Yadro hám reaksiyalar tezletkishler

---

Yadro hám reaksiyalar tezletkishler . 
Bólek menen yadro yamasa yadro menen yadro yadrolıq kúsh tásir radiusı (10~13 
optik ) shekem jaqınlasıp, óz-ara tásirlesiwi nátiyjesinde yadro túrli ózgeriwi 
yamasa yadro bólekleriniń qayta bólistiriliwi múmkin. Yadrolıq reaksiya dep 
atalatuǵın bunday processda yadro oyanadı yamasa jańa bólekler payda boladı. 
Sonday etip, yadrolıq reaksiyanı payda etiw ushın yadrolardı úlken energiyalı 
bólekler yamasa yadrolar menen bombardimon qılıw kerek. Bunday joqarı 
energiyalı bólekler radioaktiv dárz ketiwde payda boladı. Mısalı, alfa-radioaktiv 
yadrolar dárz ketiwde 4-9 Me v energiyalı alfa-bólekler aǵımı payda boladı. 
Kosmik nurlar quramında kútá úlken energiyalı bólekler de ushraydı. Biraq 
intensivligi kem bolǵanlıǵı ushın olardan yadrolıq reaksiyalar ámelge asırıwda 
paydalanıp bolmaydı. Yadro hám elementar bólekler qásiyetlerin keń úyreniw 
ushın joqarı energiyaǵa shekem tezlatib beretuǵın tezletkishler jaratılıwı júdá 
zárúrli esaplanadı. Házirgi waqıtta jaratılǵan tezletkishler járdeminde hár qıylı 
reaksiyalar ótkerilmekte. Yadro dúzilisin úyreniw, yadro reaksiyaların ámelge 
asırıw hám de elementar bólekler qásiyetlerin anıqlaw hám basqa kóplegen 
mashqalalardi sheshiw ushın joqarı energiyaǵa shekem tezlestirilgen úlken aǵım 
daǵı bólekler dástesi talap etiledi. Tezletkishler 1930 -jıllardan baslap qurıla 
baslandı. Dáslepki tezletkishler energiyalari bir neshe Mev bo'Isa, házirgi waqıtta 
bir neshe Gev energiyaǵa shekem jetkizildi. Zaryadlı bólekleme tezletiw ádetde 
elektr maydanda yamasa elektr hám magnit maydanlar birgelikte ámelge asıriladı. 
Tezletkishler tezlestiriwshi maydan túrine qaray bólekler aǵımın fokuslauwi , 
tezlestirilip atırǵan bólekler tu'ri erisken energiyalerine kóre, túrlishe atlar menen 
ataladı. 
Sızıqlı tezletkishlerde bólekler tuwrı sızıq boylap háreketlense, siklik 
tezletkishlerde sheńber yamasa spiralsiman háreketlenedi. Barlıq tezletkishlerde 
bóleklerdi tezletiw processinde fokuslab turıw kerek. Kese radial hám vertikal 
tegislik boyınsha fokuslau magnit maydandıń radius boyınsha azayıp barıwı menen 
ámelge asıriladı. Bunda : magnit maydandıń tómenlew dárejesi 0 < n < 1 aralıǵinda 
boladı. Bul qıylı fokuslaug'a jumsaq (kúshsiz) fokuslau dep ataladı. Bul qıylı 
fokuslauda vakuum kamera hám magnit artip ketedi , nátiyjede tezletkish bahasınıń 
júdá joqarı bolıwına alıp keledi. Júdá joqarı energiyalı tezletmishlerde kúshli 
fokuslau usılı qo'Ilanilmaqda, bunda bólekler aǵımı túrli magnit bólimlerinen 
ótiwde hár túrlı belgili úlken gradient maydanǵa keledi. Bólekler aǵımı gorizontal 
hám vertikal jónelisler boyınsha izbe-iz fokuslanib, defokuslanadi. Rezonans 
tezletkishlerde bólekler aǵımı bóylama jónelis boyınsha, yaǵnıy bólekler aylanıw 
chatotasi menen tezlestiriwshi elektr maydan chastotalarınıń rezonansini 

