Xx asrning 20-30-yillarida yangi o‘zbek milliy tarjima maktabining shakllanishi va kamol topishida Hamid Olimjonning salmoqli o‘rni bor

Hamid Olimjon ijodining adabiyotshunoslikdagi talqini.

XX asrning 20–30-yillarida yangi o‘zbek milliy tarjima maktabining shakllanishi va kamol topishida Hamid Olimjonning salmoqli o‘rni bor. U ijod bulog‘i qaynab jo‘sh urgan 30-yillarning o‘rtalarida adabiy bilimi va lug‘at fondini tinimsiz boyitgani va she’riyat “sir”larini mukammal egallaganidan so‘ng mumtoz jahon shoirlarining asarlarini tarjima qilishga kirishdi va badiiy tarjima sohasida ham katta yutuqlarga erishdi. U shu ijodiy jarayonda, Pushkinning ustozi V.A.Jukovskiy aytganidek, asarlari tarjima qilinayotgan shoirlarning “qul”i emas, balki munosib “raqib”i bo‘lishga intildi.

Odatda, adabiyotshunoslar biror shoir yoki yozuvchi adabiy merosini o‘rganganlarida ular ijodini turli tadrijiy davrlarga ajratishni xush ko‘radilar. Bu, ko‘pincha, shoir yoki yozuvchi ijodiy yo‘lining bir-biriga o‘xshab-o‘xshamagan bosqichlarini ilg‘ash va kuzatish imkonini beradi.

Agar Hamid Olimjon ijodining ilk davriga nazar tashlasak, shu davrdagi adabiy maydonda – Rossiyada M.Svetlov, A.Bezimenskiy singari “komsomol shoirlar”ning, Turkiya va Ozarboyjonda Nozim Hikmat singari isyonkor shoirlarning javlon urganlarini ko‘ramiz. Davr Hamid Olimjon singari yosh ijodkorlarni shu shoirlar izidan borishga, ular ijodidagi g‘oya va obrazlardan andoza olishga da’vat etdi. Hamid Olimjon, Mirtemir va Shokir Sulaymonni shu davrda “rus shoirlari”ga qaraganda Nozim Hikmatning Qora dengiz to‘lqinlaridan ham dolg‘ali she’rlari to‘lqinlantirib yubordi. Hamid Olimjon va Mirtemir Nozim Hikmatning 1929 yili Bokuda chop etilgan “Quyosh ichganlar qo‘shig‘i” she’rlar to‘plamini o‘qib, to‘plamdan joy olgan mansuralardan sarxush bo‘lib, ularni o‘zbek tiliga o‘girdilar. Ammo nima uchundir nashriyotga topshirilgan bu to‘plam dunyo yuzini ko‘rmay qoldi. Taxmin qilish mumkinki, shu davrda katta mavqega ega bo‘lgan kuchlar Hamid Olimjonning nigohini Rossiyadagi she’riyat kechalarini gullatayotgan “komsomol shoirlar”ga qaratib, unga shu shoirlarning she’rlarini o‘zbek tiliga tarjima qilishni maslahat bergan.

Hamid Olimjon 1930 yilda M.Svetlovning mashhur “Grenada”, 1931 yilda A.Bezimenskiyning “Shoirning raporti”, “Shu kunning ilhomi” she’rlarini, P.Shiryayevning “Kurashchilar” hikoyasini, shuningdek, M.Gorkiyning “Chelkash” hikoyasi, “Zavod-fabrikalar tarixi” maqolasi va M.Lermontovning “Bela” qissasini tarjima qildi. Shu narsa g‘aroyibki, tarjimon shoir garchand bu asarlarning ruhi va g‘oyaviy mazmunini tarjimada to‘la ifodalashga muvaffaq bo‘lgan esa-da, “Bela” va “Chelkash” o‘lmas asarlar jumlasidan bo‘lganligi tufayli, ularni o‘zbek tiliga shunday zavq-shavq va ilhom bilan tarjima qilganki, bu tarjimalarni hozir ham huzur qilib o‘qiysiz. Shoir sifatida 30-yillarning o‘rtalarida kamolotga erishgan Hamid Olimjonning 30-yillar tongidayoq rus adabiyotining bu ikki mashhur asarini o‘zbek tilida katta mahorat bilan jaranglatib yuborganidan hayratga tushasiz. 1936 yilda Pushkinning “Kavkaz asiri” dostoni va “Suv qizi” (“Rusalka”) dramasini tarjima qilishda bir oz qiynalganligi sezilgan Hamid Olimjon 1931 yilda, ayniqsa, “Bela”ning tarjimasini maromiga yetkazgan.

