Yangi talablarga javob beruvchi zamonaviy, islohlashgan maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyachisining yuksak bilim va kasbiymahoratga EGA bo‘lishi talab etiladi

1.3. Bog‘cha yoshidagi bolada mehnatga ijtimoiy-psixologik tayyorligining shakllanishi.

Bog‘cha yoshidagi bolada mehnat ko‘nikmalarining shakllanishi
Bolalarning mehnat faoliyatlarini o‘zida qampagan mashg‘ulotlar asosan bog‘cha yoshidagi davrdan boshlanadi. Bu yoshda bolalarning mehnatlari juda sodda va elementar bo‘lsa ham ularning psixik taraqqiyotlarida juda katta ahamiyatga egadir.Bog‘cha yoshidagi bolalar bilan o‘tkaziladigan cifatlar natijasida bolalarda mehnatga nisbatan ijobiy munosabat, mehnat qilish ishtiyoqi tug‘iladi. Kattalarning mehnat faoliyatlariga taqlid qilish dastavval bolalarning o‘yinlarida namoyon bo‘ladi. Bolalar kattalarning mehnat faoliyatlarini o‘zlarining o‘yinlarida taqlidan takrorlash bilan cheklanib qolmay, balki kattalar mehnatida bevosita qatnashish uchun xapakat qila boshladilar. Masalan.: qiz bolalar onalari kir yuvayotganda ayrim kichikroq narsalarni (dastrumolchalarni) chayishda qatnashadilar. Uy va xovlilarni yig‘ishtirib supurishga, o‘g‘il bolalar esa otasi bajarayotgan ishda qatnashishga intila boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalarni mehnatining natijasiga qarab emas, balki mehnat jarayonining o‘ziga qiziqishi psixologik jihatdan xarakterlidir.Bog‘cha yoshidagi bolalarning ishiga baho berib borish ularda mehnatga nisbatan ijobiy munosabatni tarbiyalashda katta rol o‘ynaydi. Bolalar kuchlari yetadigan ishlarni bajarayotganlarida ko‘p xatolarga yo‘l qo‘yishlari turgan gap. Lekin bunda bolalarni mexnatga jalb qilmaslik kerak, bolalarning bajaradigan ishlarini kattalarning o‘zlari bir pasda qilib qo‘yishlari mumkin degan ma’no kelib chiqadi. Sharq xalqida bir maqol bor: “Bolaga ish buyur, ketidan o‘zing yugur”. Bu juda to‘g‘ri, hayotiy gap. Bolalarga biron yumush buyurilganda, uni qanday bajarayotganliklaridan ko‘z-quloq bo‘lib turish kerak, degan ma’noni bildiradi.Bolalarda xususan, kichik yoshdagi bog‘cha bolalarida hali mehnat malakalari yo‘q, qo‘l muskullari yaxshi rivojlanmagan bo‘ladi. Ana shuning uchun bolalar qasddan yoki anqovliklaridan - emas balki eplay olmasliklaridan biron narsani tushirib sindirib yuborishlari mumkin. Ana shunday "falokat" yuz bergan paytda bolani "anqov, ko‘zingga qapacang bo‘lmaydimi" deb urishish yoki koyish yaramaydi. Buning o‘rniga bolaga shu mehnatni qanday qilib bajarishni ko‘rsatib berish lozim.Bog‘cha yoshidagi bolalarni mehnatsevarlik ruxida tarbiyalashda ularni inoq jamoaga uyushtirish katta ahamiyatga egadir. Jamoa bo‘lib mehnat qilishda tarbiyachi hap bir bolaga ma’lum bir mehnatni bajarishni buyuradi. Ana shu tariqa bolalar jips jamoa bo‘lib mehnat faoliyati bilan shug‘ullanadilar.Masalan, katta guruh bolalari jamoa bo‘lib navbatchilik qiladilar. Bunda bir bola stolga dasturxon yozib chiqsa, ikkinchisi qoshiq va vilkalarni qo‘yib chiqadi, uchinchi bola esa stulchalarni qo‘yib chiqsa, to‘rtinchi bola stolga nonlarni qo‘yib chiqishi mumkin. Bog‘chada navbatchilikka o‘rgangan bolalar oilada ham yordamlashadigan bo‘ladilar.Umuman, o‘rta va katta yoshdagi bog‘cha bolalariga oilada kuchlari yetadigan mehnat topshiriqlarini berish kerak. Bu ularni mehnatsevarlikka tarbiyalashda va ularda ayrim mehnat malakalari hosil bo‘lishi uchun juda katta imkoniyatlar yaratadi. Ijtimoiy foydali mehnatda ishtirok etmagan bolani keyinchalik mehnatga jalb qilish juda qiyin bo‘ladi. Bog‘chada bolalar jalb qilinadigan mehnat faoliyatining turi juda xilma-xildir. Masalan, tabiat burchagidagi jonivor yoki o‘simliklarni parvarish qilish, bog‘cha hovlisida ishlash, oshxonada va guruhda navbatchilik qilish, kichkintoylarni kiyintirishga yordam berish va boshqalar. Shuni ham aytib o‘tish kerakki, kichik yoshdagi bog‘cha bolalari o‘zlarining mehnat faoliyatlarini hali yo‘lga qo‘ya olmaydilar. Shuning uchun ular mehnatning juda sodda turlari bilan, ya’ni o‘simliklarga suv qo‘yish, baliqlarga ovqat berish, hovliga suv sepish va shu kabilar bilan shug‘ullanadilar.O‘rta va katta guruh bolalari mehnat faoliyatini o‘yindan batamom farqlab unga nisbatan jiddiy munosabatda bo‘la boshlaydilar. Ular mehnatdan kelib chiqadigan natijani, ya’ni mehnatning ijtimoiy mohiyatini, kim uchun, nima uchun mehnat qilish lozimligini tushunadilar. Ular kattalarning oiladagi uy-ro‘zgor ishlariga zo‘r ishtiyoq bilan yondashadilar, kichkintoylar uchun qog‘ozdan, kartondan, faner va plastilindan turli o‘yinchoqlar yasaydilar. Pedagogik jihatdan to‘g‘ri tashkil qilingan mehnat faoliyati bolalarning har tomonlama ya’ni ham jismoniy, ham psixik, ham estetik, ham axloqiy tomondan barkamol rivojlanishlariga juda katta ta’sir qiladi.Bog‘cha bolalari biron o‘yin, ta’lim yoki mehnat faoliyatlari bilan mashg‘ul bo‘lar ekanlar, ular harakatlarining asosida ma’lum motivlar, ya’ni ularni harakatga soluvchi mayllar yotadi. Kichik bog‘cha yoshidagi bolalarning xattiharakatlari ko‘proq shu xatti-harakatlar amalga oshirilayotgan sharoitga bog‘liq bo‘ladi. Ular xatti-harakat motivlarini anglab ham yetmaydilar. Shuning uchun ko‘pincha o‘zlariga mutlaqo hisobot bermay ma’lum bir vaziyatda u yoki bu xatti-harakatni amalga oshira boshlaydilar.Bog‘cha yoshidagi bolada mehnatga ijtimoiy-psixologik tayyorligining shakllanishiBolalar mehnatining muhim belgisi uning ma’lum maqsadga qaratilganligidir. Kichik bog‘cha yoshidagi bolalarning mehnati biror jarayonga oid harakat bo‘lib, u faqat kattalarning rahbarligi natijasidagina amalga oshirilishi mumkin. Maktabgacha tarbiya yoshi davrining o‘ziga xos tomonlaridan biri bolalar mehnatining o‘yin bilan bog‘liqligidir.O‘yin jarayonidagi biror harakat doimo biror mehnat jarayonini aks ettirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Ikkinchi tomondan, mehnat jarayonini bajarishda uni o‘yin shakliga aylantirishadi. Shu bilan birga o‘zining xususiyati, mazmuni, yuzaga kelish sababiga ko‘ra mehnat va erishish uchun shart-sharoit yaratiladi, vositalar izlab topiladi. O‘yinda esa bolalar kattalarning mehnat faoliyatiga taqlid qiladi. O‘yinda esa bolalar kattalarning mehnat faoliyatiga taqlid qiladi. O‘yinda mehnat singari biror aniq natijaga eriilmaydi, ammo u mehnat singari bolalarga quvonch bag‘ishlaydi, ular o‘zlarida qonoqish hissini sezadilar. Kichik bog‘cha yoshidagi bolalar mehnatining asosiy turi o‘z-o‘ziga xizmatdir. Bu kichik bolalar uchun ancha mashaqqatli ish. Shuning uchun bu yoshdagi bolalarni mehnatning bu turiga o‘rgatishda ko‘pincha o‘yin vaziyatlaridan foydalaniladi. Avvaliga bolalar o‘yin obrazi orqali mehnatga o‘rgatiladi. Shu orqali bolalar ishonch bilan harakat qilishni o‘rganadilar. Asta-sekin bu yoshdagi bolalarda o‘z-o‘ziga xizmat qilish ko‘nikma, malakalari shakllanib boradi.Mehnat faoliyatining bola ruhiy rivojlanishiga ta’siri Ijtimoiy-tarixiy tajribani o‘zlashtirish faol ish jarayonida yuz beradi. Faollik bolaga xos xususiyatdir. Ta’lim-tarbiya jarayonidagi faollik asosida faoliyatning har xil turlari shakllanadi. Ulardan asosiylari: munosabatda bo‘lish faoliyati, bilish, buyumlar bilan bo‘ladigan faoliyat, o‘yin, mehnat va o‘quv faoliyatlaridir. Faoliyat turlarining o‘zi ijtimoiy-tarixiy tajribaning bo‘lagidir. U yoki bu faoliyatni o‘zlashtirayotib bola faollik ko‘rsatadi, shu bilan bir vaqtda shu faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan bilim, ko‘nikma, malakalarni egallab oladi. Buning asosida bolada har xil shaxsiy qobiliyat va xususiyatlar shakllanib boradi. Ta’lim va tarbiya orqali amalga oshiriladigan faoliyatlarni bolalar birdaniga o‘zlashtirib olmaydilar, ularni bolalar tarbiyachi rahbarligida asta-sekin egallab boradilar.

