, божхона шу шаҳарда жойлашган.
Яна Мангит, Чимбой, Жанга қалъа, Ойдўс қалъа, Эрназар қалъа, Кўк ўзак, Эшон қалъа шаҳарлари қорақалпоқ ҳалқи томонидан яратилган маданий ва меъморчилик ёдгорлиги марказлари ҳисобланади.
Қорақалпоқ ёшлари Бухоро ва Хива шаҳарларида ўқиганлар. Қорақалпоқлар юртида XIX аср бошларида 318 та мактаб, Қорақум Эшон, Қалила охун, Эгамберган охун, Ойбит эшон, Эшонқалъа ва бошқа мавзеларда мадрасалар бўлган.
Қорақалпоқлар ўз тўй-маъракаларини қўшиқсиз, достонларсиз, тарихий хангомаларсиз ўтказмайдилар. Уларнинг ҳалқ огзаки ижоди жуда бой. Қорақалпоқ фольклор намуналари 20 жилдлигининг нашр этилгани фикримизнинг далилидир. Улар ўз сўз усталари бўлган чечанларни, жиров-бахшиларини қаттиқ севди. Эл оқсоқоллари, раҳбарлари ёнидан қиссахонлар аримаган.
Ўзбекларнинг афандиси бўлса, уларнинг Ўмирбек лаққаси бор.
Қорақалпоқларнинг қахрамонлик достонлари қадимдан маълум. Улардан «Қирққиз», «Алпомиш», «Кўблан», «Мастподшо» достонларида қорақалпоқларнинг воқеаларга бой тарихи куйланади.
Қорақалпоқларнинг ҳалқ қўшиқларида эл йўлбошчилари, қаҳрамонлари Маман ботир, Эсангелди маҳрам, Ойдўстбий, Эрназар бийлар улугланади.
Қозоқ маърифатпарвар олими Чўқон Валихонованинг «Қорақалпоқлар саҳродаги биринчи шоир ҳам қўшиқчилар, шундан кейин қиргизлар ҳам туркманлар», деган сўзлари бежиз айтилмаган.
Қорақалпоқ ҳалқи огзаки ижоди жанр жиҳатидан лирик ва эпик асарларга бўлинади.
Қорақалпоқ адабиётида XVII-XVIII асрлардаги тарихий воқеаларни бадиий шаклда акс эттирган «Қирққиз» достони алоҳида ўрин тутади. Бу асар қорақалпоқ ҳалқ қахрамонлик эпосидир.
Асар эрксеварлик, ватанпарварлик ва инсонпарварлик гоялари билан сугорилган.
Асарнинг бош қахрамони Гулойим ўзининг қирқ нафар дугонаси ва ўз севгилиси Арслон билан бирга Эрон шоҳи Нодиршоҳ ҳамда қалмоқ хони Суртойша ҳужумидан юртини ҳимоя қилишга отланади. Гулойим Хоразмни озод қилиб, у ерда қорақалпоқ, туркман, ўзбек ва қозоқ ҳалқлари вакилларини бирлаштирган давлат тузади.
Асарда Гулойим билан бир қаторда жанг қилган Олтиной, Ўтбосган, Арслон, Сарвиноз кабилар тимсолида мардлик, жасурлик, ватанпарварлик, инсонийлик, айни пайтда душманга нисбатан шафқатсизлик хислатлари ўз ифодасини топган.
Қорақалпоқ ёзма адабиёти. XVIII асрдан бошлаб қорақалпоқ ёзма адабиёти шаклланди ва ривожлана бошлади.
XVIII-XIX асрнинг биринчи ярмида қор қорақалпоқ адабиётининг кўзга кўринган қатор намояндалари қалам тебратганларки,уларнинг номлари бугунги кунда ҳам ардоқланади.Улардан бири Жиен Жиров (1730-1784) эди. У машҳур бахши сифатида камол топди.Айни пайтда шеърлар ҳам битди. «Хайр энди,дўстлар», «Юрагимда кўп догим», каби шеърларида жамиятдаги нохақликлардан нолийди.
Жиен Жирав хажвий асарнинг ҳам устаси эди. У «Хой хонимиз,хонимиз» каби хажвий шеърларини яратган.
