Xxxii bob. Fotoelektr effekti 657 Elementlar ichki fotoeffekt asosida ishlaydigan fotoelementlarga Qaraganda oldinroq rivojlandi

§. Yoruglikning [bosimini tajribada urganish
Yoruglikning moddaga kursatadigan turli taʼsirlari orasida uning bosimi juda katta axamiyatga ega. Yoruglikning bosimi yorug- lik elektromagnitik nazariyasining rivojlanishi uchun katta ada- miyatga ega buldi, bundan tashdari, yoruglikning tabiatiga bulgan
umumfilosofik nudtai nazar uchun ancha dizidarli bulib, kosmik sodada dam keng dullaniladi.
Yorurlik uzi yoritayotgan jismlarga bosim berishi kerak degan royani Kepler aytgan bulib, u kometalar duyrudlari shakliga usha bosim sabab buladi, deb bilgan. Yorurlik bosimi dadidagi for Nyutonning zarralar odib chidish (yaʼni korpuskulyar) naza- riyasidan dam kelib chidadi; bu nazariyaga muvofid, yorurlik zar- ralari uzlarini daytarayotgan yoki yutayotgan jismlarga urilganda impulslarining bir dismini ularga berishi, yaʼni bosim dosil dilishi kerak.
Bu masalaning nazariyasi va tajribasi juda uzun tarixga ega. Tajriba xususida juda"sodda urinishlar bilan birga ancha jiddiy tajribalardam utkazilib, bu tajribalarning baʼzilari, masalan, Kruks tajribalari siyraklashtirilgan gazlarning kine- tnkasi bilan boglid*bulgan махсус' radiometrik) dodisalarning kashf etilishiga olib keldi. Franklin uzidan oldin yorurlik bosimini anidlashga bagishlangan barcha urinishlarning muvaf- fadiyatsizlikka uchraganligini korpuskulyar nazariyaga darshi duyiladigan dalillardan biri sifatida kursatgan. Keyinchalik Yung dam shu dalildan^foydalangan, birod na Franklin va na Yung bu bosimning eng kam diymati dadida dech narsa deya olmadilar, chunki yorurlik zarralarining massasi dadida dech narsa deyish mum- kin emas edi, demak, usha vadtda tajribada dullanilgan burama tarozining sezgirligi yetarli yoki yetarli emasligi dadida dam dech narsa deyish mumkin emas edi.
| Maksvell yorurlikning elektromagnitik nazariyasi asosida yorurlik bosimining bulishi zarurligini keltirib chidarganidan va datto bu bosimning kattaligini disoblab bergandan sung Frank- linning yorurlikning tuldin nazariyasi elastiklik nazariyasi sifatida rivojlanayotgani uchun mudim adamiyatga ega bulgan eʼti- rozlari korpuskulyar tasavvurlarga darshi duyiladigan dalil sifatida uz kuchini yudotdi.
Yorurlik kundalang elektromagnitik tuldin bulgani uchun utkazgich (kuzgu yoki yutuvchi jism) sirtiga tushganda buvday taʼ- sirlar kursatishi kerak: yoritilgan sirt tekisligida yotgan elektr vektori usha vektor yunalishi buyicha tok dosil diladi; yorurlik tuldinining magnit maydoni paydo bulgan bu tokka Amper donuniga ayeosan shunday kuch bilan taʼsir diladiki, bu kuchning yunalishi yorurlikning tardalish yunalishi bilan bir xil buladi. Shunday dilib, yorurlik bilan daytaruvchi yoki yutuvchi jism urtasidagi ponderomotor uzaro taʼsir jismga bulayotgan bosimni vujudga keltiradi. Bosim kuchi yorurlikning intensivligiga boglid 6f- ladi. Yorurlik nurlari parallel dasta tashkil dilgan dolda Maks- vellning disobi buyicha r bosim yorurlik energiyasining i zich- ligiga, yaʼni dajm birligidagi energiyaga teng buladi. Bunda
yoruglik tushayotgan jism absolyut ^ora, yaʼni uziga tushayotgan yorug- lik energiyasini tulits yutadigan jism deb faraz ^ilinadi. Agar jismning ^aytarish koeffitsiyenta nolga teng bulmay, biror R siy- matga teng bulsa, u dolda bosim r ~ i (1 + R) buladi, ideal kuzgu uchun xususiy z^olda (R = 1) bosim r = 2i buladi. Agar 1 sm2 yuzga 1 s ichida normal tushayotgan energiyani (yoritilganlik) E bilan belgilasak, u z^olda nur energiyasining zychligi Ye's ga teng buladi, bu yerda s — yoruglikning tezligi, Shunday ^ilib, yoruglik- ning bosimini ^uyidagicha ifodalaщ mumkin:
GR *-(! + /?).
(185.1)