Bolalarning har xil faoliyatlarni muvaffaqiyatli egallab olishlari asosan oilada, bolalar bog‘chasida ta’lim-tarbiya ishining qay darajada tashkil etilishiga bog‘liqdir.

Inson hayotining birinchi yilidanoq faoliyatning eng oddiy turlari undagi shaxsiy qobiliyatlar, xususiyatlar, tevarak-atrofga ma’lum bir munosabatning shakllanishida asos bo‘lib xizmat qiladi. Masalan, kattalarning bola bilan bo‘ladigan hissiy, hissiy-predmetli munosabatlaridayoq bolada dastlabki ijtimoiy talabni vujudga keltiradi, dastlabki harakat va tasavvurlar, taassurotlar shakllana boshlaydi.Harakat usullarini egallab borish orqali bolada faollik rivojlanadi. Ammo faollikning qay darajada rivojlanib borishi irsiyatga hamda taqlidchanlik qobiliyatiga ham bog‘liq. Bola hayotining dastlabki yillarida kattalar bilan bo‘ladigan munosabati va narsa-buyumlar bilan bajargan harakati asosiy faoliyat turi hisoblanadi.bola bilan muomala qilish orqali kattalar ularni sekin-asta buyumlar olamiga olib kiradilar. Mana shu yo‘l bilan bola buyumlar bilan bo‘ladigan faoliyatning o‘ziga xos tomonlarini egallab boradi. Bu vaqtda munosabatning o‘zi narsa va buyumlar bilan bo‘ladigan faoliyatga aylanib qoladi.Bolaning narsa va buyumlar bilan bo‘ladigan faoliyatini tashkil etish bolaga dastlabki yoshidan boshlab oilada va maktabgacha tarbiya muassasalarida tarbiya va ta’lim berishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Bunday faoliyatlarda bolalar tarbiyachi rahbarligida narsa va buyumlarning xususiyatlari to‘g‘risidagi dastlabki bilimlarni, ular bilan bo‘ladigan harakatlar, tahlil, sintez, umumlashtirish, abstraksiyalash kabi eng oddiy jarayonlarni egallab oladilar.2,5 yoshdan keyin buyumlar bilan bo‘ladigan faoliyatda bolalar ancha yuqori ko‘rsatkichlarga erishadilar va ularning o‘yin hamda tasviriy faoliyatga o‘tishlari uchun asos yaratiladi. Kattalar tomonidan tashkil etilgan muomala munosabatlarida, faoliyatlarda o‘z-o‘zini anglab olishning dastlabki shakllari shakllanadi.Bola jamoada o‘zini shaxs sifatida anglay boshlaydi. Bola taraqqiyotining mana shu bosqichida ular kattalarning ko‘rsatmasisiz, mustaqil harakat qilishini xohlaydilar. Bolada xulq-atvor sababining paydo bo‘lishi va uni o‘z xohishiga bo‘ysundira olishi unda ongning shakllanganligidan dalolat beradi. Agar boladagi faollik va mustaqillik kattalar ta’sirida uyg‘otilgan bo‘lsa, u holda 4-6 yoshli bolalar ancha mustaqil bo‘lib qoladilar va har xil faoliyatlarga tezda kirishib keta oladilar. Bunda bolalar ongliligining roli ortadi, u ba’zan hatto ijodiy xususiyat kasb etadi.Bu davrdagi bolaning asosiy faoliyati bo‘lgan o‘yinda bolalar tarbiyachining rahbarligida har xil harakat usullarini, narsa va buyumlar to‘g‘risidagi bilimlarni, ularning sifat va xususiyatlarini bilib oladilar. Bolalar, shuningdek fazoviy, vaqt munosabatlarini, o‘xshashlik, tenglik kabi tushunchalarni ham egallab boradilar.Birgalikda bajariladigan harakatli o‘yinlar orqali bolalar kishilar hayotidagi, ular o‘rtasidagi munosabatlarni, kelishib harakat qilishni bilib oladilar, ularning tevarak-atrof to‘g‘risidagi tasavvurlari kengayadi. Bu yoshdagi bolalarda o‘yin faoliyati bilan bir qatorda faoliyatning amaliy shakllari ham rivojlana boshlaydi: rasm yopishtirish, narsalar yasash va hokazo. Bular bolalarda xayolni, amaliy tafakkurni, badiiy qobiliyatni, ijodkorlikni rivojlantirishda manba bo‘lib xizmat qiladi. Muntazam ravishda berib boriladigan mehnat topshiriqlari bolalar faoliyatini ijtimoiy manfaatlarga bo‘ysundirishga, ijtimoiy foydali faoliyat bilan shug‘ullanishiga, mehnatdan kelgan umumiy natijadan quvonish kabi sifatlarni tarbiyalashga olib keladi.amoa so‘zi lotincha «kollektivus» so‘zining tarjimasi bo‘lib, omma, birlashma, yig‘ilma, guruh ma’nolarini anglatadi. Aniqroq aytiladigan bo‘lsa, jamoa bu kishilardan iborat guruh demakdir. SHaxsni shakllantirishda jamoaning etakchi ahamiyati to‘g‘risidagi fikrlar pedagogika fanining ilk rivojlanish davridanoq bildirilgan.Kishilarning jamiyatda birga yashashi, o‘zaro bir-birini qo‘llab-quvvatlashi, ozchilikdan-ko‘pchilikning afzalligi haqida payg‘ambarimiz S.s.a.v.ning hadislarida: «Ikki kishi bir kishidan yaxshi, uch kishi ikki kishidan yaxshi, to‘rt kishi uch kishidan yaxshi, ko‘pchilik bilan birga bo‘linglar. Tangri ummatlarini faqat to‘g‘ri yo‘lda borishlikka birlashtiradi», - deyilgan. Kishilarning boshiga yaxshi kun ham, yomon kun ham tushganda albatta xal, qarindosh-urug‘ madadkor bo‘ladi. Buni biz uruf-odatlarimizda ko‘rishimiz mumkin. M: hasharotlar, to‘yga to‘yona bilan kelish va hakazo.SHaxsni shakllantirishning muhim omillari bo‘lgan jamoa to‘g‘risidagi ta’limot ahloq tarbiyasida muhim o‘rinni egallaydi. Buning uchun bolalarni asta-sekin, avval bir necha kichik-kichik guruhlarda uyushtirib, so‘ng birgalikda Biron ishni bajarishga tortish kerak. Bunda qo‘yilgan maqsad bolalarga tushunarli bo‘lishi kerak. Umumiy ish har bola ozgina bo‘lsa ham ishtirok etadigan qilib tashkil etilishi lozim. Bunday xususiyatlarni tarbiyalashda san’at, bolalar bayramlari, birgalikdagi mehnat va faoliyatlarning tutgan o‘rni kattadir.Bolalar o‘yinlari va mehnatining jamoa tusida bo‘lishi alohida ahamiyatga ega. Bular bolalarni birga xarakat qilishga, o‘z intilishlarini umumiy maqsadga yo‘naltirishga, o‘z ishini va maqsadini boshqarish ishi va xarakatiga bo‘y sungan holda boshqarishga o‘rgatadi.Bola yoshligan boshlab, o‘zida boshqalar bilan bolalar jamoasi bilan muloqotda, birgalikda bo‘lishga ehtiyoj sezadi. Ammo kichkina bola jamoani o‘zi tanlay olmaydi. U biron jamoaga sharoit taqozosi bilan kelib qoladi. YAshab turgan joydagi yoki ota-onasini ish joyidagi maktabgacha ta’lim muassasalariga qatnay boshlaydi. Bu muassasalarga bola o‘z xoxishi bilan bormaydi. SHunga qaramay bola bu jamoaning qonun-qoidalariga bo‘y sunishi, uning tartiblariga rioya qilishi shart. Aks xolda uni jamoa kechirmaydi. Natijada bola o‘zi yashayotgan ahloq,, odob tadribalarini egallashga majbur bo‘ladi. SHuning uchun buyuk mutafakkir A.Navoiy bola yoshligidan oqil va fozil kishilar jamoasida qatnashib, ularning suhbatlaridan baxramand bo‘lishlarini tavsiya etadi.Bolalar