Маълумки, қозоқ хони Абулхайрга қарши олиб борилган урушда қорақалпоқлар енгилган эди. Бу маглубият натижасида улар азоб-уқубатларга дучор этилган. Ҳусусан, Сирдарё бўйларидаги қорақалпоқлар ҳар ёққа тарқаб кетганлар. Уларнинг бир қисми эса Тошкент атрофига ( Чирчиқ бўйларига), бошқа бир қисми эса Қизилқум орқали Хоразмга ( Орол денгизининг жанубий соҳилларига) кўчиб кетганлар. Мана шу машаққатли кўчишларнинг гувоҳи бўлган Жиен Жиров ўзининг « Дарбадар эл» номли достонини яратган эди.
Қорақалпоқ адабиётининг кўзга кўринган вакилларидан яна бири Кунхўжа Иброҳим ўгли (1799-1830 йй) эди.
Унинг бутун умри Муҳтожликда ўтган. Шоирнинг «Ўроқчилар», «Оқ қамиш», «Чўпонлар» каби шеърлари диққатга сазовордир.
Ажиниёз Касибай ўгли (1811-1878 йй) қорақалпоқ ҳалқининг атоқли шоирларидан бири. Мўйноқдаги эски мактабда ўқиган. Кейин Хивадаги Шергозихон мадрасасида илм олган. Шоирнинг « Бўзатов» достонида қорқалпоқ ҳалқининг бошқа юртларга кўчиб кетишига мажбур этилганлиги, катта маҳорат билан баён этилган. Ажиниёз шоир шеърларида ватанпарварлик, инсонпарварлик гоялари устун туради.
Шоир Ажиниёзни бутун Ўрта Осиёда танитган асари «Қиз Менгаш билан айтишув» асари эди.
Қорақалпоқ ҳалқи адабиёти унинг асосчиси Бердақ (1827-1900 йй) номи билан машҳурдир.
Бердимурод Қаргабой ўгли Бердақ ёшлигидан ота-онасидан етим қолиб, бир бурда нон учун овулма-овул иш қидиришга мажбур бўлган. У ижодини 18-19 ёшларида дўмбира чертиб шеър айтишдан бошланган. 25 ёшида истеъдодли шоир сифатида ҳалқ орасида танилди. Унинг шеърларида ҳалқнинг ҳаётида акс эттирилган.
Бердақ тарихий мавзуларида ҳам қалам тебратган. Унинг «Авлодлар», «Омонгелди», «Ойдосбий», «Эрназарбий» каби асарларида ҳалқ қахрамонлари фахр билан куйланади.
*****
XVI-XIX asrning birinchi yarmida Qoraqalpoqlar
Bexistun yozuvlarida miloddan avvlgi VI asrda hozirgi Qoraqalpogiston hududida saka tigraxauda (cho‘qqi kigiz qalpoqli) qabilalari yashab o‘tganligi haqida ma’lumot beriladi. VI-VIII asrlarda Orol dengizi atroflarida bijanak va o‘guz etnik guruhlari shakllandi. Ana shu bijanaklar qoraqalpoqlarning ajdodi hisoblanadi. VIII-X asrlarda qoraqalpoq halqi tashkil topa boshlagan davrda, Orol atrofi Kerder viloyati deb atalgan.
1221 yilda Chingizxon qo‘shinlari Urganchni egallab, Amudaryo to‘gonini buzib tashladi. Endi Amudaryo Kerder viloyati tomon emas, garb tarafga oqa boshlagan: ekin yerlarining qurib qolishi sababli qoraqalpoqlarning bir bo‘lagi Volga va Yoyiq daryolari bo‘ylariga, Qora dengiz qirg‘oqlari, Sirdaryo yoqalari sari kuchayib ketganlar.
XII-XIII asr rus yilnomalarida qoraqalpoqlar «cherniye klobuki», sharq manbalarida «qora bo‘rkli» tarzida tilga olinadi. XIV asr oxirlarida qoraqalpoqlar Volga va Yoyiq daryolari oraligida tashkil topgan No‘goy (Mangit) xonligi tarkibida bo‘lganlar. No‘goy xoni Idigu (Yedigey) 1419 yilda o‘ldirilgach, taxt talashishlar natijasida xonlik kuchsizlandi.