Maksvell yorug kunda ^uyosh nurlari 1 m2 i^opa sirtga 0,4 mG kuch

bilan bosim beradi deb topdi. Agar yoruglik deverga bushli^ ichi-
dagi barcha yunalishlar buyicha tushayotgan bulsa, nurlanishning
zichligi i ga teng bulganda iyopa sirtga r = —L i bos im beriladi.
3
Yoruglik bosimini birinchi bulib P. N. Lebedev Moskvada uz
davridagi eksperimenta l sanʼ.
atning namunasi bulgan tajri-
balarida anikladi va ulchadi*.
Lebedev tajribasidagi asbob ingichkaUipga boglangan yengilos- madan iborat bulib, bu osmaning chekkalariga kщayengil k^anotcha- lar ulangan; bu kanotchalarning biri doraytirilgan, ikkinchisi esa yaltirod dolda ^oldirilgan. )uavosi surib olingan G idish ichiga joylashtirilgan R osma (34.1-rayem) juda sezgir burama tarozi tashkil diladi.
V yoy lampaning yorugligi lin- zalar va kuzgular sistemasi yordamida kanotchalarning biriga tuplab yuboriladi va R osmaiing buralishiga sabab buladi. Os- maning buralishi ipga birik- tirilgan kuzgucha va truba yordamida kuzatiladi (bular rasm- da kursatilmagan). SlSi ^ush kuzguni siljitib V yoyning yorur-
34.1-rayem. P. N. Lebedevning yerur-
lik bosimini Ulchash buyicha Utkazgan
tajribalarining sxemasi.
y * TI; N- Lebedev uzining ishlari turriyendagi dastlabki axborotna 1899 iilda Shzeysariyada utkazalgan sʼezda barda, baga^sil dokladni esa 1900 „“lda Parij da bulib utgan koagressda dilgan edch. (N. P- Lebedev, Izbrannы-sochineniya, Gostexizdag, 1949, 154 rayem. P. N. Lebedev
yeurilmasidagi ^anotcha-
larni biriktirishning

turli sistemalari.
YERUGLIK TA`SIRLARI
ligi ni ^anotchaning betiga yoki or^asiga yuboriщ va shu bilan os- maning buralish yunalishini uzgartiriщ mumkin. Pi plastinka yoruglik dastasining maʼlum kismini T termoelementga yuboradi, termoelement esa tushayotgan energiya kattaligini ulchashga imkon beradi. Tajribalar tur li shakldagi osmalar yordamida utkazilgan edi (34.2- rayem).
Lebedevning tajribasida asosiy siyinchiliklar gazning konvek- xshon o^imlari borligi va radiometrii taʼsirning mavjudligida edi. Bu xala^itlar yoruglik bosimidan bir necha yuz ming marta katta bulishi mumkin.
Konveksion odimlar na not chal ar bir oz ogib turganda osmani buradi. Bu taʼsir tushayotgan yoruglik o^imining yunalishiga bog- lik bulmagani uchun Lebedev konveksion o^imlarning taʼsirini urganiщ va bartaraf ^ilishda yoritish yunalishini uzgartirishdan (luzgaluvchan kuzgu yordamida) foydalangan.
Radiometrik taʼsirlar siyraklashgan gazda sanotchaning yori- tilgan va yoritilmagan tomoni temperatura lari farki natijasida paydo buladi. Ballonda dolgan gazning molekulalari sanotchaning issitsro^ tomonidan kattaro^ tezlik bilan saytadi, tepki natijasida 1fnotchalar yoruglik otsimi taʼsirida burilgan tomonga buri- liщga intiladi. Agar temperaturalar far^ini kamaytiriщ uchun juda yushf metall ^anotchalarni sullab, ballondagi gazning bo- simi kamaytirilsa, radiometrii taʼsir kamayadi. Agar yoruglik yaltiro^ ^anotchaga tushadigan bulsa, yoruglikning bosimi yoruglik ^oraytirilgan ^anotchaga tushgandagiga Karaganda taxminan ikkn marta kup bulishi kerak. Aksincha, ^oraytirilgan ^anotcha yori- tilganda radiometrik taʼsir kuprok buladi, chunki sorayti- rilgan ^anotcha kuchliro^ siziydi. Lebedevning tajribasida
XXXIV bob. YORURLIKNING BOSIMI 671
yorurlikning yaltiro^ ^anotchaga koraytirilgan ^anogchaga ^ara- ganda taxminan ikki baravar kup taʼsir ^ilishi ^a^idatan ^am kuzatilgan bulib, radiometrii taʼsirning tulщ bartaraf ^ilin- ganligini i s bot kiladi.
Lebedev ulchashlari yoruglik bosimining Maksvell ^isoblab topgan ^iymatiga (20% ashslik bilan) turri keladigan natijalar berdi. Kup yillardan sung Gerlax (1923 y.) vakuum olishning mu- kammalro^ usullaridan foydalanib Lebedevning tajribalarini takrorladi. Natijada tajriba utkazish yengillashibgina ^olmay, balki natijalar nazariyaga yaxshiro^ (2% gacha) turri keladigan bulib chikdi.
' Lebedev yorurlikning gazlarga kursatadigan bosimini topish va ulchash kabi yana boshsa, juda xam kiyin masalani xal ^ildi (1909 y.)*.