Yangi turlar hosil bo‘ishida duragaylashning ahamiyati

5. Organik olamdagi evolyutsiya formalari
Keyingi yillarda olimlar o'rtasida Simpson taklif etgan evolyutsiya jarayonida tur paydo bo'lishi, filetik evolyutsiya, divergent evolyutsiya formalarini farq qilish zarur, degan mulohazalar keng tarqalmoqda.
Divergensiya evolyutsiyaning asosiy formalaridan bin bo‘lib, bunda har xil sharoitda turli yo‘nalishda tanlanish borishi natijasida ajdod tur ichida belgilaming ajralishi ro‘y beradi. Farqlar orta borishi hisobiga yangi-yangi sistematik guruhlar paydo bo‘ladi. Bir avlodga mansub barcha turlar, bir oilaga mansub avlodlar, chamasi, divergensiya asosida vujudga kelgan. Evolyutsiyaning divergent formasi makroevolyutsiya, ya’ni xilma-xil sistematik guruhlami vujudga keltirish zaminida yotadi. Divergent evolyutsiya mexanizmi tur ichidagi boshlang‘ich evolyutsiya omillari ta’siriga asoslanadi. T ur ichidagi alohidalanish hayot toMqini, mutatsiya jarayoni, populatsiya va populatsiya guruhlariga tabiiy tanlanish ta’sir etishi tufayli boshlang'ich turdagi belgi va xossalarga qaraganda tobora farq qiladigan belgi va xossalar hosil qiladi va ulami saqlay boradi.
Tur ichida (mikroevolyutsiya) va turga nisbatan yuqori taksonlarda (makroevolyutsiya) ro‘y beradigan divergensiya jarayoni o‘zaro o'xshasada, biroq ular orasida muhim farq mavjud. Odatda, mikroevolyutsiya darajasidagi divergensiya qaytariladigan hodisadir. Divergensiya tufayli bir-biridan ajralgan ikkita populatsiya kelgusida o'zaro o‘ng‘aylik bilan chatishishi va yangi bir populatsiyaga aylanib qolishi mumkin. Makroevolyutsiya darajasida emalga oshadigan divergensiya qaytarilmaydigan jarayondir.
Bir filogenetik tarmoqda ro‘y berib, bir taksonga oid o‘zgarishlar, ya’ni ajdod turning asta-sekin o'zgarib, boshqa turga aylanish jarayoni filetik evolyutsiya nomini olgan. Filetik evolyutsiyada ajdod tur bir necha turga ajralmaydi. Shunga ko‘ra, turlar soni o‘zgarmay qoladi. Evolyutsiyaning bu formasi o‘simlik va hayvonlaming istalgan tarmog‘ida uchraydi. Turning asta-sekin o'zgarishi organizmlarning tashqi qiyofasiga yoki ichki tuzilishiga kam ta’sir, ko‘rsatishi mumkin. Keyingi holat qiyofadosh turlarda yaqqol ko'zga tashlanadi.
O‘tmish era va davrlarda yashagan juda ko‘p o'simlik va hayvon turlari, shuningdek, hozirgi vaqtdagi mavjud turlar filetik evolyutsiyaga ajoyib misol bo'ladi. O'tmishda yashagan otlarni olsak, ulami evolyutsiyasi: eogippus miogippus —> pusparagippus -» pliogippus —> yekius yo'nalishda borgan. Ular filetik evolyutsiyaga yaqqol misoldir. Binobarin, bitta tak- sonomik gumhga tegishli o'zgarishlaming bir filogenetik us- tunda namoyon bo'lishi filetik evolyutsiyaning mazmunini tashkil etadi. Divergensiya va filetik evolyutsiya filogenetik shajara barcha o'zgarishlaming negizi hisoblanadi.