No‘goy xonligida mangitlar tarkibida yashagan qoraqalpoqlar o‘troq va yarim ko‘chmanchi halq edi. No‘goy xonligini qoraqalpoqlar boshqargan.
XVI asr oxirida No‘goy xoni Ismoil avlodlari o‘rtasida hokimiyat uchun kurash kuchaydi. Shu kurash davomida O‘rmambetbiy o‘ldirilgach, XVII asr boshlarida Tinaxmadning avlodi Eshtarak Mirzo hokimiyat tepasiga keladi. Uning davrida ham o‘zaro urushlar to‘xtamadi. Ulug No‘goy o‘rdasi Azov va Kuban, Kaspiy va Terek daryolari oraligida ko‘chib, o‘troqlashib turadi. 1613 yili No‘goylar Xo Urluk boshchiligidagi qalmoqlarning hujumiga duchor bo‘ladi. XVII asrning 30 yillarida qalmoqlar Volga va O‘rol daryolari quyi oqimlarini egallagach yaylovlaridan ajralgan no‘goylar garbga Qrim tarafga ko‘chishga majbur bo‘ladi. No‘goylarning Olti ul ulusi Sharqqa, Orol dengizi bo‘ylariga kelib o‘rnashadi. XVII asr oxirida qoraqalpoqlar Sirdaryo bo‘yiga ko‘chib kelganlar.
1714 yilda Sirdaryo bo‘ylarida qoraqalpoqlar Eshimxon (EshMuhammad) ni xon ko‘targanlar. Bu davlat Sirdaryoning quyi oqimi, Volga bo‘yi qalmoqlari, Boshkurt ulusi va qozoq xonlari bilan chegaradosh bo‘lgan. 1722 yilda qoraqalpoqlar Jungor qalmoqlari hujumiga duchor bo‘ldilar. 1723 yili Jungor qalmoqlari qozoqlar yurtiga bostirib kirdilar. Qozoqlar uch tarafga bo‘linib ko‘chib ketdilar. Sirdaryo qoraqalpoqlari ham qozoqlarga qo‘shilib, bir guruhi Orol tarafga, ikkinchi bo‘lagi Sirdaryo bo‘ylab yuqoriga-Toshkent tarafga jilishga majbur bo‘ladi: Fargona vodiysiga kelib o‘troqlashdi.
Qoraqalpoq xonligiga Orol bo‘ylari ham qaragan. Eshimxon Qorao‘zak tumanida Eshimyop kanalini qazdirgan. 1715 yili Xiva taxtiga Shergozi o‘tirgach, Orol bo‘ylarini o‘ziga bo‘ysundiradi. 1723 yili qoraqalpoqlar Shohtemir boshchiligida xonga qarshi qo‘zgolon ko‘taradilar va shunda Shergozi o‘ldiriladi.
XVIII-XIX asrlarda Amudaryoning sharqiy tarafidan oqib, Orol dengiziga quyilgan Ko‘ko‘zak daryosi bo‘yidagi ko‘psonli qoraqalpoqlar bilan orollik o‘zbeklarda dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik gullab yashnagan. Mazkur daryo bo‘yida Oqyoqish nomli qabilalar uyushmasi vujudga keladi. Oqyoqish oti bilan mashhur bo‘lgan hozirgi Taxtako‘prik tumani hududida saqlanib qolgan qal’ani halq Oydo‘st qal’a deb ataydi.
Hujjatlarda XVII-XVIII asrlardagi qoraqalpoq xonlari orasida Kuchukxon, Taburchak sulton bo‘lgani eslatiladi. 1709 yili Taburchak sultonning o‘gli /oyib sulton Iris Muhammad qoraqalpoq hukmdori bo‘lgan.
1747-1748 yillari Abulxayrxon qoraqalpoqlar ustiga chopovul yasagan: ularning bir qismini Talas daryosining bo‘yiga ko‘chirib keltirib, dehqonchilik bilan shugullanishga majbur qilgan. Qoraqalpoqlarning asosiy qismi Yangidaryo va Quvondaryo bo‘ylarida dehqonchilik, chorvachilik, ovchilik qilib kun kechirishgan.