o‘zaro yashayotgan jamoaga bo‘lgan munosabatiga qarab bir necha guruhga bo‘linadi. Birinchi guruh ijobiy xulqli bolalar bo‘lib, ularni jamoa a’zolari xurmat qiladilar. Bu toifadagi bolalar jamoasining faollari bo‘lib, tarbiyachi jamoa munosabatlarini o‘rnatishda ularga suyanadi.Ikkinchi guruhga kiruvchilar faollar tashabbusiga qo‘shiladi, ammo barqaror bo‘lishadi.Uchinchi guruhdagilar tortinchoq bo‘lib, o‘yinda qatnashmaydi, mashg‘ulotlarida ham sust bo‘lishadi, bunday bolalarga alohida e’tibor va yordam berish zarur.Tarbiyachining har bir bolaga nisbatan diqqat e’tiborli bo‘lishi va pedagogik sharoit bilan yondashishi talab etiladi.Jamoatchilikning tarbiyalash jarayonida ahloqiy sifatlarni takomillashtirish.Jamoatchilikni tarbiyalash jarayonida ahloqiy sifatlarni shakllantirish.Insonparvarlik hissini tarbiyalash. Maktabgacha yoshdagi bolalar tarbiyalanadigan ahloqiy xususiyatlar, xulq-atvor qoidalari orasida insonparvarlik muhim o‘rin tutadi. Insonparvarlik hissi ahloq normalari va qoidalari o‘rgatish asosida rivojlanadi.Buning uchun bolalarni yaxshi ishlarni qilishga o‘rgatib borish kerak. Insonparvarlikni tarbiyalashda bolalarning yoshini e’tiborga olish zarur. Kichik bolaga yaxshi bo‘l deganingiz bilan yaxshi bo‘lib qolmaydi, chunki unda yaxshilik bilan yomonlikni to‘g‘ri tahlil qilish hayotiy tajribasi etishmaydi. Bu yoshdagi bolalarni yaxshi ishlar qilishga o‘rgatiladi: yiqilib tushgan bolani turg‘azib qo‘yishga yordam berish, uning ustki kiyimlarini qoqib qo‘yish, yupatish, o‘simlik va hayvonlarni parvarish qilish, o‘yinchog‘ini o‘rtog‘iga berib turish, tik turgan kishiga joy ko‘rsatish, eng muhimi boshqalarga ko‘rsatishgan xizmatdan xursand bo‘lishga o‘rgatish.
Kamtarlik, to‘g‘rilik, halolik va quvnoqlik xususiyatlarini tarbiyalash.Bu xususiyatlar sog‘lom shaxsni tarbiyalashning eng muhim omillaridan hisoblanadi.Kamtarlik har bir kishining eng muhim va olijanob fazilatlaridan biridir. Bu asosan maktab yoshidan tarbiyalanadi. Ammo maktabgacha yoshidan boshlab, bolalarga kamtarlik hissini singdirish, manmanlik, takabburlik va maqtanchoqlikni yo‘qotib borish zarur.Maktabgacha yoshdagi bolalar o‘zlarini boshqa bolalardan ustun qo‘yishga urinadilar, ba’zan ota-onalarining kasbi bilan ham maqtanadilar. Bunday xolatda bolalarning ota-onalari bilan tegishli ish olib borish, har bir kasbning zarurligi va muhimligi to‘g‘risida aniq misollar bilan tushuntirish zarur. Bolalar ayrim ayrim ishlarning uddasidan chiqib, boshqa bolalarni kamsitsalar, tarbiyachi bolaga biror narsani bilmagan o‘rtog‘iga o‘rgatish kerakligini, o‘z-o‘zini maqtash yarashmasligini tushuntiradi.Sofdillik va rostgo‘ylikni tarbiyalash yolg‘onchilik va vijdonsizlik paydo bo‘lishining oldini olish va unga qarshi kurash bilan uzviy bog‘liqdir.Ba’zi bolalar o‘zlari to‘qigan, kattalardan eshitgan ertaklarini tushlarida ko‘rgandek qilib ko‘rsatishga urinadilar. Bunday holda ham urushmasdan «Ertak» to‘qishni yaxshi bilgani uchun maqtash kerak.SHanday qilib, bolalardagi xarakterning ijobiy namunalarini, ularning yosh xususiyatlarini e’tiborga olgan holda ahloqiy tarbiyaning hamma samarali usullari bilan tarbiyalanib borilsa, ijobiy natijalarga erishish mumkin.Maktabgacha yoshdagi bolalarni baynalminalchilik ruhida tarbiyalash asosida boshqa millat va xalqlarga ijobiy munosabat, turli xalqlar hayotiga qiziqish hissini paydo qilish maqsadi yotadi. Bunday his-tuyg‘ularni rivojlantirish asosan taqlid qilish orqali mukammallashib boradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarga baynalminal-chilik his-tuyg‘ulari asosini shakllantirishda qardosh jumxuriyat-larda yashaydigan har bir millat vakillari bilan uchrashuvlar o‘tkazish; maxsus mashg‘ulotlarda ularning urf-odatlari, madaniyati, san’ati, tabiati to‘g‘risidagi adabiyotlarni o‘qib berish, suhbat o‘tkazish, rasmlar ko‘rsatish, diafilmlar namoyish etish, millat bolalari hayoti to‘g‘risidagi xikoyalarni o‘qib berish foydali bo‘ladi.9.6 Bolalar jamoasini shakllanishiga yordam beruvchi shart – sharoitlar:
Bolalar jamoasini shakllantirish uchun ma’lum shart – sharoitlar zarur.
- Bog‘cha xodmlarining aql jamoasi mavjud bo‘lishi
- Bolalar xayotini to‘g‘ri tashkil etish
- O‘yinchoqlarning bolalar yoshiga qiziqishiga mos kelishi
- Bolalarda o‘zaro axillik, g‘amhurlik, jamoatchilik, insoniylikni tarbiyalashga yordam beruvchi mashg‘ulotlar
- har hil qiziqarli faoliyatlarni tashkil etib borish
- Oila bilan mustaxkam aloqa o‘rnatish.
- Bolalarni ahloq norialari va qoidalarga o‘rgatib borish
- Bolalar muassasalarida ijobiy hayrxoxlik muxitini yaratish
har bir yosh guruh bolalarining jamoatchilik munosabatlariga raxbarlik qilish «Bolalar bog‘chasida ta’lim tarbiya dasturi» da belgilab berilgan dasturda xar bir yosh guruhi uchun jamoadagi axloq normalari va qoidalari belgilangan.
Bog‘cha yoshidagi bolalarga mehnat tarbiyasi
Maktabgacha ta’lim muassasalarida mehnat tarbiyasi ikki xil yo‘nalishda amalga oshiriladi:
Bolalarning o‘zlarini mehnatga o‘rgatish.
Kattalar mehnati bilan tanishtirish.
Mehnat qilish muntazam ravishda bo‘lib, unda hamma bolalar ishtirok etsa, kattalar mehnati bilan tanishtirib borilsa, u tarbiya vositasiga aylanib boradi.
Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni quyidagi mehnat turlariga jalb qilib boriladi:
O‘-o‘ziga xizmat qilish, xo‘jalik-maishiy mehnat, tabiat kuchog‘idagi mehnat, qo‘l mehnati.
O‘z-o‘ziga xizmat qilish 0 bu bolalar mehnatining bir turi bo‘lib, unda bolalar ilk yoshdan boshlab, mustaqil ovqatlanishga, echinib-kiyinishga, o‘yinchoqlarini yig‘ib qo‘yishga o‘rgatiladi. Bolalar mehnatining bu turi bolalarni tartibli, intizomli, odobli bo‘lishga undaydi. Mustaqillik sifatlari rivojlanadi.
Bolalar xo‘jaligi – maishiy mehnatga bolalar bog‘chasida va oilada o‘rgatib boriladi. Mashg‘ulotdan so‘ng stol ustidagi buyumlarni yig‘ishtirish, choy idishlarini, o‘yinchoqlarini yig‘ishtirish va hakazolar misol bo‘la oladi.
Tabiatdagi mehnat – bolaning har tomonlama rivojlanishi muhim ahamiyatga ega. Mehnatning bu turi orqali bolalar tuproqni ekin ekinshga tayyorlash, ko‘chatni o‘tkazish, hayvonlarni parvarishlash kabi malakalarni egallab oladilar.
