Y. Q. Zohidova Toshkent – 2023

Tadqiqotning hajmi va tuzulishi. Ishning dolzarbligi, ilmiy yangiligi, maqsad va vazifalari uning tuzulishini belgilab berdi. Tadqiqot ishi uch bo’lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat.¹


I BOB. INFORMATSION DASTURDA BOSHLOVCHILAR

1. 
   Informatsion dasturlarda boshlovchi emidjega xos psixologiyasi
   

Albatta, telekommunikatsiya jarayonining muvaffaqiyati ko'p jihatdan kommunikatorning individualligi bilan belgilanadi. Teleboshlovchining ijobiy, istarali rangli qiyofasi nafaqat ko’rinishining umumiy va ishbilarmonlik madaniyatidan dalolat beradi, balki raqobatbardoshlik, karera va muhim shart-sharoit uchun asos bo'lib xizmat qiladigan muhim shaxsiy, professional, prakseologik² xususiyatni ham ifodalaydi, ijtimoiy-madaniy sohadagi muvaffaqiyatli faoliyatiga asos bo’la oladi. Ko'rinib turibdiki, boshlovchi obrazining o'ziga xosligi maqsad, vazifalar, uzatish janri va shakli bilan belgilanadi.
“Emidje” lotincha “imago” soʻzidan kelib chiqqan boʻlib, “taqlid qilmoq” maʼnosini anglatuvchi atama bilan bogʻliq boʻlgan tasvir soʻzi ogʻzaki tilda ancha mustahkam oʻrnashib oldi va ommaviy axborot vositalarida tez-tez qoʻllaniladi. Shuni ta'kidlash kerakki, hatto qadimgi mutafakkirlar ham insonning haqiqiy xulq-atvori bilan uning o'zi ko'rgan mohiyati o'rtasidagi nomuvofiqlik muammosini va bu bilan bog'liq aybdorlik va javobgarlik sabablarini aniqlagan. Tasvir mazmuniga birinchilardan bo‘lib italiyalik jamoat arbobi va siyosiy mutafakkiri N.Makiavelli³ “Suveren” (1532) risolasida o‘zini tashqi tomondan o‘rgana olish, o‘zining ijobiy tomonlarini ko‘rsata olish zarurligini ta’kidlagan. Uning fikricha: “...Boshqacha qilib aytganda, inson boshqalarning ko‘z o‘ngida rahmdil, so‘zga sodiq, mehribon, samimiy, taqvoli ko‘rinmog‘i va vijdonan aslida ham shunday bo‘lishi kerak. lekin ongli ravishda, agar zarur boʻlgan taqdirda, qarama-qarshi sifatlarni koʻrsatishga tayyor turish kerak”.⁴
Tabiiyki, “emidje” atamasining zamonaviy tushunchasi bu talqinlardan sezilarli darajada farq qiladi, garchi u insonning tashqi ko‘rinishlarining jamiyatdan ma’lum kutishlari bilan uyg‘unligini ham ta’kidlaydi. Ayrim obraz tadqiqotchilari, xususan, A.S. Milevich, uni bozor iqtisodiyotiga ega jamiyatdagi ma'lum bir shaxs yoki kichik ijtimoiy guruhga o'zgaruvchan sharoitlarga muvaffaqiyatli moslashish imkonini beradigan shaxsning ijtimoiy moslashuv mexanizmi sifatida ko'rib chiqadi. Adabiyotda “obraz” tushunchasiga turlicha ta’riflar berilgan. Shunday qilib, masalan, G.S. Melnik tasvirni "ma'lum bir vaziyatda ma'lum bir maqsad uchun yaratilgan tasvir, boshqacha aytganda, maxsus shakllangan yoki dasturlashtirilgan tasvir"⁵ deb ta'riflaydi.
OAVda O.V. Lisikova “emidje” egasi e'tiborni tasvir "ob'ektni tasvirlash va hissiy idrok qilishning birligi bo'lib, tan olinishi, joylashishi, unga nisbatan norozi fikr va munosabatni shakllantirishni ta'minlaydi". Har holda, tasvir integratsiya, murakkab shakllanish ekanligini ta'kidlash kerak. U faoliyat natijalari, reklama va ommaviy kommunikatsiya vositalari orqali shakllanadi, aniq maqsadga erishish vositasi sifatida ishlaydi.⁶
Ingliz tadqiqotchisi E. Sampsonning fikricha, Boshlovchi obrazi o‘z-o‘zini idrok etadigan, namoyish etadigan obraz va kerakli tasvirni belgilovchi bir qancha tashqi va ichki omillarning hosilasidir. Boshlovchi emidje turli pozitsiyalardan - o'z "men"i tomonidan, boshqalar tomonidan, haqiqat va istaklar tomonidan qabul qilinadi. O'z-o'zini tasavvur qilish o'tmishdagi tajribadan kelib chiqadi va boshlovchi ob'ektning o'zini o'zi qadrlashning tashqi holatini aks ettiradi va idrok etilayotgan o’z tasviri boshqalarning ko'zi bilan ob'ektdir (ko'pincha biz boshqalar biz haqimizda qanday gapirishlarini aniq bilmaymiz: biz o'zimizni kam baholaymiz yoki kam baholaymiz. ularning nazarida bu – muhim). Suhandon emidjini tizim sifatida aniqroq va boyroq tushunish uchun tadqiqotchilar tasvirni tashkil etuvchi "komponent" tushunchasidan foydalanadilar. E. Sampson boshlovchi emidjini kasbiy qiyofasini shakllantiruvchi beshta shunday komponentni belgilaydi:

1. 
   kompetentsiya; 2) ishonch; 3) ishonch; 4) doimiylik; 5) nazorat qilish.
   

Suhandon emidjeni barcha sanab o'tilgan tarkibiy qismlarining ahamiyatini kamaytirmasdan, shuni ta'kidlash kerakki, teleboshlovchining ommaviy muloqotchi sifatidagi imidji uchun kommunikativ jozibadorlik muhim rol o'ynaydi. Mutaxassisning kommunikativ jozibadorligiga hissa qo'shadigan asosiy omillar - bu konstruktiv xulq-atvor strategiyasi, samarali xulq-atvor texnikasi va oqilona xulq-atvor taktikasi, shuningdek, taqdimotchining shaxsiyati bilan bog'liq tashqi va ichki omillar hisobida bo’ladi.⁷
Shunday qilib, amerikalik sobiq teleboshlovchi va jurnalist R.Lyuis⁸ ularni tahlil qilib, teleboshlovchining tashqi ko'rinishi, nutqi, bilimi, aql-zakovati va topqirligi, hazil tuyg'usi va boshqa bir qator muhim ko'rsatkichlar qatorida, kommunikatorning tashqi ko'rinishini aks ettirgan holda, u quyidagilarni yozadi: “Teleboshlovchi rahbarlari tashqi ko'rinishi tomoshabinlarni o'zi haq to'lanadigan reklama mazmunidan chalg'itadigan diktordan mamnun bo'lishlari qiyin. Va aksincha, albatta, tomoshabinlar ko'rinishidan istarasi sovuq odamni yollash befoyda. Darhaqiqat, tasvirorti va teleboshlovhi holati bir-biriga mos va singib ketishi ham zarur, shuning uchun efirning muvaffaqiyati, birinchi navbatda, teleboshlovchi shaxsining o'ziga xosligi, uning maxsus psixologik tuzilishi va shundan keyingina tashqi ko’rinish va ichki salohiyati bilan ta'minlanadi. Muhimi, oʻzgaruvchan va fors-major vaziyatga moslashuvchanligi va munosabati bilan belgilaanadi”⁹
“Suhandonning Mafkuraviy emidje belgilari hamda bezak va liboslarning ko’rinishi, – deb yozadi A.Bratishev, – teleboshlovchi shaxsining yuz ifodasini yashira olmaydi va rekvizitlar yordamida uni hissiyotsiz qo'g'irchoqqa aylantirishingiz mumkin. Ishonchim komilki, har bir teledastur g'oyasi taqdimotchining imidjiga muvofiq shakllantirilishi kerak, aksincha..."¹⁰
Teleboshlovchi emidjeni mohiyatini tahlil qilib, P.S. Gurevich uning insonning tashqi va ichki mazmuni bilan bog'liqligiga e'tibor qaratadi - "xususiyatlari vaqt va jamiyat ehtiyojlariga javob beradigan ichki psixologik tip" deb ataydi. Efirdagi tasvir barcha shaxsiy fazilatlarni aks ettirmaydi, balki faqat ommani o'ziga jalb qiladi.