Muhammad Rahimxon I Xiva xonligini markazlashgan, iqtisodiy kuchli davlatga aylantirish maqsadida Yangidaryo bo‘yidagi qoraqalpoqlar ustiga qo‘shin tortgan, qoraqalpoq zodagonlarini o‘z tarafiga ogdirishga harakat qilgan. Shuningdek natijasi o‘laroq qoraqalpoq biyi Oydo‘stbiyning Yangidaryo bo‘yidagi qoraqalpoqlarni Orol bo‘yiga ko‘chirib keltirishga yordam bergan.
Amudaryo etaklarida yashovchi qoraqalpoqlar ham Xiva xonligi qaramogiga o‘tgan.
XIX asrning birinchi yarmida qoraqalpoqlarning ijtimoiy-siyosiy hayotida jiddiy o‘zgarishlar yuz bera bordi. Bu o‘zgarish avvalo ularning endi ko‘proq dehqonchilik bilan shugullana boshlashida namoyon bo‘ldi.
Qoraqalpoqlar hayotida baliqchilik muhim ahamiyat kasb etadi. Endilikda baliqchilarning qishloqlari vujudga keldi. Sol ustiga qurilgan suzib yuruvchi uylar paydo bo‘ldi. Bu davrda hunarmandchilik ma’lum darajada qaddini rostlab bormoqda edi. Qoraqalpoqlar endilikda olacha, dagal ip gazlama mato, gilam to‘qiy boshladilar, yogochdan turli buyumlar yasay boshladilar, teri pishirdilar, egar, yugan, ayil, kigiz tayyorlash bilan shugullandilar.
XIX asrning o‘rtalarida bir boy qoraqalpoqning qo‘rgoni atrofida bozor paydo bo‘ldi, keyinchalik bu yerda Chimboy shahri barpo etildi. O‘zining qulay geografik holati tufayli shahar ma’muriy markazga aylandi.
Qoraqalpoqlar ijtimoiy hayotida urug-qabilachilik an’analari ustun edi. Yerga jamoa egaligi hukmron edi.
XIX asr boshlarida qoraqalpoq yerida yangi-yangi uruglar vujudga keldi. Masalan, 1810 yilda el qabilasidan chiqqan kiyotli qoraqalpoqlar biyi Ekinlikning 400-500 o‘toviga ko‘nqirot va mangitlardan 200 o‘tov qo‘shilgan. Bunday holat boshqa o‘tovlarda ham sodir bo‘lgan. Natijada 14 ulus deb nom olgan yirik uruglararo birlashma tashkil topgan.
XIX asr o‘rtalaridan boshlab qoraqalpoq yerida ham urug qabilachilik munosabatlarida o‘zgarish boshlandi. Ayni paytda yerga jamoa bo‘lib egalik qilish ham barham topa boshladi. Endilikda uning o‘rnida yirik zamindorlik qaror topdi. Ular orasida 15 ming tanobgacha yerga egalik qiluvchilar ham bor edi.
XIX asr boshlaridan boshlab Xiva xonligi qoraqalpoqlarni o‘ziga tobe etish uchun kurash boshladi. 1803 yilda xon Eltuzar qabilalararo nizodan foydalandi va qoraqalpoqlarning xitoy qabilasini bo‘ysundirdi.
1811 yilda qoraqalpoqlar Xiva xonligi tarkibiga kirganlar. Xon qoraqalpoqlar yerida qal’alar qurdira boshladi. Qoraqalpoqlar endi xon uchun harbiy majburiyat o‘taydigan bo‘ldilar.
Urush davrida qoraqalpoqlar 1000 nafardan 2000 nafargacha navkar yetkazib berish majburiyatini oldilar. Bundan tashqari, urush paytida har bir xo‘jalik qozon soligi degan soliq to‘lashga, sugorish inshootlarini qurish va ta’mirlash ishida ishtirok etishga duchor etilganlar. Qoraqalpoqlar 1827 yilda xonga qarshi qo‘zgolon ko‘tardilar. Qo‘zgolonga qoraqalpoqlarning eng badavlat toifalariga mansub Oydo‘stbiy rahbarlik qilgan.