---

támiyinlew elektr maydan chastotasın yamasa magnit maydandı waqıt boyınsha 
ózgertiw menen ámelge asıriladı. Tezletkishlerde bólekler energiyası hám bólekler 
aǵımı intensivligi zárúrli ózgesheligi esaplanadı. Intensivligi aǵıs toq kúshi: I = qN 
menen ańlatpalanadı. Elektr maydan duantlar úshlerine beriledi. Ion (zaryadlı 
bólekler) ion derekyidan shıǵıwı menen duantning keri polisine tartılıp, 
energiyasın asıradı, bul ion magnit maydan tásirinde duant ishkerisinde yarım 
sheńber formasında aylanadı, yarım dáwir aralıǵinda keri duant shegarasına keledi, 
bul waqıtta duant belgisin o'zgertedi , taǵı energiyasın asıradı hám t.b. Sonday etip, 
siklotronda ion (bólek) rezonans energiyasın arttırıp barıwı ushın elektr maydan 
chastotası ion (bólek) dıń duant ishinde aylanıw chastotasına sáykes keliwi talap 
etiledi. 
Siklotronda bólek maksimum energiyasın tezletuwshi maydan úlkenligine 
baylanıslı bolmag'anlig'inan magnit maydan kúshlenuwi H /a radius R ga 
baylanıslı. 
Haqıyqattan da, Ek= с0 R, kinetik energiya: 
Siklotronda bólekler energiyasın sheksiz asıra barıw múmkin emes, sebebi bólek 
energiyası artuwi menen massası relyativistik ortip , bólektiń aylanıw chastotası 
azayıwına alıp keledi, nátiyjede tezlestiriwshi maydan chatotasi uyqaslıqtı 
aynıwına, rezonans joǵalıp ketiwine alıp keledi, ańlatpadan usıdan ayqın boladı, 
siklotron jeńil bóleklerdi (elektron ) tezlestiriwge jaramsız, sebebi jeńil bólek 
massası demde relyativistik artib ketedi. Siklotron proton, alfa-bólek, salmaqli 
ionlardı tezlestiriwge ta'n bolıp tabıladı. 
Siklotronda bólekler energiyasın sheksiz asıra barıw múmkin emes, sebebi bólek 
energiyası artuwri menen massası relyativistik artip bólektiń aylanıw chastotası 
azayıwına alıp keledi, nátiyjede tezlestiriwshi maydan chatotasi arasındaǵı 
uyqaslıqtı aynıwına, rezonans joǵalıp ketiwine alıp keledi. Sinxrosiklotronda bólek 
maksimum energiyası W~1 Gev den aspaydı, sebebi tezlestiriwshi elektr maydanı 
chastotasınıń keskin azayıwı múmkinshilik bermeydi. Bunnan tısqarı bólek orbitasi 
otrib barıwı menen magnit maydanı azayıwı kútá úlken radiustı quraydı. 
2. 3 Yadro reaksiyalar kesimi Yadrolıq reaksiyanı payda etiw ushın yadrolardı 
úlken energiyalı bólekler yamasa yadrolar menen bombardimon qılıw kerek. 
Bunday joqarı energiyalı bólekler radioaktiv dárz ketiwde payda boladı. Mısalı, 
alfa-radioaktiv yadrolar dárz ketiwde 4-9 Me v energiyalı alfa-bólekler aǵımı 
payda boladı. Kosmik nurlar quramında kútá úlken energiyalı bólekler de ushraydı. 
Lekin intensivligi kem bolǵanlıǵı ushın olardan yadrolıq reaksiyalami ámelge 

