Yakuniy nazоrat savоllari

3. Оsmоn sfеrasi, uning asоsiy nuqta, chiziq va aylanalari.

Осмон ёритгичларининг кўринма ҳолатини ўлчаш учун хизмат қиладиган, ихтиёрий радиусда тасаввур қиладиган шарсимон юза осмон сфераси дейилади.

Осмон сферасининг марказида кузатувчи жойлашган бўлиб, унинг кўзидан ёритгич томонга ўтказилган чизиқ, сфера ёритгичининг проекциясини беради.
Осмон сферасининг асосий нуқталари, чизиқ ва айланалари 1-расмда кўрсатилган.


Осмон сферасининг асосий нуқталари: Z - зенит – кузатувчидан оғирлик кучи йўналишида ўтказилган вертикал ёки шоқул чизиқнинг осмон сфераси билан учрашган нуқтаси; Z'- надир – зенитга қарама-қарши бўлган нуқта; Р – оламнинг Шимолий қутби нуқтаси; Р' – оламнинг Жанубий қутби нуқтаси; N – горизантнинг шимол томонини билдирувчи нуқта; S – Жануб томонни билдирувчи нуқта; Е – Шарқ томонни билдирувчи нуқта; W – Ғарб томонни билдирувчи нуқта;
Осмон сферасининг асосий чизиқлари: ZZ' – вертикал ёки шоқул чизиғи; Р Р' – олам ўқи чизиғи. Шимолий қутб томондан қаралганда осмон сфераси шу ўқ атрофида соат стрелкаси йўналишида кўринма айланма ҳаракатда бўлади. NS – туш вақти чизиғи; Шимол ва Жануб нуқталари шу чизиқнинг осмон сфераси билан учрашган нуқталаридир.
Осмон сферасининг асосий айланалари: PZQ'SP'Z'QNP – осмон меридиани айланаси. Ҳар бир ёритгич ўзининг суткалик кўринма айланма ҳаракати бу меридиандан икки марта ўтади; QWQ'EQ – олам экватори айланаси бўлиб, у нуқталари олам қутбларидан бир хил узоқликда жойлашган катта айланадир. Бу айлананинг юзаси олам экватори текслигини ҳосил қилади. NESWN – математик горизонт айланаси, бу айлана юзаси математик горизонт текислиги дейилиб, у кузатувчи кўзидан ўтган вертикал чизиққа тик ўтказилган текисликдир. Математик горизонтни кўринма горизонт ёки физик горизонтдан фарқи бор. Физик горизонт “Осмоннинг Ер билан тегишган“ чизиғидир.У қуруқликда нотўғри чизиқ шаклида бўлиб, унинг айрим нуқталари математик горизонтдан юқорида ёки пастда бўлади.
4. Quyoshning yillik ko’rinma harakati. Ekliptika.
Q uyoshning yillik ko‘rinma bu yo'li katta aylana bo'lib, u ekliptika deb yuritiladi. Yil davomida, sistemali ravishda, tush paytida, Quyoshning zenitdan uzoqligini ma’lum bir joydan turib oichash, uning osmon ekvatoridan og'ishi +23°26' dan -23°26' ga qadar o'zgarishini ko'rsatadi. Bundan ekliptika tekisligining osmon ekvatoriga og'maligi в = 23°26' ga teng ekanligi ma’lum bo'ladi (11- rasm). Ekliptikaning xarakterli to'rtta asosiy nuqtasi bo'lib, bulardan ikkitasi uning osmon ekvatori bilan kesishgan nuqtalarini, qolgan ikkitasi esa osmon ekvatoridan eng katta og'ishga ega bo'lgan nuqtalarini xarakterlaydi. Uning ekvator bilan kesishgan nuqtalaridan biri (Quyosh osmonining janubiy yarim sharidan shimoliy yarim shariga kesib o'tayotganda hosil bo'lgani) bahorgi tengkunlik nuqtasi ( ) deyilib, Quyosh unda 21- mart kuni bo'ladi. Ikkinchisi esa kuzgi tengkunlik nuqtasi ( ) deyilib, Quyosh u nuqtada 23- sentabr kuni bo'ladi. Ekliptikaning, osmonning shimoliy yarim sharida, eng katta og'ishga (+23°26') ega bo'lgan nuqtasi ( ) yozgi quyoshturishi deyilib, bu nuqtada Quyosh 22- iyunda bo'ladi. Janubiy yarim sharda ekliptikaning eng katta og'ishga (-23°26') ega bo'lgan nuqtasi esa, qishki quyoshturishi ( ) nuqtasi deyilib, unda Quyosh har doim 22- dekabrda bo'ladi. Ekliptika tekisligiga tik qilib o'tkazilgan osmon sferasining diametri ПП' — ekliptika o ‘qi deyiladi. Ekliptika o'qining osmon sferasi sirti bilan kesishgan nuqtalari ekliptikaning shimoliy П (shimoliy yarim shardagisi) va janubiy ГГ (janubiy yarim shardagisi) qutblari deb ataladi. Ekliptika qutblari orqali o'tuvchi katta aylanalar yoritgichning kenglik aylanalari deyiladi. Quyoshning yillik ko'rinma harakat yo'li bo'ylab joylashgan yulduz turkumlarining sohasi, eslatilganidek (I bob, 4- §), zodiak soha deyiladi. Bu sohada joylashgan 12 yulduz turkumi — Hut, Hamal, Savr, Javzo, Saraton, Asad, Sunbula, Mezon, Aqrab, Qavs, Jaddi, Dalv nomlari bilan yuritiladi.