Muhammad Rahimxon I davri (1806-1825) da Oydo‘stbiy yuqori mansabga ko‘tarilib, saroyga yaqinlashgan. Muhammad Rahimxon taxtga o‘tirgan kuni unga zarbof to‘n, oltin sopli xanjar sovga qilingan. U barcha qoraqalpoq halqining biyi darajasiga ko‘tarilgan. O‘shanda Orol, Qo‘ngirot eli To‘ramurod so‘fi boshchiligida mustaqil bo‘lishga harakat qilgan.
Bu harakat oldidan Oydo‘stbiy xondan yordam so‘ragan. Xiva xoni yordamida Oydo‘stbiy Oqyoqish bo‘yida (Hozirda Taxtako‘prik tumanida) ulkan qo‘rgon qurdirgan.
Qo‘zgolon oldidan qoraqalpoqlar orasida soliq yigish uchun Gadoyniyoz mahram yuborilgan. U qoraqalpoqlarning xitoy qabilasi boshligi Bekpo‘latbiydan qo‘zgolon tayyorlanayotgani to‘grisida eshitadi. Shundan keyin mahram qo‘ngirot qabilasi boshligi Cho‘nqorabiyning o‘gli Qobilbiy huzuriga keladi. Uning uyida qolib, odamlarini Xivaga jo‘natadi. 1827 yil 25 iyul kuni xon Oydo‘stbiy boshchiligidagi tayyorlanayotgan qo‘zgolon haqida eshitadi. Xon Oydo‘stbiy qo‘zgolonchilarini yo‘qotish uchun mahsus qo‘shin to‘plab, unga Muhammad Nazarbiy inoqni qo‘mondon tayinlaydi va Xo‘jayli shahriga jo‘natadi. Shahar atrofida askarlar o‘rnashadi.
Oydo‘stbiy qoraqalpoq kadxudo va biylarni to‘plab, Orol dengizi bo‘yida Sori atov degan mavzuda mashvarat qiladi. Yigilganlar maslahati bilan qoraqalpoq ovullariga otliq choparlar jo‘natib, shunday buyruq beradi: «Hamma bola-chaqasi bilan qo‘zgolonga yigilsin. Kimda-kim bosh tortsa, u dushman hisoblanadi». Natijada barcha qoraqalpoqlar to‘planib qulay yerda xandak qazib, shoh-shabbalar va aravalar bilan mudofaa to‘sigi qurishgan. 29 iyulda Oydo‘stbiy o‘zining ikki o‘gli Rizo va To‘rani 300 botirga bosh qilib, Qo‘ngirot qo‘rgoniga chopovulga yuboradi. O‘shanda Qo‘ngirot hokimi Muhammad Ya’kub Mushrif qo‘rgon mudofaasini uyushtirgan. Urush peshingacha davom etgan. Oydo‘stbiy askarlarining bir qanchasi nobud bo‘lgan. Ba’zilari dengiz tomon qochgan. Rizo ham, To‘ra ham bor imkoniyatni ishga solsalar-da, yengilganlar.
Xo‘jayli shahri atrofida turgan Muhammad Nazar inoq hamda Muhammad Rizo qushbegi uchun ham xonning qo‘zgolonchilariga qarshi qo‘shin yuborish haqidagi farmoni keladi. Ular yovmut va shavdor qabilalaridan askar to‘plab, Suyinbiy, Do‘simbiy, Muhammad Niyoz yasovulboshilar boshchiligida qo‘zgolonchilarga qarshi jo‘natadi. Bular orasida qoraqalpoqlardan yigilgan odamlar ham bor edi. Jumladan, Davlatnazarbiy boshchiligida askarlar Oydo‘stbiy odamlarining yengilganini yeshitib, o‘ziga yaqin odamlari bilan Sori otovni tashlab ketishga majbur bo‘ladi va Qo‘qon tarafga yo‘l oladi. Muhammad Nazar inoq uning habarini eshitib, Oydo‘stbiy odamlari orasidan saralangan qo‘shin jo‘natadi. Qo‘shin ikki kun deganda Chirikrabot mavzeida Oydo‘stbiy odamlarini o‘rab oladilar. Natijada qo‘zgolonchilar maglubiyatga uchradilar.