---

asırıwda paydalanıp Detektorlarni eki taypaǵa - esaplag'ishlar hám bólekler ızların 
payda etuvshilerge ajıratıw múmkin. Bólekler esaplag'ishlarg'a elektr impulsi 
payda etiwge, bunıń menen bólekler aǵımın, massa, zaryad, tezlik hám 
energiyalerin hám t.b. anıqlaw múmkin. Izli detektorlarda bólek izin, háreket 
baǵdarın basqa bólek, yadrolar menen dúgilisiw processlerin, dárz ketiw hám 
basqa kóplegen tásirlesuw qásiyetlerin anıqlaw múmkin. Zaryadsız bólekler ortalıq 
menen tásirleskende ionizatsiya payda etmeydi, bul bólekleri tásirlesuwinde ónim 
boluwshi i ekilemshi zaryadlı bóleklerge kóre, belgilengenler etiledi. Esaplaǵısh 
detektorlarǵa - ionizatsiyali kamera, proporsional, Geyger. Myuller, 
ssintillyatsiyali, Cherenkov hám de yarım esaplagichlar, izli detektorlarǵa -vilson, 
kóbikli kameralar, qalıń qatlamlı fotoemulsiya, keń aralıqlı ushqınlı kamera hám 
strimerli kameralar kiredi. Esaplaǵısh detektordin' tiykarǵı qásiyetleri. Bóleklengen 
bólekler menen, bóleklenmegen yadrolar menen, yadrolardıń yadrolar menen 
yadro masshtabında intensiv tásirlesuwi yadrolar quramın alıp kelse yadro 
reaksiyaları ámelge asqan boladı. Yadro reaciyasılıqta energiya, impuls yadroda 
qayta bólistirilgen boladı. Reaksiyalar kúshli, elektromagnit, kúshsiz tásirlesuwine 
qaray ámelge artuwi múmkin. Reaksiyalar zatyadli, zaryadsız bólekler, fotonlar 
tásirlesse boladı. Reaksiya kanalları shıǵıw múmkinshiligi olarǵa ruxsat etilgen 
yamasa sheklewlerge sebep kvant xarakteristikaların anıqlaw imkaniyatın beredi. 
Yadro reaksiyalarında saqlanıw nızamları tolıq atqarılıwlıǵı reaksiyada qatnasıp 
atırǵan yadrolar hám bólekler xarakteristikaların joqarı anıqlıqta anıqlaw 
imkaniyatın beredi (mısalı : impulsi, zaryadı, juplig'i i hám t.b. ). Yadro 
reaksiyaları energiyasına, reaksiyanı júzege keltietug'in bólektiń túrine, 
ózgesheliklerine hám de yadrodıń massa sanına, reaksiyanıń barıw mexanizmine, 
reaksiya energiyasına hám t.b. lar qaray xarakterlenedi. 
Endotermik reaksiyada túsip atırǵan bólek kinetik energiyası bólektiń tiieht 
energiyasına aylanadı tasıwshı bólek energiyası reaksiya energiyasınan úlken. 
Deytron -proton, neytronlari baylanısqan halda 5' usinday halda bolg'anlig'i ushin 
jup-jup bolıp tabıladı. Reaksiyadan keyin eki neytron ónim bolsa bul 
baylanıspaǵan áyne birdey bólekler bolg'anlig'i ushin tolqın funksiyaları 
antisimmetrik bolıwı kerek.. 3 P jaǵdayda bolsa spinlari 0, 1, 2 bolıwı múmkin. 
Yadro reaksiyaları kesimi bóleklerdin' yadrolar menen toqnasuw itimallıǵın, 
yaǵnıy reaksiya itimallıǵın xarakterleydi. Reaksiya itimallıǵı túsip atırǵan bólekler 
aǵımına baylanıslı. 

---

Bóleklerdin' yadro menen to'qnasuwi timallıǵın anıqlawda tómendegi eki halda 
kóreylik. Juqa nıshan neytral bólekler menen bombardimon qılınıp atırǵan bolsin. 
Nıshan juqa bolg'anlig'i ushın túsip atırǵan bólekler hámme yadrolar menen birdey 
sharayatta tásirlesedi. Tájiriybe sxeması suwretde keltirilgen. 
Bunday reaksiyada nuklonyadrodag'i bir yamasa ko'pi menen eki-ush nuklon 
menen tásirlesedi yamasa qandayda bir bólek almaslaw menen ta'sirlesedi dep 
esaplanadı. Bul halda kompaund yadro payda bolmaydı. Buǵan (d, n), (d, p) úzilis 
reaksiyaları hám (p, d), (n, d) ilish reaksiyaları mısal bóla aladı. Úzilis 
reaksiyasında strukturalıq bólekke iye bolǵan baslanǵısh bólek deytrondagi 
nuklonlardin' biri yadro tárepinen«uzib» alınadı. Iluw reaksiyasında bolsa, 
kerisinshe, baslanǵısh nuklon yadrodan bir nuklonin ilib aladı, deytronga aylanadı. 
Yadro reaciyasılıqtı úyreniwge tiyisli tájiriybe sxeması. 
1. túsip atırǵan a -bólekler; 
2. nıshan yadro ; 
3. reaksiya nátiyjesinde payda bolǵan yadro ; 
4. detektor. 
Bólekler dástesine perpendikular jaylasqan birlik júzege birlik waqıtta túsip atırǵan 
bólekler sanı (aǵıs qısıqlıǵı yamasa intensivligi) N bolsa, dx qalıńlıqtan so'n g N — 
dN boladı, sebebi túsip atırǵan neytral bólekler dástesi nıshan raoddasinin' yadrolar 
menen bolatuǵın reaksiyaları esabına azayadı..Yadro reaciyasınin' shıǵıwı 
degende, málim bir fizikalıq sharayatta eksperimental apparat járdeminde hár bir 
reaksiya aktina uyqas belgilengenler etiletuǵın bólekler sanı túsiniledi. 
Mısalı, nıshan -yadroǵa bólek úshek onidan alıp kelingen oyanıw energiyası 15 
Mev, kompaund yadro daǵı nuklonlar sanı bolsa A = 100 bolsın. Ol halda hár bir 
nuklonnin' oyanıw energiyası 0, 15 Mev ga teń. Nuklon yadrodan shıǵıp ketiwi 
ushın bolsa onıń kinetik energiyası baylanısıw energiyası (8 Mev) den úlken bolıwı 
kerek. waqıt ótiwi menen bul artıqsha 15 Me v energiya kompaund yadro 
nuklonlari ortasında bir neshe qıylı bólistiriwde boladı. Kútilmegende sonday 
fluktuatsiya jaǵdayı payda boladı bunda yadro sırtındaǵı qandayda bir nuklonda 
yadronı taslap kete alatuǵın dárejede energiya jıynalıp qalıwı múmkin. Ol halda 
itimallıǵı júdá kishi bolǵan «puwlanuw » procesi júz beredi. 
Sonday etip, kúshli óz-ara tásirde oyang'an yadroda nuklonlararo oyanıw 
energiyasın intensiv túrde qayta bólip turıwın támiyinleydi. Kom paund yadro o 