1937 yilda A.S.Pushkin vafotiga 100 yil to‘lishi munosabati bilan barcha ittifoqdosh respublikalarda, jumladan, O‘zbekistonda shoir asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilish masalasiga katta e’tibor berildi. Shu yillarda ko‘zga ko‘ringan shoir va yozuvchilar bu qutlug‘ ishga jon-jon deb kirishdilar. Pushkinning “Kavkaz asiri” va “Suv qizi” asarlarini tarjima qilish, aytib o‘tilganidek, Hamid Olimjonning zimmasiga tushdi. U rus she’riyatining bu durdonalari tarjimasiga katta mas’uliyat bilan yondashdi. Hozir ham bu ikki asar tarjimasini o‘qir ekansiz, ularda tarjimon mahorati porlab turgan sahifalar oz emasligiga guvoh bo‘lasiz. Lekin shu ikki asar tarjimasini Pushkinning ikki lirik durdonasi tarjimasi bilan qiyoslaganda, liro-epik asarlar tarjimasi bizga xiyla og‘irroqdek bo‘lib ko‘rinadi.

Shu narsa ajoyibki, Hamid Olimjon Pushkinning “Sizni sevgan edim…” va “Tikilaman ko‘rganda darhol…” satrlari bilan boshlangan ikki she’rini o‘z dilining amri bilan, o‘zi uchun yayrab-erkalanib o‘girgan. Ular Pushkinning ko‘p jildli “Asarlar”iga kiritilmagan. Lekin bu she’rlar tarjimasi shunday ilohiy ilhom bilan o‘zbek navolariga soz­langanki, Pushkin ularni o‘zbek tilida yozgandek tuyiladi. Bu tarjimaga, tarjimon Hamid Olimjonga berilishi mumkin bo‘lgan eng yuksak bahodir.

Agar shu ikki tarjimani “Kavkaz asiri” va “Suv qizi” asarlari tarjimasi bilan qiyoslasak, birinchi tarjimadagi bizni maftun etgan sabuhiy tarovat va tuyg‘ular zarofati ikkinchi tarjimada sezilmaydi. Shu sababli qalbimiz doston va drama tarjimalariga uzoq vaqtgacha o‘z eshiklarini ochmay turadi.

Pushkin bor-yo‘g‘i o‘ttiz sakkiz yil umr ko‘rganiga qaramay, poetik mahorat sirlarini shu qadar mukammal egalladiki, kitobxon liro-epik asarlari va dramalarida shekspirona ko‘lam, chuqur fikr va mushohadalarning somon yo‘li yulduzlaridek jilvalanib turganini ko‘rib hayratga tushadi. U yuksak fikr va mushohadalarni siqiq va lo‘nda satrlarga shunday ustalik bilan joylashtirdiki, ularni tarjimada ifodalash uchun Pushkin bino etgan she’riy maydon tarjimonga torlik qilib qoladi. Tarjimon yo shu maydon doirasida harakat qilib, fikr olmoslarini yo‘nishi, yoki fikrning barcha olmos qirralarini nurlantirish uchun harakat maydonini kengaytirishi darkor bo‘ladi. Hamid Olimjon ba’zan shunday hollarga duch kelganida, nazarimizda, xiyla dov­dirab qolgandek taassurot uyg‘otadi. Ammo u shu zahotiyoq paydo bo‘lgan jumboqni yechishning eng jo‘yali yo‘lini topadi.

Pushkin garchand “Kavkaz asiri”ning janrini “qissa” deb belgilagan bo‘lsa-da, aksar pushkinshunoslar uni rus shoirining boshqa dostonlari qatorida, doston sifatida tahlil qilib keladilar. Bizning nazarimizda ham, bu asar “qissa”dan ko‘ra “doston” janriga yaqinroq.