Qoraqalpoq halqining madaniyati. Chimboy, Qo‘ngirot, Xo‘jayli shaharlarida qoraqalpoq hunarmandlari ko‘pchilikni tashkil qilgan. Masalan, temirchi, duradgor, kigiz bosuvchilar, zargarlar, bo‘yoqchi, kulolchi, to‘qimachi kabilar. Ustaxonada 3-4 odam ishlagan. Shogirdlar 12-13 yoshdan qabul qilingan.
Orol dengizi bo‘yi Terbenbes ovulida Arzimbet zargarning ishlari tarixiy asarlarda ta’kidlanadi. U qoraqalpoq ayollarining sevimli bezagi savkalani moxirona ishlagan. Sirga, bilaguzuk, uzuk, haykal, o‘ngirmunchoq, zebigardon tumorchalar ham yasagan. Ayniqsa, qoraqalpoq yigitlari qiyadigan cho‘girmalarini tikish yuksak mahorat talab etgan.
Yana bo‘rk tikib kiyishgan. Uni qoraqalpoqlar quroch deb atashadi. Ayollar, qizlar kiyimlari orasida ham asrlar osha qadri tushmay kelayotganlari bor.
Qoraqalpoqlar Nukus, Qiyot, Qo‘ngirot, Qipchoq kabi shaharlarda yashaganlar. Zarafshon vodiysida XIX asrning birinchi yarmida qoraqalpoqlarning 37 ovuli mavjud bo‘lgan. Mazkur shaharlarning eng yirigi Qo‘ngirot bo‘lib, u Orolliklar markazi bo‘lgan. Xo‘jayli Orol birlashmasi bilan Xiva orasidagi savdo markazi bo‘lib, bojxona shu shaharda joylashgan.
Yana Mangit, Chimboy, Janga qal’a, Oydo‘s qal’a, Ernazar qal’a, Ko‘k o‘zak, Eshon qal’a shaharlari qoraqalpoq halqi tomonidan yaratilgan madaniy va me’morchilik yodgorligi markazlari hisoblanadi.
Qoraqalpoq yoshlari Buxoro va Xiva shaharlarida o‘qiganlar. Qoraqalpoqlar yurtida XIX asr boshlarida 318 ta maktab, Qoraqum Eshon, Qalila oxun, Egambergan oxun, Oybit eshon, Eshonqal’a va boshqa mavzelarda madrasalar bo‘lgan.
Qoraqalpoqlar o‘z to‘y-ma’rakalarini qo‘shiqsiz, dostonlarsiz, tarixiy xangomalarsiz o‘tkazmaydilar. Ularning halq ogzaki ijodi juda boy. Qoraqalpoq folklor namunalari 20 jildligining nashr etilgani fikrimizning dalilidir. Ular o‘z so‘z ustalari bo‘lgan chechanlarni, jirov-baxshilarini qattiq sevdi. El oqsoqollari, rahbarlari yonidan qissaxonlar arimagan.
O‘zbeklarning afandisi bo‘lsa, ularning O‘mirbek laqqasi bor.
Qoraqalpoqlarning qaxramonlik dostonlari qadimdan ma’lum. Ulardan «Qirqqiz», «Alpomish», «Ko‘blan», «Mastpodsho» dostonlarida qoraqalpoqlarning voqealarga boy tarixi kuylanadi.
Qoraqalpoqlarning halq qo‘shiqlarida el yo‘lboshchilari, qahramonlari Maman botir, Esangeldi mahram, Oydo‘stbiy, Ernazar biylar uluglanadi.
Qozoq ma’rifatparvar olimi Cho‘qon Valixonovaning «Qoraqalpoqlar sahrodagi birinchi shoir ham qo‘shiqchilar, shundan keyin qirgizlar ham turkmanlar», degan so‘zlari bejiz aytilmagan.
Qoraqalpoq halqi ogzaki ijodi janr jihatidan lirik va epik asarlarga bo‘linadi.
Qoraqalpoq adabiyotida XVII-XVIII asrlardagi tarixiy voqealarni badiiy shaklda aks ettirgan «Qirqqiz» dostoni alohida o‘rin tutadi. Bu asar qoraqalpoq halq qaxramonlik eposidir.
Asar erksevarlik, vatanparvarlik va insonparvarlik goyalari bilan sugorilgan.