Masalan, “Bu kun” dasturining mashhur boshlovchisi Sirojiddan O’sarov postmodern¹¹ dunyoqarashga egaligi bilan ajralib turadi va uning efir namoyishida ko’rinadi. Jurnalist, yuqorida ta’kidlab o’tgan teledastur suhandonlaridan yana biri Iroda Nosirova eski materialga yangicha ko‘rinish berib, o’ziga jalb qiluvchi ko’rinish va suhondonlik mahorati ila go’zal ovozi "shunchaki ko’rayotgan" insonni ham muloqotga kirishtirib dasturni ko’rishga jalb qiladi. Tajribali mutaxassislarning ta'kidlashicha, uning xatti-harakatlari uslubi Zo’r Tv kanalining uslubiga to'liq mos keladi, chunki Zo’r Tv kanalining mualliflik dasturlari hissiy emas, analistik. 
Teleboshlovchining shakl va mazmuniga ko'ra, bu monologik, bir tomonlama, sub'ekt-ob'ekt muloqot uslubi. Shuning uchun bunday dasturlarda jurnalist deyarli har doim "oxirgi instansiyada didaktik haqiqat" holatida bo'ladi. O'z kasbi sifatida yangiliklarni tanlagan, uning ijodkorlikidan ko'ra faktning ustuvorligini e'lon qiladigan dastur ular uchun qulay.
Teleboshlovchi emidjining yana bir muhim xususiyati - uning ma'lum bir yaxlitligi va taniqliligi, undagi ma'lum bir soha ustuvorligi, hamda yashiringan ichki fenomeni yotadi. Demak, masalan, Sirojiddan O’sarov obrazida bir tomondan tashqi ko’rinish, ikkinchi tomondan so’z qudratini saqlash hamda teledastur muvozanatini saqlashga urinishlar seziladi. Muallif o'z nomidan samimiy muloqotga kirishmaydi, ongli ravishda telefasturdan tashqarida mavjud bo'lgan va televideniye qoidalaridan kelib chiqib muvozanatli neytral hakam maqomining an'anaviy shaxs shaklida bo’lishni afzal ko'radi. 
Tomoshabin to'liq analitik dialogdan yiroq vaziyatda “Jurnalist hamma narsani va hamma narsani fosh qiladigan nigilizmi, skeptitsizmi bilan u tarixning yangi yozuvi uchun o’z hissasini qo’shib, bunda har kim o‘z yo‘lini tanlay oladi, (teskari qarashlarga, qo‘rquvga, taqiqlarga qaramay)" Jurnalistikadagi bu tuyg'ular, shunchaki aqlning sxolastik o'yini. Darhaqiqat, yetakchi telekanlardan biri Zo’r Tvdagi bu ko’rsatuvning timsoli haqiqiy his-tuyg'ularning namoyon bo'lishini anglatmaydi, ammo kanalning umumiy kontseptsiyasi doirasida bu ko’rsatuv ba teleboshlovchilar juda organik ko'rinadi.
Teleboshlovchi imidjining o'ziga xos xususiyatlari haqida gapirganda, shuni yodda tutish kerakki, televideniening muhim xususiyati televizion muloqotning shaxsiy, maxfiy va samimiy xususiyatidir. Televizionning texnologik imkoniyatlari tomoshabin uchun uchta o'ziga xos aloqa holatini shakllantirish uchun sharoit yaratadi: "mavjudlik effekti", "dialogik effekt" va "ishonch effekti".

2.