Qo‘l mehnati - mashg‘ulot, o‘yin, mehnat faoliyati uchun bolalarning o‘z qo‘llari bilan tayyorlagan buyumlari.Qo‘l mehnati orqali bolalarda ijodkorlik, topog‘onlik, bilimdorlik hislatlari o‘sadi.Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarning mustaqil mehnatini tashkil etishing ikki shaklidan: yakka tartibdagi mehnat va jamoa tartibdagi mehnatdan foydalaniladi. Tarbiyachining vazifasi – bolalarni tarbiyalash maqsadida ularning imkoniyatlarini eng ko‘p darajada ro‘yobga chiqarishdir.YAkka tartibdagi mehnat. – turli maqsadlar bilan amalga oshiriladi. Ko‘p hollarda u tarbiyachi tomonidan bolalardan kimdir ta’lim beruvchi mashg‘ulotda qatnasha olmagan yoki o‘z shaxsiy xususiyatlari tufayli biror mehnat jarayonini o‘zlashtira olmagan takdirda tashkil etiladi. Tarbiyachining vazifasi bolaga mehnat jarayonini yaxlit yoki uning eng ogir qismini bajarishini o‘rgatishdan iborat. YAkka tartibdagi mehnat bola mazkur mehnat jarayoniga qiziqish bildirib, uni xatosiz bajarishini o‘rganishga imntilganda uning tashabbuskori bo‘lib, maydonga chiqganda yuz beradi. M: 5 yoshli qizaloq tarbiyachidan o‘zini ertaga navbatchi qilib tayinlashini so‘rab murojat qiladi: «Men qoshiklarni taxlashni o‘rganib olaman. Bugun yanglishib, ularni noto‘g‘ri taxladim. Ertaga albatta ularni to‘g‘ri joylashtiraman». Bu o‘rinda mehnatga raxbarlik qilish hali o‘zlashtirib olinmagan mehnat usullarini shakllantirishga qaratiladi. Ko‘p hollarda tarbiyachi maslaxat berishdan, o‘z - o‘zini nazorat qilish, mehnat usullarini eslatishdan foydalanadi. Katta guruhlardagi yakka tartibdagi mehnat u yoki bu mehnat jarayonlariga qiziqishining shakllanish ko‘rsatgichi bo‘lib qoladi. Bolalar jonvorlarni parvarish qiladilar, o‘yinchoqlar yasaydilar, biror narsa tikadilar. Umuman o‘z tashabbuslari bilan o‘zlari uchun qiziqarli bo‘lgan mehnat turlari bilan shug‘ullanadilar.Bolalarni jamoa bo‘lib mehnat qilishini maktabgacha yoshdayoq kuzatish mumkin. Jamoa mehnatiga quyidagi hususiyatlar xosdir: umumiy maqsad, ishlovchilar o‘rtasida mehnat taqsimoti, mehnatning jamoa natijasi, mehnat ishtirokchilarining umumiy ma’suliyati, ularning bir biriga bog‘liqligi. Jamoa mehnatining eng oddiy turi umumiy mehnat bo‘lib, u bolalarni ikki jihatdan birlashtirish bilan ajralib turadi, u ham bo‘lsa – umumiy maqsad va mehnatning umumiy natijasidir. Mehnat jarayoni xudi yakka tartibdagi kabi kechadi. M: Har bir bola bittadan o‘simlikni artadi, umumiy yakunida esa hamma o‘simliklar toza bo‘ladi. Natijalarni yagona mehnat natijasi qilib umumlashtrish har kimga o‘zi ishlayotgan jamoa a’zosi qilgan ishiga bog‘liqligini tushunish imkonini beradi. Biroq bolalar tegishli mehnat jarayonini o‘rganib olganlaridan keyingi umumiy mehnati joriy qilish mumkin.
Umumiy mehnat tarbiyachining umumiy maqsadini quyishgdan, umumiys ish hajmini belgilashdan, nima uchun mehnat bolalar guruhi tomonidan bajarilishi mumkinligini tushuntirishdan boshlanadi. «Bizning ishimiz ko‘p, qo‘g‘irchoqni hamma idishlarini yuvishlarimiz kerak. Har kim bittadan buyumni yuvsa, hamma idishlar toza bo‘ladi».
So‘ngra bolalar o‘z ish o‘rinlarini mustaqil tashkil etadilar: zarur mehnat jihozlarini tanlab oladilar, ularni qulay qilib joylashtiradilar. SHundan keyin mehnatga kirishi uchun ruxsat so‘raydilar.Mehnat jarayonida tarbiyachi bolalarning ishini nazorat qiladi, qo‘shni jamoadagilar diqqatini natijaning sifatida qaratadi. Agar kerak bo‘lsa ulardan maslahat so‘raydi. Mehnatni tez uddalagan bolalarga YAna bita buyum yuvishni taklif etish mumkin.
Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalarning navbatchilik qilishi. Navbatchilik kundalik mehnatning bir turi sifatida, bolalar mehnat mashg‘ulotlarida tegishli mehnat jarayonlarini bajarishni bilib olganligidan keyin joriy etiladi. Navbatchilik vaqtida bolalarning mustaqil mehnat faoliyati takomillashadi. Uning ijtimoiy yo‘nalishi va sababi chuqurlashadi, chunki navbatchining ishi kattalarga yordam berishga, bolalar ehtiyojini qondirishga qaratilgan bo‘ladi. Navbatchilik vaqtida bolalarda topshirilgan ish uchun ma’suliyat, odamlarga nisbatan g‘amxo‘rlik qilish, mehnat vazifalarini bajara olish odati tarkib topadi. Navbatchilik turlari «Bolalar bog‘chasi ta’lim-tarbiya dasturida» belgilab berilgan bo‘lib, bularga oshxonada, tabiat burchagida, mashg‘ulotlarda navbatchilik qilish turlari kiradi.
Oshxonada navbatchilik - o‘rta guruhda yil boshidan, mashg‘ulotlarda navbatchilik - o‘rta guruhda yilning ikkinchi yarmidan, tabiat burchagidagi navbatchilik – katta guruhda joriy etiladi.Mehnat bolalarga quvonch bag‘ishlaydigan qilib rejalashtirilishi, u ma’lum izchillik bilan amalga oshirilib borishi, vaqti bolalar yoshiga qarab to‘g‘ri belgilanishi kerak kichik yoshli bolalar uchun 10-12 daqiqa, katta guruh bolalar uchun 15-20 daqiqa mehnat qilish maqbul hisoblanadi.10.3 Maktabgacha eshdagi bolalarning uyidagi mehnati mehnatga o‘rgatish Maktabgacha eshdagi bola serharakat, cepg‘ayrat 6o‘lib, u o‘zini o‘rab olgan dunyoni tezroq bilishga intiladi. Bolaning harakatchanligi, har narsani bilishga qiziqishi, havaskorligi va mustaqil ish qilishga intilishi - maktabgacha tarbiya yoshidagi bolaning xarakterli xususiyatlaridandir Bu xususiyatlar avvalo, bolaning o‘yinlarida aks etadi. Bolaning tashqi dunyoga bo‘lgan munosabati o‘yinlarda o‘z ifodasiii topadi. Uyin bolaning jismoniy rivojlanishi uchun ham zarurdir.Bolalar o‘z o‘yinlarida atrofdagi hayotni aks ettiradilar. Maktabgacha yoshdagi bolalarda atrofdagi buyumlarni sezish va idrok qilish vositasi bilan juda ko‘p aniq tasavvurlar paydo bo‘ladi. Bu yoshdagi bolalarning fikrlashi juda konkretdir Ular o‘zlarining o‘yinlarida kattalarga taqlid qilishni yaxshi ko‘radi-lar. Masalan, o‘g‘il bolalar ko‘pchilik vaqtda askarlarga taklid qilib, dushman ustidan g‘alaba qozonishni o‘zlariga o‘yin qilib olsalar, qiz bolalar ko‘pincha qo‘g‘irchoq, o‘ynaydilar hamda o‘z o‘yinlarida uy ro‘zgor tutishga tegishli hamma ishni qiladilar: uy yigishtirish, ovqat pishirish, bolalarini uxlatish, ularni kiyintirish, ovqatlantirish, kinoga olib borish va hokazolar. Maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘yinlarida ba’zan ularning kasblarga bo‘lgan qiziqishlari ham namoyon bo‘ladi. Masalan, oiladagi beshta boladan to‘rttalasi oq xalat kiygan shifokorni ko‘rishi bilan onasining pinjiga kirib, qo‘rqib yig‘lasalar, onasi bergan dorini ichmasalar, beshinchi qiz dorini gapso‘zsiz ichadi, chunki u ko‘pchilik vaqt «doktor opa» bo‘lib o‘ynagan. U o‘z opa-singillariga cho‘pdan yasalgan termometrni qo‘yib, ularning issiqligini o‘lchagan, gugurt bilan «ukol» qilgan. Bolalar maktab – maktab o‘yinini yaxshi ko‘radilar har-hil ro‘znoma, kitoblarni ko‘tarib «Maktabga» keladilar, «O‘qituvchi» ning gaplarini diqqat bilan tinglaydilar.Ba’zan bolalar stulini erga yotqizib, uni avtomashina qilib haydaganini, mashina yurg‘izishdagi qoidalarni amalga oshirishga harakat qilayotganini ko‘rish mumkin. Lekin shu narsani esdan chiqarishimiz yaramaydi, bolaning o‘yinida mehnat elementlari bor. Bola o‘yinchoqlarini bir burchakka tartib bilan terib qo‘yadi, qo‘g‘irchoqlarini joy-joyiga o‘tqazadi, mashinasiga yuk yuklaydi yoki yukni tushiradi, qumdan «pechene» pishiradi, «morojenoe» qiladi, uy-joy quradi. Bola mehnat uyini bilan chegaralanib qolmaydi. U o‘ziga sotib olib berilgan o‘yinchoqlardan tashqari qo‘liga tushgan har bir narsani to‘plab boradi. Masalan, konfet etiketkalari, gugurt, charm, papiros qutichalari, daraxt barglari, mix, sim, ip g‘altaklarni to‘playdi va ularni o‘z o‘yinida qullab, o‘zining qurilish ishlarida ishlatadi. Bolalar tup-tup bo‘lishib o‘ynaganlarida rahbar bo‘lishni, hammasi faqat insoniy, «yaxshi» rolni o‘ynash va albatta, g‘alaba qozoniishni istaydilar.