Asarning bosh qaxramoni Guloyim o‘zining qirq nafar dugonasi va o‘z sevgilisi Arslon bilan birga Eron shohi Nodirshoh hamda qalmoq xoni Surtoysha hujumidan yurtini himoya qilishga otlanadi. Guloyim Xorazmni ozod qilib, u yerda qoraqalpoq, turkman, o‘zbek va qozoq halqlari vakillarini birlashtirgan davlat tuzadi.
Asarda Guloyim bilan bir qatorda jang qilgan Oltinoy, O‘tbosgan, Arslon, Sarvinoz kabilar timsolida mardlik, jasurlik, vatanparvarlik, insoniylik, ayni paytda dushmanga nisbatan shafqatsizlik xislatlari o‘z ifodasini topgan.
Qoraqalpoq yozma adabiyoti. XVIII asrdan boshlab qoraqalpoq yozma adabiyoti shakllandi va rivojlana boshladi.
XVIII-XIX asrning birinchi yarmida qor qoraqalpoq adabiyotining ko‘zga ko‘ringan qator namoyandalari qalam tebratganlarki,ularning nomlari bugungi kunda ham ardoqlanadi.Ulardan biri Jiyen Jirov (1730-1784) edi. U mashhur baxshi sifatida kamol topdi.Ayni paytda she’rlar ham bitdi. «Xayr endi,do‘stlar», «Yuragimda ko‘p dogim», kabi she’rlarida jamiyatdagi noxaqliklardan noliydi.
Jiyen Jirav xajviy asarning ham ustasi edi. U «Xoy xonimiz,xonimiz» kabi xajviy she’rlarini yaratgan.
Ma’lumki, qozoq xoni Abulxayrga qarshi olib borilgan urushda qoraqalpoqlar yengilgan edi. Bu maglubiyat natijasida ular azob-uqubatlarga duchor etilgan. Hususan, Sirdaryo bo‘ylaridagi qoraqalpoqlar har yoqqa tarqab ketganlar. Ularning bir qismi esa Toshkent atrofiga ( Chirchiq bo‘ylariga), boshqa bir qismi esa Qizilqum orqali Xorazmga ( Orol dengizining janubiy sohillariga) ko‘chib ketganlar. Mana shu mashaqqatli ko‘chishlarning guvohi bo‘lgan Jiyen Jirov o‘zining « Darbadar el» nomli dostonini yaratgan edi.
Qoraqalpoq adabiyotining ko‘zga ko‘ringan vakillaridan yana biri Kunxo‘ja Ibrohim o‘gli (1799-1830 yy) edi.
Uning butun umri Muhtojlikda o‘tgan. Shoirning «O‘roqchilar», «Oq qamish», «Cho‘ponlar» kabi she’rlari diqqatga sazovordir.
Ajiniyoz Kasibay o‘gli (1811-1878 yy) qoraqalpoq halqining atoqli shoirlaridan biri. Mo‘ynoqdagi eski maktabda o‘qigan. Keyin Xivadagi Shergozixon madrasasida ilm olgan. Shoirning « Bo‘zatov» dostonida qorqalpoq halqining boshqa yurtlarga ko‘chib ketishiga majbur etilganligi, katta mahorat bilan bayon etilgan. Ajiniyoz shoir she’rlarida vatanparvarlik, insonparvarlik goyalari ustun turadi.
Shoir Ajiniyozni butun O‘rta Osiyoda tanitgan asari «Qiz Mengash bilan aytishuv» asari edi.
Qoraqalpoq halqi adabiyoti uning asoschisi Berdaq (1827-1900 yy) nomi bilan mashhurdir.
Berdimurod Qargaboy o‘gli Berdaq yoshligidan ota-onasidan yetim qolib, bir burda non uchun ovulma-ovul ish qidirishga majbur bo‘lgan. U ijodini 18-19 yoshlarida do‘mbira chertib she’r aytishdan boshlangan. 25 yoshida iste’dodli shoir sifatida halq orasida tanildi. Uning she’rlarida halqning hayotida aks ettirilgan.
Berdaq tarixiy mavzularida ham qalam tebratgan. Uning «Avlodlar», «Omongeldi», «Oydosbiy», «Ernazarbiy» kabi asarlarida halq qaxramonlari faxr bilan kuylanadi.