---

'zinin' qanday jag'dayda bolǵanlıǵın pútkilley«umitg'annan » keyin dárz ketiw 
ámelge asıriladı. 
Juwmaq 
Men bul “Qabıqlı modelge kóre yadro kvant xarakteristikalardı anıqlaw spin, 
orbita juplıq, izomer jaǵdayları beta dárz ketiw múmkinshiligı ”. Házirgi waqıtta 
yadro fizikası páni aldında yadro kúshler tábiyaatın, elementar bólekler 
qásiyetlerin hám de termoyadro reaksiyasın basqarıw sıyaqlı eń zárúrli máseleler 
turıptı. Hár qıylı mashqalalardi sheshiwde, birnen-bir teoriyanı jaratıw daǵı 
tiykarǵı qıyınshılıq sonnan ibarat, yadro daǵı nuklonlar arasındaǵı o'/. arasında 
tásirlesuw kúshlerin bilmiymiz (yadro kúshleri tábiyaatda eń ju'da kúsh, bul 
kúshden úlken kúshke iye emespez, tásirlesuw qısqa jolda. Ekinshi tárepden 
nuklonlar arasındaǵı tásirlesuwdi bilgenimizden ha'm tu 's irlesuw mug'darin 
esaplaw ushın matematik esaplaw múmkinshiligine iye emespiz, sebebi yadro kóp 
nuklonli sistema. Mısalı, alfa-radioaktiv yadrolar dárz ketiwde 4-9 Me v energiyalı 
alfa-bólekler aǵımı payda boladı. Kosmik nurlar quramında kútá úlken energiyalı 
bólekler de ushraydı. Biraq intensivligi kem bolǵanlıǵı ushın olardan yadrolıq 
reaksiyalari ámelge asırıwda paydalanıp Detektorlardi eki taypaǵa - esaplagishlar 
hám bólekler ızların payda etuvshilerge ajıratıw múmkin. Bólekler esaplag'anda 
elektr impulsi payda etiwge, bunıń menen bólekler aǵımın, massa, zaryad, tezlik 
hám energiyalerin hám t.b. anıqlaw múmkin. Izli detektorlarda bólek izini, háreket 
baǵdarın basqa bólek, yadrolar menen dúgilisiw processlerin, dárz ketiw hám 
basqa kóplegen ta'sirlesuw qásiyetlerin anıqlaw múmkin. Zaryadsız bólekler 
ortalıq menen tásirlesgende ionizatsiya payda etmeydi, bul bóleklsheler 
tásirlesuwinde ónim birlemshi ekilemshi zaryadlı bóleklerge kóre, belgilenedi . 
Esaplaǵısh detektorlarǵa - ionizatsiyali kamera, proporsional, Geyger- Myuller, 
ssintillyatsiyali, Cherenkov hám de yarım esaplagichlar, izli detektorlarǵa -vilson, 
kóbikli kameralar, qalıń qatlamlı fotoemulsiya, keń aralıqlı ushqınlı kamera hám 
strimerli kameralar, kiredi. Sonday etip, kúshli óz-ara tásir oyang'an yadroda 
nuklonlararo oyanıw energiyasın intensiv túrde qayta bólip toturıwın támiyinleydi. 
Kom paund yadro o 'zinin' qanday payda bolǵanlıǵın pútkilley«umitg'annan » 
keyin dárz ketiw ámelge asıriladı. Men bul “ Qabıqlı modelge kóre yadro kvant 
xarakteristikalardı anıqlaw spin, orbita juplıq, izomer jaǵdayları beta dárz ketiw 
múmkinshiligin beredi”. Házirgi waqıtta yadro fizikası páni aldında yadro kúshler 
tábiyaatın, elementar bólekler qásiyetlerin hám de termoyadro reaksiyasın 
basqarıw sıyaqlı eń zárúrli máseleler turıptı.