Maktabgacha yoshi - insonning hayotidagi muhim bosqich. Ushbu davr mobaynida miya, asab tizimi, asosiy organlar va tana tizimlarining funktsional rivojlanishi ro'y beradi.
Bolaning rivojlanishining yoshlik xususiyatlarini bilish jismoniy tarbiya o'qituvchilari, bolalar bog'chasi o'qituvchilari va ota-onalar uchun maktabgacha tarbiyachilar uchun jismoniy tarbiya mashg'ulotlarini to'g'ri bajarishlari uchun yordam beradi: ularning jismoniy va ruhiy rivojlanishlarini kuzatish, mashqlarni tanlash, temperaturani tartibga solish. Katta rus pedagogi KD Ushinskiy shunday deb yozgan edi: "Agar pedagogika insonni har tomonlama tarbiyalashni istasa, u avvalo uni hamma jihatlar bilan tanishishi kerak".Bolalar tanasi doimo rivojlanib bormoqda. Turli xil davrdagi o'sish darajasi va darajasi o'zgaradi. Bolaning dastlabki etti yillik hayoti davomida nafaqat ichki organlar (o'pka, yurak, jigar, buyraklar), balki ularning vazifalari ham kengaytirildi. Mushaklar-skelet tizimi mustahkamlanib boradi: shilliq to'qimalar asta sekin suyak to'qimasi bilan almashtiriladi, mushaklar og'irligi va kuchayishi sezilarli darajada oshadi. Suyak va mushak sistemalarining shakllanishi turli harakatlarning muvaffaqqiyatli assimilyatsiyasi uchun barcha sharoitlarni yaratadi.Bolaning jismoniy rivojlanishining asosiy ko'rsatkichlari - uning bo'yi, vazni va ko'krak qafasi. Ota-onalar doimo ularning o'g'illari yoki qizlari tengdoshlarining yoshi va vazni ortda qolib ketmasligi bilan qiziqishadi. Bu haqda siz bolangizning jismoniy rivojlanish ma'lumotlarini tegishli yoshdagi bolalarning o'rtacha ko'rsatkichlari (standartlari) bilan taqqoslashingiz mumkin. Bu bolalar maktabgacha yoshdagi bolalarning ommaviy antropometrik tekshiruvlari natijasida aniqlangan.Bolaning jismoniy rivojlanishi uchun mushaklar-skelet tizimi juda muhimdir. Suyak, ligament va mushaklardan iborat. Turli harakatlarning muvaffaqqiyatli ishlashi uning to'g'ri va o'z vaqtida rivojlanishiga bog'liq.Suyak tizimi. Inson skeleti qo'llab-quvvatlovchi funktsiyani bajaradi, ichki organlarni turli xil zarba va ta'sirlardan himoya qiladi. Xuddi shu vazifani bosh miya tomonidan miyaga nisbatan bajariladi. Boladagi suyak to'qimasi katta miqdordagi suv va mineral tuzlarning atigi 13 foizini tashkil qiladi. Bu suyaklarning moslashuvchanligini ta'minlaydi va tez-tez tushib ketgan va yoriqlar bilan yoriqlardan himoya qiladi.Preschoolerning o'murtqa po'sti asosan xaftaga oid to'qimalardan iborat. Shuning uchun, bu juda yumshoq va osongina egrilikka duch kelishi mumkin, masalan, agar stolda o'tirgan holda, tananing to'g'ri holatida bo'lmasa, mebel bolalarning balandligiga mos kelmasa va hokazo. Ota-onalar farzandlarning normal jismoniy rivojlanishini ta'minlash uchun buni hisobga olishlari kerak.Yetti yoshgacha bo'lgan bolalarning suyak tizimi kattalarga qaraganda suyak shakllanishi jarayonining tugallanmaganligi bilan ajralib turadi. Shuning uchun suyak skeletining rivojlanishini ehtiyotkorlik bilan saqlash, o'murtqa nuqsonlar, ko'krak qafasi, tos suyaklari va oyoq-qo'llarining paydo bo'lishini oldini olish kerak.Haddan tashqari jismoniy kuchlar skeletning rivojlanishiga salbiy ta'sir qiladi, suyakning o'sishini pasaytiradi va ularning egriligiga sabab bo'ladi. O'rtacha jismoniy mashqlar va ma'lum bir yoshdagi jismoniy mashqlar, aksincha, suyaklarning o'sishini rag'batlantiradi va ularni mustahkamlaydi. Ayniqsa, toqqa chiqish, chopish, sakrash va har xil ochiq o'yinlarda foydali mashq.Muskullar tizimi. Maktabgacha yoshdagi bolalarda mushak tizimi hali juda kam rivojlangan. Avvalo, ular katta mushak guruhlarini rivojlantiradi va boshlaydilar. Besh yoshga to'lgan bolaning mushak massasi sezilarli darajada oshadi (ayniqsa, pastki oyoqlarda) va mushaklar kuchayishi va ishlashi oshadi.
Dinamik ish nafaqat muskullarga emas, balki suyaklarga ham faol qon aylanishini ta'minlaydi, bu ularning jadal o'sishini ta'minlaydi. Yaxshi harakat qilayotgan bolalar jismoniy jihatdan yaxshiroq rivojlangan.Mushaklar to'liq rivojlanmasdan tananing normal jismoniy rivojlanishi mumkin emas. Shu bilan birga, bolaning mushak tizimini muntazam ravishda tayyorlash bilan birga, unga badanning doimiy holatini uzoq muddatli saqlab qolish bilan bog'liq mushaklar kuchlanishini cheklash kerak. Maktabgacha bolalardagi tez mushaklar charchoqni hisobga olgan holda, mashq bajarishda va tashqi makon o'yinlarida ortiqcha jismoniy kuch ishlatmaslik kerak.Mushak massasini kuchaytiradigan tuyg'u ko'pincha bolalarni o'z imkoniyatlarini oshirib yuboradi, buning natijasida to'g'ri mashqlar ustidan maxsus nazorat zarur. Suyaklarning uzunligi, jismoniy tarbiya jarayonida ortiqcha mushaklarning rivojlanishiga yordam beradigan mashqlardan qochish kerak. Muayyan mushak guruhlarining imtiyozli o'sishini oldini olish uchun dasturiy materiallarni taqsimlashda barcha mushak guruhlarini rivojlantirishga mo'ljallangan jismoniy mashqlardan foydalanishga harakat qilish kerak.Nafas olish tizimi. Ushbu yoshdagi bolalarning o'ziga xos xususiyati sayoz nafas olishning ustunligi hisoblanadi. Hayotning ettinchi yili o'pka va nafas yo'llarining to'qimalarining shakllanishi asosan tugaydi. Biroq, bu yoshdagi o'pkaning rivojlanishi hali to'liq bajarilmadi: burun yo'llari, traxeya va bronxlar nisbatan tor, bu esa o'pkaning havoga oqib o'tishi, bolaning ko'kragi ko'tarilib ketishi va qovurg'alar kattalarda bo'lgani kabi past bo'lishi mumkin emas. Shuning uchun bolalar chuqur nafas ololmaydilar. Shuning uchun ularning nafas olish tezligi kattalardagi nafas tezligini sezilarli darajada oshiradi (1-jadval).Nafas olish tezligi daqiqada (bir necha marta)
Maktabgacha yoshdagi bolalarda o'pka orqali kattalarga qaraganda ko'proq qon oqadi. Bu sizga organizmning kislorodga bo'lgan ehtiyojini qondirish imkonini beradi, bu esa kuchli metabolizmga olib keladi. Jismoniy mashqlar vaqtida bolaning jismoniy mashqlar uchun kislorodga bo'lgan ehtiyoji, asosan, nafas olish tezligi va uning chuqurligidagi o'zgarishlarga bog'liq.Uch yoshdan boshlab bolani burun orqali nafas olishni o'rgatish kerak. Bunday nafas olish yo'li bilan havo tor nasal yo'llardan o'pka ichiga tushmasdan o'tadi, u erda chang, mikroblardan tozalanadi va isitiladi va namlanadi. Bu og'iz orqali nafas olayotganda paydo bo'lmaydi.Maktabgacha yoshdagi bolalarning nafas olish tizimining xususiyatlarini hisobga olgan holda ular toza havoda iloji boricha ko'proq bo'lishi kerak. Nafas olish apparati rivojlanishiga yordam beradigan mashqlar ham foydalidir: yurish, chopish, sakrash, kayak, konki, suzish va boshqalar.Yurak-qon tomir tizimi. Maktabgacha yurak-qon tomir tizimi o'sib borayotgan organizm talablariga yaxshi moslangan. Boladagi tomirlar katta yoshlilarga qaraganda kengroq va qon ular orqali tezroq oqib o'tadi. Bolalar yuragi yanada samaralidir, chunki u hali turli kasalliklarga duch kelmagan va tomirlarning keng lümeni tufayli yaxshi oziqlanadi.Maktabgacha yoshdagi yoshdagi bemorlarning yurak tezligi 85-105 gacha bo'ladi. 1 daqiqada Tomirning tanasi organizmning fiziologik holatiga qarab o'zgaradi: u uyqu paytida kamayadi, va uyqusizlik vaqtida (ayniqsa hissiy hissiyot bilan) u tez-tez bo'lib turadi. Maktabgacha yoshdagi yoshdagi (6-7 yosh) yoshdagi yurak urishi yanada barqaror bo'lib, 78-99 ga etadi. 1 daqiqada Bundan tashqari, qizlar o'g'il bolalarnikiga qaraganda 5-7 marta ko'proq tortishishmoqda.Gimnastika mashqlari, ochiq mashg'ulotlar, sport bilan bog'liq mashqlar davomida jismoniy faoliyatni kuzatish uchun motor harakatlaridan so'ng darhol yurak tezligini qayd qilish kerak. Buning uchun barmoqlar radius arteriyasiga (qo'lning yuqori qismi) qo'llaniladi va zarba devorining vibratsiyasidan 10 sekundgacha hisoblanadi (vaqt soatning ikkinchi qo'lida saqlanadi). Keyin olingan natijalar 6 ga ko'payadi va 1 daqiqada yurak urishi sonini aniqlaydi. Dastlabki ma'lumotlarga nisbatan pulsning tezligi 150-180 foizdan oshmasa, yuk optimal hisoblanadi. Pulsning tezligi belgilangan me'yordan yuqori bo'lsa, jismoniy faoliyatni qisqartirish kerak (mashqlarni takrorlash sonini kamaytirish, tashqi o'yinlarning davomiyligi va boshqalar).7 yoshgacha bo'lgan bolalardagi qon bosimi deyarli o'zgarishsiz qolmoqda: 3-4 yilda 96/58 mm Hg. San'at. 5-6 yoshda - 98/60 mm Hg. San'at.Maktabgacha tarbiyachilarning yuragi juda qiziqarli. Bir tomondan, u tezda jismoniy faoliyatga moslasha va uning ish qobiliyatini tiklash qobiliyatiga ega, bir tomondan, uning faoliyati beqaror. Ko'p kichik sabablar ta'siri ostida yurak siqilishining ritmi bezovta bo'lishi mumkin (zarba keskin o'zgarishi, qon bosimining pasayishi). Turli his-tuyg'ular (ijobiy va salbiy) ta'siri ostida qon tomir toni, qon bosimi, yurak kasılmalarının chastotasi va kuchi o'zgaradi. Bularning hammasi tartibga soluvchi apparatning, kardiyovaskulyar tizimda shartli refleks ta'sirining shakllanmagan mexanizmlarining nomukammalligi bilan izohlanadi.


Uzoq muddatli jismoniy va aqliy zo'riqish yurak faoliyatiga salbiy ta'sir ko'rsatishi va yurak faoliyati buzilganligiga olib kelishi mumkin. Shuning uchun bolaning jismoniy faoliyati ustidan dozalashda ehtiyot bo'lish lozim. Muntazam jismoniy mashqlar, ochiq o'yinlarni to'g'ri tashkil etish va o'tkazish, yurak-qon tomir tizimini o'qitish va uni mustahkamlash uchun qulay mashqlar.Shunday qilib, maktabgacha yoshdagi bolalarda tananing anatomik va funktsional rivojlanishi, vosita analizatorining rivojlanishi bilan bog'liq sezilarli sifat o'zgarishlari mavjud. Ushbu o'zgarishlar mototsikllarni shakllantirish va jismoniy sifatlarni rivojlantirishga qaratilgan keng ko'lamli ishlarni amalga oshirishga imkon beradi.Asab tizimi. Tanadagi barcha jarayonlar markaziy asab tizimi tomonidan boshqariladi va nazorat qilinadi. Miya - markaziy asab tizimining eng katta qismi - inson tanasining barcha organlari va tizimlarini boshqaradi, buning natijasida tashqi muhit bilan aloqa amalga oshiriladi.Nerv hujayralarining asosiy farqlanishi 3 yilgacha davom etadi va maktabgacha yosh chegarasi deyarli tugaydi. IP Pavlovning fiziologik ta'limiga muvofiq, organizmni tashqi muhitga murakkab moslashtirish jarayoni, asosan, shartli refleksli faoliyat orqali miya yarim korteks tomonidan amalga oshiriladi.Yuqori asab tizimining namoyon bo'lishining asosiy shakli - bu stimulga javob. Refleks reaktsiyalarning birinchi guruhi mutlaqo (tabiiy) reflekslardan iborat. Bolalarda, asosan oziq-ovqat, himoya va indikativ hisoblanadi. Ular bolani atrof muhitga sodda moslashuv bilan ta'minlaydi.Konditsiz reflekslarga asoslangan holda, mukammal reaktsiyalar hosil bo'ladi - bu shartli reflekslar deb ataladi. Tashqi muhit bilan o'zaro aloqa qilish jarayonida bolaning shartli reflekslar bilan bog'liq bo'lgan qobiliyatlari va qobiliyatlari rivojlanadi. Akademik I P. Pavlov shunday deb yozgan: "Ehtimol tarbiyalashimiz, ta'lim berishimiz, intizomimiz va har xil odatlarimiz har qanday shartli reflekslarning qatorlari. Shu bois, bolalarda yangi vosita ko'nikmalarini shakllantirish mavjud bo'lganlarga asoslangan holda murakkab shartli reflekslarni yaratish hisoblanadi.Bolaning markaziy asab tizimining yana bir muhim xususiyati - unda yuzaga kelgan jarayonlarning izlarini saqlab qolish qobiliyatini hisobga olish ham muhimdir. Shundan bolalarga ular ko'rsatgan harakatlarni tez va oson yodlash qobiliyati aniq bo'ladi. Biroq, o'rgatilgan bilimlarni takomillashtirish va yaxshilash uchun takroriy takrorlash talab etiladi. Maktabgacha yoshdagi bolalar yangi avtoulov qobiliyatlarini shakllantirganda buni unutmaslik kerak.Bolalardagi asab tizimining katta qo'zg'aluvchanligi, reaktivligi va yuqori darajada plastisitivaligi kattalarnikidan ko'ra tezroq va tezroq bo'lishiga, juda murakkab vosita mahoratini rivojlantirishga - tog'-chang'i, figurali uchish, suzish va boshqalarga yordam beradi. Maktabgacha yoshdagi bolalar uchun bu juda muhim ahamiyatga ega, chunki ularni tuzatish juda qiyin.Mashq qilish bolaning tanasini tonlaydi. Ularning yordami bilan qon aylanishi kuchayadi, nafas organlarining faoliyati va metabolizm yaxshilanadi. 18-asrning boshlarida taniqli frantsuz shifokori Tissotni "Bu harakat, uning harakatlari bilan har qanday dori o'rniga o'tishi mumkin," deb yozgan edi, lekin dunyoning barcha usullari bu harakatning o'rnini o'zgartira olmaydi ".

Maktabgacha tarbiyachilarning to'g'ri jismoniy tarbiyasi ularning psixologik xususiyatlarini majburiy baholashni talab qiladi. Shunday qilib, ayniqsa, monoton ishi bolalarni shinallaydi. Shu munosabat bilan K.D.Ushinskiy shunday deb yozgan edi: "Bolani olib boring - juda tez orada charchashadi, sakrash - o'tirish, u ham charchadi, lekin u charchoqsiz kun bo'yi turli organlar va shinalardagi barcha tadbirlarni aralashtirib yuboradi".Eng avvalo, bolalar faol harakat va harakatga muhtojdirlar. Ular uzoq vaqt davomida charchagan, chopish, sakrash, o'ynashga qodir emas. Shu bilan birga, bu faoliyatni qat'iy nazorat qilish kerak, bolaning ta'sirchanligi va xatti-harakatlarning beqarorligini engishga yordam berishi kerak. Bu ta'lim, ayniqsa jismoniy, ta'sirchanligi va sabr-bardoshli xatti-harakati ta'siri ostida. Shunday qilib, kattalar talablarini bajarish uchun presedrga muvofiq tartib, xatti-harakat qoidalariga rioya qilishni o'rgatish mumkin va zarur.

Shunday qilib, maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishining eng muhim xususiyatlari - bu inhibisyon, qiziqishning beqarorligi, xatti-harakatdagi dürtüsellik, ko'proq his-tuyg'ular, hislar va fikrlashning aniqligi. Bu asrdagi bolalarning asosiy faoliyati - bu turli xil harakatlar, elementar harakatlardan foydalangan holda, jamoada muayyan munosabatlarga o'rganilgan o'yin. Hayotning dastlabki etti yilida, tarbiya ta'siri ostida asosiy shaxsiyat xususiyatlari paydo bo'ladi. Aynan shuning uchun bolaning munosib rivojlanishini ta'minlash uchun bu yoshda juda muhim ahamiyatga ega.Maktabgacha tarbiyalanuvchining psixologik ko'magi O'quv jarayonida o'quvchilar oldindan o'quvchilarning bilim, hissiy-shaxsiy va ijtimoiy rivojlanish xususiyatlari bilan tanishadilar, bu sohalarning diagnostikasi va rivojlanish usullarini o'rganadilar, oilaning ta'sir etishi va ta'lim muhitini bolaning rivojlanishiga o'rgatishadi, bolaning va oila bilan ishlashning yondashuvlarini o'rganadilar va kasallanishning oldini olish usullari.Kursning maqsadi: Talabalarni o'quvchilarning bilim, hissiy-shaxsiy va ijtimoiy rivojlanish xususiyatlari, ushbu sohalarni rivojlantirishning tashxisiy usullari va usullarini o'zlashtirish, oilada va ta'lim muhitini bolalar rivojlanishiga ta'sirini o'rganish, qiyin hayot sharoitida bolalar va oila bilan ishlash yondashuvlari bilan tanishish, shuningdek, kasallanishning oldini olish usullari.
Rahbar: Savenyshova S. - Psixologiya fanlari nomzodi, Psixologiya fakulteti Psixologiya va psixologiya rivojlanish psixologiyasi kafedrasi dotsenti, Sankt-Peterburg davlat universiteti,
Vasilenko V.E. - Psixologiya fanlari nomzodi, Psixologiya fakulteti Psixologiya va psixologiya bo'yicha psixologiya va psixologiya kafedrasi dotsenti, Sankt-Peterburg davlat universiteti.Ruhiy infantilism Ruhiy infantilizm - bu bolaning aqliy va jismoniy kamolga etishi, bu esa noto'g'ri tarbiya va yoshga bog'liq sotsializmni kechiktirishga olib keladi. Uning rivojlanishi egoistlik yoki xavotirli shubhali tarbiya, tuqqan paytida asfiksiya va hayotning birinchi oylarida kasallikning salbiy shart-sharoitlarini kuchaytirishi bilan qo'llab-quvvatlanadi.Ruhiy infantilizm miyaning old oqmalarining kechikib rivojlanishiga asoslanadi. Natijada, bola xatti-harakatlar va muloqot normalari va qoidalarini tushunishda kechiktiriladi. Bunday aqliy infantilizmga ega bo'lgan bolalar haqiqiy yoshiga qaraganda bir-ikki yil yoshroq bo'lishini taxmin qiladilar va bolalar bog'chasiga kirishda bunday bolani yosh guruhga joylashtirishga ehtiyoj tug'iladi va maktab yoshiga etganda, bu bolalar bog'chasida "kamolot uchun" qoldiring.Ruhiy infantilizm bilan bolalar vaqt va hatto oldindan gaplasha boshlaydi, savollarni berish va yoshlik standartlariga to'liq mos kelish, o'qish va hisoblashni o'z vaqtida o'rganish. Odamlar asl fikrlarini ifoda qilishlariga qaramay, naivetsizlik o'ziga xosdir, bolalik yoshga bog'liq emas va hayotga moslashtirilmagan.
Ruhiy chaqaloq bola ikki-uch yoshli erkakning jo'shqinligini oshirib, xushchaqchaq bo'lib, aslida bola 4-5 yoshda. Uning beparvoligi va beparvoligi zaiflashuvdan emas, balki bolaning begunohligidan, kimdir yoki biror narsa uni xafa qilishini tasavvur qilmaydigan. Bunday bola katta yoshlilarni erkinlik va qo'pollikdan emas, balki hayotning kuchukcha quvonchidan va qanday bo'lmasin mumkin bo'lgan narsalar haqida hech qanday tasavvurga ega bo'lmaganda ham xuddi shunday baxtsiz jonivorlardan erkin foydalanadi. Ularning bolalarparvarligi katta yoshdagilarga pora beradi va o'z-o'zidan o'zi egosentrik turdagi aqliy bolalarni tarbiyalashga olib keladi. Infantil "bu mumkin emas" va "zarur" deb hisoblamaydi, chunki miyaning oldingi-parietal funktsiyalari rivojlanishi kechiktiriladi va bunday "kichik" katta yoshli kishilarning befarqlik bilan yig'lashi va g'azabli noroziliklari shu darajada qurolsizlanadi, bu asosiy tushunchalarni rivojlantirish vaqti ko'pincha o'tkazib yuborilmaydi. "Yo'q" ni bajarish talabi va chaqaloqni hayratga soladigan, norozilik va tabiiy ravishda zo'ravon norozilikka sabab bo'ladigan holatlarda ular o'zlarini his qilishadi. Infantil bolalar mehribon, lekin ularning rivojlanishining natijasi shundaki, ular o'yinlarni o'ynash mumkin bo'lganda tushunmaydi, va agar bu mumkin bo'lmasa, chunki oilada muammo yoki qayg'u bor.Ular jismonan rivojlanib, yoshi kattaligidan ko'ra, tengdoshlar ularga teng keladigani holda munosabatda bo'lishadi, lekin muloqot yoshlarcha fikr yuritish, gapirish va yoshlikda harakat qilish kabi ishlamaydi.Infantil uchun boy tabiiy hissiylik xarakterli, ammo haqiqiy orientatsiya va sotsializmni ta'minlaydigan haqiqiy aqlning parallel rivojlanishi bilan boyitilmaydi, shuning uchun yosh uchun zarur darajaga yetmaydi. Ular chinakam baxtli, g'azablangan, qayg'uli, xushyoqishgan, qo'rquvni boshdan kechirishadi, lekin bularning barchasi shafqatsiz, cheksiz va yuzaki. Ularning yuz so'zlari, gesticulations kabi, jonli va ta'sirchan. Ammo ular chuqur sevgi, haqiqiy qayg'u, haqiqiy mo'rtlik, tashvish va xavfli tuyg'ularni bilishmaydi.Uzoq muddatli maqsadlar va rejalashtirish vazifalari bilan miyadagi frontal loblarning rivojlanishidagi kechikish iroda shakllanishini kechiktirish tendentsiyasini belgilaydi.Ruhiy infantilizmning yana bir shakli chaqaloq tipidagi umumiy psixofizik immaturizmdir. Bunday bola uzoq vaqt bolaligidir. U yomon tuyadi, tez-tez kasal bo'lib qoladi. U yaramaydi, lekin odatda kamtarlikda. U shafqatsiz, muloyim va itoatkor emas. Bunday farzand ota-onani iste'mol qilmaydi, balki achinarli achinish keltirib chiqaradi. Uning tarbiyasi, odatda, bezovta qiluvchi tendentsiyalarga ega. Bolalar bog'chasida o'qituvchi uni himoya qiladi, bu esa o'z navbatida norozilikka olib kelmaydi. U o'z oqsoqollarining homiyligini himoya qiladi. O'qituvchi bunday bolani qo'li bilan boshqaradi, o'zini tashlab qo'ymaydi, o'zi uchun talablarni istisno qilmaydi. Har bir inson o'z farzandini qabul qiladi va hatto tengdoshlari ham unga o'ynashadi, unga kichik bir rolni berib, yangi tug'ilgan onaning g'arizasini tasavvur qilishadi, himoya qiladilar, maslahatlashadilar, agar u hayqirsa. Va bola unga tayinlangan vazifani qabul qiladi. Bu qulay va yoqimli. U maktabda o'sishni istamaydi. Agar hodisalar bir xil yo'nalishda rivojlansa, u kattalar bo'lib qolgan bo'lsa, xuddi shu rolni o'ynashda davom etmoqda.Ruhiy chaqaloqqa zid kelmaslik hissi yo'q. U o'zining haqiqatini oladi, navbati bilan nodir nevrozga ega. Dahshatli tarbiya uning infantiliyasini mustahkamlaydi va o'ziga nisbatan o'ziga xos munosabat bilan himoyalangan, u tashvishlanmaydi. Shubhasiz, bunday odam hayotga moslashtirilmagan va erta yoki kechki u qulashi, qobiliyatsizligi, nogironlikning bir turi.Ayni paytda, tegishli ta'lim chaqaloqlikdan uzoqlashishi mumkin. Bunday holatda, olti dan sakkiz yoshgacha bo'lgan bolada aqliy qobiliyatli funktsiyalarga erishiladi, erkaklik fazilatlarini egallaydi va balog'atga etganidan so'ng, tengdoshlaridan faqat kichik boylik va miniatyura bilan farqlanadi, bu jismoniy qobiliyat va normal sog'liq bilan qoplanadi. Ikkinchi variantga ko'ra, ongli chaqaloqlar rivojlanish bilan ajralib turmaydi. U taxminan bir-ikki yil orqada qolib, tengdoshlariga ergashadi va maktabga vaqtida yetib keladi. Va yana bir bor ko'rib turibmizki, ta'lim juda ko'p narsalarni hal qiladi.
Odamlar uning uchun hamma narsani o'ylaydi va qiladilar, ular uchun yo'lni ochadilar, yo'lidan to'siqlarni olib tashlaydilar va nimaiki qilsalar, uni hamma narsadan kechirsinlar. Va u hech narsani bilmay, hayotga ketadi va bu uchrashuv unga hech qanday yaxshilikni va'da bermaydi. Ushbu masala avvalgi boblarda ta'kidlanganidek, aqliy rivojlanish qat'iy genetik dasturga asoslanadi va yoshni yo'qotish, asosan, yaxshilik uchun yo'qotiladi. Natijada, besh yarim yil o'tgach, bola miyasida shikastlanganidek, ob'ektiv ravishda bolalikda. Dastlabki ikkita variantda bu uchinchi holatda zarar bilan boshlangan - ular bilan tugaydi. Uchinchi variant esa dastlabki ikkitadan ham yomon. Yomonroq va prognoz. Engib o'tish qiyin.Onam vahima ichida. Katta va tashqaridan beparvo bo'lgan bola, bola maktab sumkasidan o'yinchoq oladi va u bilan o'ynaydi, o'qituvchining taqiqiga e'tibor bermasdan turib o'rnidan turadi va eshik oldiga boradi, qo'shnisi bilan ochiq gapiradi va onadan so'raydi. Uyda u faqat o'yinni izlaydi. U o'ziga xosdir va hech narsadan bosh tortishni tan olmaydi. U ota-onasining ahvoliga e'tibor bermaydi. U shafqatsiz, talabchan va histerik. Uning farzandligi hech kimni mamnun qilmaydi. "Doktor, menga yordam bering!" Va shifokor afsus. Ushbu oiladan oldin shifokor ota-onalarining nazorati ostida bo'lgan sabablarga ko'ra og'ir tug'ma kasalliklarga yoki kasalliklarga chalingan boshqa bemorlarga ega edi. Hamma narsa aniq edi. Muammoni hal qilishda yordam berish kerak. Keyin ular sog'lom o'zlarini bemorga aylantirdilar. Ruhiy infantilizmga ega bola histerik nevroz bilan tahdid ostiga olinadi.Bularning barchasi bolalar va nabiralarining chaqaloq rivojlanishini rag'batlantiradigan ota-onalar va bobo-buvilar uchun jiddiy ogohlantirishdir. Famous chaqaloq nutqi, "yoqimtoy kichkina" bolaning bolaligiga qoyil qolish, ortiqcha g'amxo'rlik, o'z-o'zini anglashdan mahrum qilish, uch yashar bolalarni bir yarim yil kabi o'qitish, uch yashar bolalar kabi besh yoshli bolalarni jiddiy oqibatlarga olib keladi. Iqtosentrik moyilliklar, bolalikdan "xushbo'y xiralik" dan zavq olish uchun insonning kelajagi qurbonlik qilinadi.Psikofir-nevrolog hayotning birinchi oylarida qo'zg'atuvchi ta'sirga ega bo'lgani sababli aqliy infantilizm bilan tug'ilgan yoki uni yuqori darajadagi neyropshik funktsiyalarning rivojlanishiga ko'maklashadigan odamni davolashadi, u endokrinologning guvohligiga asoslanib tavsiya qilinadi. Rivojlanishni rag'batlantirish zarur bo'lgan hollarda, an'anaviy tibbiyot apilak, elutherokok va qichitqi dorixonasini ikkinchi bobda keltirilgan dozalarda tavsiya qiladi. Bundan samarali vositalar, individual ravishda va ko'rsatmalarga ko'ra, davolovchi shifokorni ko'rsatadi. Bunday bola psixofizyologiyasi dengiz, dengiz, Azov va Kaspiy dengizlarida suzish, quyoshda turish, panama ko'ylaklarida, ko'ylak va shimlar uchun tavsiya etiladi. Yuzni, qo'llarni va oyoqlarini quyoshga qo'ying. Biroq, u sahildagi emas, balki yurish paytida, havoda o'yinda [16, 47] quyosh botishi kerak.
Eng muhimi, to'g'ri ta'lim. Bu harakat, birinchi navbatda, bolaning sotsializatsiyasiga qaratilgan bo'lib, "jon" tushunchasi qat'iyan installyatsiyalanadi. va "Yo'q", "yaxshi" va "yomon". Hayotning birinchi oylari, uyqusizlik, uyqusizlik, bu holatda ovqatlantirish, bolalarga ta'lim berishni intizom qilish kabi muhimdir. Bola xatolarining va yomonliklarining oqibatlarini qat'iylik bilan tushuntiradi. Unga zarar etkazish va unga nima sabab bo'lganday his qilish imkoniyatini berish uchun unga zarar etkazishga ruxsat beriladi. Bu bola doimiy ravishda u bilan bo'lgan g'alabalari bilan befarq bo'lib yordam va quvonch bilan yuzaga kelishi mumkin bo'lgan barcha qiyinchiliklarni bartaraf etishga da'vat etiladi. Bu bolalar quvonchni yaxshi ko'radilar, faqat amalda ularga qiyinchiliklarni engib, natijaga erishish, maqsadga erishish ekanligini isbotlash uchun qoladi. Vaqti-vaqti bilan fahm-farosat, hech qanday urinishdan qutulish, qobiliyat va qobiliyatlarni o'rgatish. Va bu, bu holda, nafaqat kundalik hayot uchun kerak, balki aqliy infantilizmni bartaraf etishning ham yo'li. Infantil o'zlariga qaraganda yoshroq bolalarni izlaydi va tengdoshlari bilan muloqot qilish, ular bilan teng huquqli hamkorlik qilish va nizolarni bartaraf etishga yordam berish kerak. His-tuyg'ularning haddan tashqari ko'pligi yumshoq temperaturaga ega, kattalar chaqaloqlikning his-tuyg'ularini, ayniqsa, jo'shqinligini oshiradi.Ota-onalarning ruhiy tarbiyaga ta'siri o'yin orqali amalga oshiriladi. U yoshligidagi bolaning hayotida yuz bergan hamma narsalar bilan o'ynaydi. Masalan, bolalar bog'chasida, u o'qituvchi rolida, otasi esa yaramas bola vazifasida o'ynaydi. O'yinda bolalar bog'chasida muvaffaqiyatga moslashishi uchun zarur bo'lgan ko'nikmalar ishlab chiqiladi. Ular u bilan birga maktabda o'ynashadi va u o'qituvchilik vazifasini bajaradi, talabadan intizom talab qiladi. U bilan birga bolalarni o'yinini mag'lub etib, tengdoshlari bilan o'yinlarga tayyorgarlik ko'rmoqda. Birgalikdagi o'yinlarda, masxaralash, tartibsizlik, harakatlar oqibatlarining noto'g'ri ekanligi va asossiz xatolar va takabburlik mast bo'lishadi. O'yin maqsadga erishadi, uning erishish uchun rejalarini ishlab chiqadi va o'yinda amalga oshiriladi.Agar ta'lim berish harakatlariga qaramay, axborot xavfsizligi yetti yoshga yetmagan maktabga tayyor bo'lmasa, bunday bolani bir yil davomida bolalar bog'chasiga tayyorgarlik guruhida ushlab turish va maktab o'quvchilarining mavqei bilan maktabga jo'natish yaxshiroq bo'lsa, maktab o'quvining boshlanishidan va, ehtimol, va umuman olganda.